در گفتگو با کارگردان مستند «پیشینه قهوه‌خانه» مطرح شد؛
قهوه‌خانه‌ها چگونه پاتوق خلافکارها شدند؟
مهدی حداد زفره معتقد است که امروز نگاه درستی از سوی جامعه نسبت به قهوه خانه وجود ندارد و مستند «پیشینه قهوه‌خانه» تلاشی برای تغییر دیدگاه جامعه و احیای هنرهای قهوه‌خانه‌ای است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، فیلم مستند «پیشینه قهوه‌خانه» به کارگردانی مهدی حدادی زفره به تازگی از پلتفرم هاشور به صورت آنلاین اکران شده است. این مستند همانطور که از نامش پیداست نگاهی تاریخی به قهوه‌خانه دارد و از مناظر مختلف فرهنگی، هنری، اجتماعی و... تاریخچه این پدیده را دنبال می‌کند.
در مستند «پیشینه قهوه‌خانه» که از دوره صفویه تا امروز روایتی از گذر زمان در قهوه‌خانه ارائه می‌دهد، میر سید احمد محیط طباطبایی، رسول نجفیان و داوود فتحعلی بیگی حضور دارند و اطلاعاتی فرهنگی، هنری و تاریخی از قهوه‌خانه ارائه می‌دهند.
به بهانه اکران آنلاین «پیشینه قهوه‌خانه» با مهدی حدادی زفره گفتگویی داشتیم که در ادامه مشروح آن را از نظر می‌گذرانید:
با چه دغدغه‌ای به سراغ ساخت مستندی درباره تاریخچه قهوه‌خانه رفتید؟
«پیشینه قهوه‌خانه» به بررسی تاریخی قهوه‌خانه و کارکرد ارتباطی آن با جامعه می‌پردازد که در کنار آن فرهنگ فولکلور و هنرهای ارائه شده در چند سده اخیر در این مکان را هم دنبال می‌کند. ما با دنبال کردن تاریخچه قهوه‌خانه و معرفی کارکردها و فضاهای قهوه‌خانه‌ای به دنبال تغییر نگاه جامعه نسبت به این پدیده بودیم که در کنار آن احیای مراسم‌های آیینی مثل نقالی در قهوه‌خانه‌ها نیز از دیگر اهداف این مستند بود.
چگونه با این پدیده آشنا شدید و به درک ابعاد فرهنگی و هنری‌اش رسیدید؟
من نزدیک به دو سال تحقیق و پژوهش داشتم که البته قبل از آن به دلیل اینکه اجداد بنده در این حرفه فعالیت می‌کردند شناختی کافی درباره آن داشتم. پدربزرگ بنده در محله طرشت قهوه‌خانه‌ای داشت که این قهوه‌خانه نسل به نسل از پدربزرگم به پدرم و پس از فوت پدرم به من رسید و من مدیریت آن را بر عهده گرفتم.
در دوران دانشجویی بود که ساخت یک مستند درباره این موضوع به ذهنم رسید و در کنار شناختی که داشتم به جمع‌آوری اطلاعات و تحقیقاتی درباره قهوه‌خانه مشغول شدم و ایده و ساختار فیلم از همان دوران دانشجویی شکل گرفت.
امروز چه نگاهی به قهوه‌خانه وجود دارد که سعی داشتید با این مستند آن نگاه را تغییر دهید؟
متأسفانه امروز نگاه جامعه نسبت به قهوه‌خانه بسیار تغییر کرده است. زمانی این مکان مختص روشنفکرها، نویسنده‌ها و... بود که همواره آنجا تجمع می‌کردند. جالب است که بگویم در زمان گذشته قهوه‌خانه‌ها محل تجمع مردان و حمام‌های عمومی محل تجمع زنان بود و آنجا به بحث و گفتگو می‌نشستند ولی متأسفانه امروز نگاه‌ها نسبت به این پدیده تغییر کرده و شاهد هستیم که قهوه‌خانه‌ها را صرفاً محل استفاده از قلیان و حضور افراد شرور و بعضاً اوباش می‌دانند و برای من این تغییر نگرش و این تحول عجیب بود چرا که قهوه‌خانه در گذشته محلی برای ارائه هنرهای فاخری چون شاهنامه‌خوانی، نقالی، نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای و... بود که فکر می‌کنم با ظهور رادیو، تلویزیون و پس از آن موبایل این تغییر فرهنگ و بی‌توجهی به قهوه‌خانه‌ها به وجود آمد و باعث شد که کارکرد آن‌ها تغییر کند و جایگاه اصلی خود را در جامعه از دست بدهد.
متأسفانه نگاه نادرست به قهوه‌خانه در بین قشر فرهنگی ما هم وجود دارد و می‌بینیم که کارگردان‌ها وقتی به این مکان می‌پردازند آن را بد جلوه می‌دهند و در فیلم‌های سینمایی می‌بینیم که وقتی دو خلافکار می‌خواهند نقشه‌ای بکشند یا عملی خرابکارانه داشته باشند، در قهوه‌خانه با هم صحبت می‌کنند و من فکر می‌کنم لازم بود که ما چنین فیلمی بسازیم و این نگرش را تغییر دهیم.
شاید در گذشته هم خلافکارها به قهوه‌خانه می‌رفتند و در آنجا جلساتی هم داشتند اما آنچه که وجود دارد این است که پیش‌تر وجهه اصلی این مکان‌ها مربوط به کارهای فرهنگی و پاتوق هنرمندان و روشنفکران بوده است.
چرا دوره صفویه را برای آغاز روایت خود از قهوه‌خانه انتخاب کردید؟ آیا پیش از آن نمی‌توان به شواهدی از وجود این مکان در شهرها رسید؟
قهوه‌خانه از دوره صفویه در کشور ما به وجود آمد و اولین قهوه‌خانه در قزوین تأسیس شد که به کاروانسرا معروف بود و پس از آن در اصفهان و بعد دیگر نقاط کشور این قهوه‌خانه‌ها تأسیس شدند و تعدادشان به مرور زیاد شد تا جایی که در هر محله و بازار می‌شد یک قهوه‌خانه دید. در واقع دوره صفویه زمان اوج استفاده از این مکان بود و به همین دلیل این تاریخ را انتخاب کردیم.
نکته دیگر این است که متأسفانه ترکیه تأسیس قهوه‌خانه را به نام خود ثبت کرده و ما با این مستند یکی دیگر از اهدافی که دنبال می‌کردیم مقابله با این اقدام ترکیه بود چرا که قهوه‌خانه در ایران ثبت شده و ریشه‌اش به دوران صفویه برمی‌گردد ولی ترکیه از بی‌توجهی ما به پدیده‌های فرهنگی و تاریخی سوءاستفاده کرده است.
منابع تحقیق شما برای پرداختن به این تاریخچه، چه بود؟
من چندین کتاب در این مورد خواندم که از مطرح‌ترین آن‌ها باید به «قهوه‌خانه در آیینه اسناد» نوشته مریم صدیقی، کتابی از عباس چهره‌برق در موره قهوه‌خانه در گذر زمان اشاره کنم که البته همانطور که گفتم به دلیل اینکه حرفه اجدادی‌ام قهوه‌خانه بود شناختی نسبت به این موضوع داشتم و از طرفی از آنجا که من فارغ‌التحصیل سینما هستم تصمیم گرفتم اولین فیلمم را با این موضوع بسازم و باید بگویم که تابحال هیچ فیلمی با این موضوع که نگاهی تاریخی از دوران صفویه تا امروز نسبت به قهوه‌خانه داشته باشد ساخته نشده است.
در این فیلم ما این موضوع را از زمان صفویه تا امروز دنبال می‌کنیم و تاریخچه‌اش را ورق می‌زنیم که به نظر من می‌تواند بسیار جذاب باشد.
افرادی که در این مستند حضور دارند را بر چه اساس انتخاب کردید که مقابل دوربین شما قرار بگیرند؟
آقای جواد انصافی از جمله افرادی هستند که افتخار دادند و مقابل دوربین این مستند قرار گرفتند. ایشان در حوزه نمایش‌های تخته حوضی سال‌هاست که فعال هستند و در ایام قدیم این نمایش‌ها در قهوه‌خانه‌ها اجرا می‌شد و به همین دلیل از حضور آقای انصافی در این مستند استفاده کردیم.
آیا رسول نجفیان هم در این مستند از اجرای نقالی‌ها و شاهنامه‌خوانی‌ها در قهوه‌خانه‌ها صحبت کردند و آقای داوود فتحعلی بیگی از اجرای آیین‌های سنتی و تعزیه‌خوانی در قهوه‌خانه‌ها در ایام محرم صحبت کردند چرا که در ایام محرم این مکان‌ها به شکل تکیه و هیئت در می‌آمدند و مردم در آن‌ها شاهد تعزیه‌خوانی بودند. علاوه بر این در ایام ماه مبارک رمضان هم کارایی قهوه‌خانه‌ها تغییر می‌کرد و به محلی برای تفریحات دیگر تبدیل می‌شدند.
آیا از شرایط اکران رضایت دارید؟
«پیشینه قهوه‌خانه» اولین تجربه سینمایی من بود و با چالش‌های بسیاری در ساخت این فیلم مواجه بودم و از مدیریت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی و پرسنل گروه هنر و تجربه و پلتفرم هاشور برای اینکه شرایط اکران آنلاین این اثر را فراهم کردند تشکر می‌کنم و امیدوارم مخاطبان نیز از این فیلم استقبال کنند ولی به طور کل اکران این اثر به صورت آنلاین برای من اتفاقی خوشایند و خوشحال‌کننده بود.
