موسیقی و سازهای فراموش شده‌ی «ترکمن‌صحرا»/ نگرانی هنرمندان بومی از اینکه موسیقی را به ماهواره‌ها ببازیم
موسیقی ترکمن و سازها و آیین‌های مربوط به آن یکی از مقولاتی است که کمتر درباره‌اش می‌دانیم. مثلا کمتر افرادی می‌دانند که «زنبورک» یکی از سازهای قدیمی ترکمن‌هاست. حال این سوال مطرح است که چه کسانی موسیقی ترکمن را زنده نگاه داشته‌اند یا برخی از سازهای آن را احیا کرده‌اند. گزارش پیش رو در این‌باره است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، درست است که موسیقی و سبک‌های آن در دنیا گوش مخاطبان ایرانی بخصوص نوجوانان و جوانان را تحت تاثیرات منفی قرار داده، با این حال آنچه ماندنی است و همواره مخاطبان و طرفداران خود را دارد موسیقی‌ای است که بر اساس هویت و فرهنگ گذشته و در قالب متدها و سبک‌های تعریف شده توسط هنرمندان و اساتید بنام ایجاد شده و تکامل یافته است. در این میان «موسیقی دستگاهی ایران» اولین سبک و ساختاری است که به ذهن اغلب مخاطبان متبادر می‌شود. اما واقعیت این است که موسیقی نواحی مختلف کشور که در کلیت آن را «موسیقی مقامی» می‌نامند، چندهزار سال بیشتر از موسیقی دستگاهی قدمت دارد و اصلا اساس ایجاد موسیقی دستگاهی ایرانی، موسیقی نواحی مختلف کشور است.
موسیقی مناطق مختلف ایران که هر کدام برای خود زیرمجموعه‌های‌سازی و آوازای دارند گسترده‌ترو متنوع‌تر از آن است که بتوان در چند جمله و یکی دو پاراگراف درباره آن توضیح داد. اما به طور کلی باید گفت موسیقی هر منطقه از کشور که توسط یکی از چندین اقوام ایرانی ایجاد شده بر اساس فرهنگ، آیین‌ها و اقلیم و جغرافیا و نوع زندگی هر قوم تعریف شده است. بر همین اساس هر قوم سازهای منحصر به خود را دارد که این ادوات هم بر اساس نوع جغرافیا و فرهنگ هر قوم تعریف شده است. این مهم تا به آنجا اهمیت دارد که باعث تفاوت فیزیکی و اجرایی سازهای مشابه و همنام در نقاط مختلف ایران شده است. مثلا اینکه نی در هر منطقه ساختار فیزیکی و کاربردهای منحصر به خود را دارد. تنبور نیز به جز کرمانشاه و کردستان در شهرهای دیگر هم کاربرد دارد اما اندازه و صدا دهی و حتی نوع نواختن آن با تنبور کرمانشاه متفاوت است. دوتار نیز چنین‌سازی است و در هر شهر و منطقه به شیوه مردمان همان منطقه نواخته می‌شود. اما در میان این تعدد سازها تعداد بسیاری از آنها که حتی شاید اسمشان را شنیده باشیم منسوخ شده و به ورطه فراموشی رفته‌اند. در چنین فضایی برخی از هنرمندان نواحی مختلف ایران برای احیا و ارتقای آن سازهای فراموش شده تلاش‌های وافر کرده‌اند و گاه موفق هم بوده‌اند.
به جرات می‌توان گفت اغلب مناطق ایران در زمینه موسیقی، سازها و نواها و آیین‌های فراموش شده‌ای دارند که حال تعدادی از آنها به کلی فراموش شده و از یاد رفته است. این گزارش آغاز رویه‌ای است که در حد امکان ادامه‌دار خواهد بود و به سازهای فراموش شده هر منطقه و منجیان و احیاکنندگان آنها خواهد پرداخت. تا به این واسطه علاوه بر پرداختن به سازی با قدمت و شناخت آنها در نوع فیزیک و نحوه اجرا، از هنرمندان پرتلاش اما گمنام و بی‌توقع موسیقی نواحی یاد شده باشد.
الیاقلی یگانه یکی از نوازندگان مطرح منطقه ترکمن
موسیقی «ترکمن صحرا»؛ یادنامه‌ای از تاریخ کهن ایران
در میان اقوام مختلف و با قدمت ایرانی ترکمن‌ها یکی از قوم‌های با فرهنگ و هنر پرورند. ترکمن‌ها موسیقی و سازهای مخصوص به خود را دارند. اما آنچه به هنر و موسیقی ترکمن‌ها ویژگی خاصی بخشیده گستردگی جغرافیایی این منطقه است تا آنجا که آن را عریض‌ترین جلگه حاشیه دریای خزر می‌دانند. ترکمن صحرا در نقشه از بخش‌های شمالی استان‌های گلستان و خراسان شمالی به حساب می‌آید. این بخش از ایران هم مانند دیگر مناطق کشور در طول تاریخ وقایع سیاسی و اجتماعی زیادی را به خود دیده و همه آن اتفاقات روی هنر و موسیقی این منطقه از کشور تاثیر گذشته است. گنبدکاووس، مراوه تپه، کلاله، ترکمن، گمیشان و آق قلا، آرا، درگز، مانه، سملقان شهرهایی هستند که ترکمن‌ها در آنها اقامت دارند.
اگر بخواهیم موسیقی مردم ترکمن را در یک جمله تعریف کنیم باید بگوییم بازگو کننده درد و رنج مردم منطقه است. حتی می‌توان گفت ادبیات و شعر قوم ترکمن هم درباره دردها و رنج‌های تاریخی است. آثار شاعران بزرگی چون «مختوم قلی فراغی» و «ملا کمیته» نمونه بارز روحیه معترض و منتقد هنرمندان این بخش از ایران است. اغراق نیست اگر بگوییم ادبیات و موسیقی بخش مهمی از زندگی ترکمن‌هاست. جشن‌ها، بازی‌های سنتی، سوگواری‌ها، شب‌چره‌ها و آئین‌ها، میلاد پیامبر اکرم (ص)، هنگام شصت‌وسه سالگی پیر خانواده، تولد فرزندان بویژه پسران، ختنه سوران و عروسی مناسباتی هستند که هر کدام موسیقی خاص خود را دارند و دارای مراسم مشخص هستند.
آیا ساز ترکمن‌ها فقط دوتار است؟
موسیقی بزرگ ترکمن را «مقام» می‌گویند. تاکنون نزدیک به پانصد مقام از گذشتگان به روزگار ما رسیده است که هر کدام سبک و میزان‌های خاص خود را دارد. اما موسیقی ترکمن‌صحرا صرفا همانی نیست که معمولا شنیده‌ایم. موسیقی فراموش شده ترکمن‌ها را سازهایی می‌نوازند که شاید امروز فراموش شده‌اند یا به حاشیه رفته‌اند.
«نقل‌خوانی»، «غزل‌خوانی»، « هودی یا لالایی»، «لاله‌خوانی یا لله‌خوانی»، «پرخوانی»، «ذکر خوانی»، «چوپانی‌خوانی»، «پرخوانی» برخی از آیین‌های موسیقایی ترکمن‌ها هستند که امروزه آنطور که باید مورد توجه نیستند. البته ترکمن‌ها آیین‌هایی هم دارند که در مناطق دیگر ایران هم مشابه آنها با همان عنوان یا عناوین دیگر اجرا می‌شود مثل «نوحه‌خوانی»، «سحری‌‌خوانی» یا «مولودی‌خوانی».
بسیاری از مخاطبان عام و حتی آن‌هایی که موسیقی نواحی مختلف ایران را به طور جدی دنبال می‌کنند، تصورشان این است که ساز اصلی ترکمن‌ها فقط دوتار است. این نا آگاهی نسبت به دیگر سازها به دلیل‌عدم توجه هنرمندان و مسئولان به دیگر سازهای منطقه است.
شاید بسیاری از مخاطبان این ساز را دیده باشند؛ اما افراد کمی مطلع هستند که «زنبورک» ساز ترکمن‌هاست
«نی» و «زنبورک» سازهای فراموش شده ترکمن‌ها
شاید خیلی‌ها نمی‌دانند که «نی» یکی از سازهای مورد توجه در موسیقی ترکمن است که حال تقریبا فراموش شده است. اهالی ترکمن صحرا در گذشته به ساخت و نواخت نی‌هایی با ابعاد مختلف می‌پرداخته‌اند که این سنت حال دیگر مورد توجه نیست. اما به جز «نی» و «دوتار»، «زنبورک» نیز برای ترکمن‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و هنوز هم تا حدودی این ارزش و بها وجود دارد.
«زنبورک» سازی قدیمی است که در گذشته‌های دور از چوب یا نی ساخته می‌شده است. این ساز در حال حاضر در دو نوع چوبی و فلزی ساخته می‌شود و نواختن نوع چوبی آن سخت‌تر از فلزی آن است. در ترکمن‌صحرا «زنبورک» را معمولا زنان و دختران می‌نوازند. آنطور که می‌گویند این ساز در گذشته برای زنان و دختران ترکمن بسیار مورد توجه و عزیز بوده و در مراسم عروسی، اعیاد مذهبی کاربردهای بسیار داشته است. حتی برخی معتقدند زنان و دختران ترکمن توسط زنبورک باهم حرف می‌زده‌اند. در اغلب آهنگ‌هایی که توسط زنبورک نواخته می‌شود ریتم چهار نعل و یورتمه اسب قابل شنیدن است.
به گفته سولماز تِکه یکی از زنبورک‌نوازان اهل ترکمن‌صحرا این ساز یک زبانه دارد که بین دندان‌ها؛ در واقع بین فک بالا و فک پایین قرار می‌گیرد، ولی آن‌را با فشار دندان نگه نمی‌دارند؛ چون اگر این کار را بکنند زنبورک صداهای ناهنجاری می‌دهد.
او می‌افزاید: در واقع ریتم‌هایی که با زنبورک نواخته می‌شود توسط حرکت انگشت به زبانه‌ی ساز و با نفس نوازنده هست. با حرکات زبان و دم و باز دم و هماهنگی آنها؛ می‌شود صدای خوبی از زنبورک درآورد.
«توتیک» چیست؟
ترکمن‌ها به‌سازی نی «توتیک» می‌گفته‌اند که در سه نوع دسته‌بندی می‌شود. این زیر مجموعه عبارت است از؛ «نی هفت‌بند»، «نی زبانه‌دار» و «نی جفت‌نی». اگر بنا به مقایسه باشد باید گفت حال «نی هفت‌بند» کمتر از بقیه سازها مورد توجه است و متاسفانه منسوخ شده است. عدم وجود بانک اطلاعاتی؛ باعث گمنام ماندن هنرمندان پرتلاش
باید یادآور شد با وجود اینکه برخی سازها در بندر ترکمن به حاشیه رانده شده‌اند، اما این به آن معنا نیست که هنرمندان خطه شمال شرق کشور برای ماندگاری و ارتقا سازها و بقا موسیقی‌شان تلاشی نکرده و رنجی را بر خود هموار نکرده‌اند. مشکلی که به طورجدی از گذشته تا امروز وجود داشته، عدم وجود بانک اطلاعاتی جامع از اهالی موسیقی نواحی مختلف کشور است. این کاستی باعث ناشناخته ماندن هنرمندان مناطق مختلف کشور خواهد شد و به هرحال در میان این دسته از فعالان، هستند افرادی که برای هنر شهر و دیارشان مایه بسیار گذاشته‌اند و برای حفظ موسیقی‌ها، سازها، نواها و مقام‌ها زحمات بسیاری را بر خود هموار کرده‌اند و همچنان مشغولند.
آرازمحمد کلته، آرازمراد آرخی، حاجی‌محمد ایری، حاجی‌گلدی برزین، طواق سعادتی، محمدگلدی گلدی‌نژاد، عیدمحمد اونق، آنه‌بردی پیکر، خلیفه نظرلی محجوبی، اُلیاقلی یگانه، موسی جرجانی، تاجوردی پیکر، فریدون رومی، بایلی، مجید و طاهر تکه برخی هنرمندان و استادانی هستند که برای ماندگاری و ارتقاء موسیقی و سازهای ترکمن تلاش کرده‌اند.
در ادامه این گزارش گفتگوی ایلنا با دو هنرمند و استاد خطه ترکمن با موضوعات مطروحه در این مطلب، ارائه می‌شود.
اوغلان بخشی؛
هنرمندی که در خارج از ایران او را بیشتر می‌شناسند
محمد گلدی گلدی‌نژاد ملقب به اوغلان‌بخشی (نوازنده‌ی دوتاری موسیقی ترکمن) اهل گنبدکاووس یکی از همین افراد است. باید گفت این هنرمند در خارج از کشور بیش از داخل مطرح و شناخته شده است؛ به این دلیل که او بیش از حضور در جشنواره‌های داخلی و برگزاری کنسرت، در رویدادهای بین‌المللی و برون‌مرزی حضور یافته است. او تلاش دارد با درآمیختن مقام‌ها و نواهای ترکمن با شیوه‌های نو توجه نسل‌های جدیدتر را بیش از پیش به موسیقی ترکمن جلب کند.
اجرای مقام «قاراگوزلیم» با نوازندگی و خوانندگی گلدی گلدی‌نژاد مشهور به اوغلان بخشی
او درباره یکی از ویژه‌ترین سازهای ترکمن یعنی «دوتار» به ایلنا گفت: متاسفانه «دوتار ترکمنی» در ایران آموزش دانشگاهی ندارد و من هم در ادامه فراگیری این ساز در نهایت به دعوت رییس جمهور ترکمنستان برای آموزش به هنرمندان و کنسرواتواری در این کشور به شهر عشق‌آباد رفتم. در ادامه این روند بود که در خارج از کشور اجراهایم مورد توجه قرار گرفت. در ایران چنین اتفاقات و دعوت‌هایی از من صورت نگرفته است. بدون شک این‌عدم توجه، بی‌توجهی به موسیقی نواحی وسازی چون دوتار ترکمنی است.
با توجه به صحبت‌های اوغلان بخشی به این نتیجه خواهیم رسید که موسیقی نواحی و مقامی، به رغم اینکه در تمام دنیا از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار است در ایران به حاشیه رفته و این در حالی است که سرتاسر ایران زیباترین مقام‌ها را دارند که با وجود اقوام با قدمت، هویت یافته است.
طواق سعادتی (نوازنده و موسیقی پژوه):
موسیقی واسطه جریان فرهنگ و رسوم ماست
طواق سعادتی (سرپرست گروه مقام چیلر) یکی دیگر از هنرمندان فعال موسیقی ترکمن است که در زمینه پژوهش، نوازندگی دوتار و خوانندگی فعالیت‌های جدی دارد. او در گفتگو با ایلنا درباره اهمیت موسیقی ترکمن گفت: موسیقی با تمام مشکلاتی که پیش‌رو داشته به راهش ادامه خواهد داد؛ به این دلیل که ما ترکمن‌ها بسیار مدیون موسیقی هستیم. آداب و رسوم و فرهنگ ما از طریق همین موسیقی جریان داشته و حفظ شده است. حتی در دنیا نیز با همین موسیقی شناخته شده‌ایم.
اجرای قطعه «لالِه گتریمیش» توسط طواق و امین سعادتی
وی همچنین عنوان کرد: در حال حاضر سازهای الکترونیک مانند ارگ (سینتی سایزر) جای سازهای «آکوستیک» را در بسیاری از اجراها گرفته است. متاسفانه جوان‌های زیر بیست تا بیست و پنج سال، بسیار به این مدل کار کردن تمایل دارند. آنها با اینکه در منطقه ترکمن‌زبان هستند، اما آهنگ‌هایی از موسیقی عربی، ترکی و هر موسیقی دیگر که از ماهواره‌ها می‌بینند، را اجرا می‌کنند.
مراقب باشیم موسیقی را به ماهواره‌ها نبازیم
سعادتی در بخش دیگری از صحبت‌هایش تاکید کرد: اگر در مناطق خودمان، مراکزی برای آموزش جدی نداشته باشیم و سه دهه دیگر با این روال پیش برویم بازی را به ماهواره‌ها خواهیم باخت.
او با بیان اینکه، اگر مسئولان اجازه شنیده شدن موسیقی‌مان را ندهند، خطر بیشتری این هنر را تهدید خواهد کرد، ادامه داد: تا زمانی موسیقی نواحی کشورمان در بین جوان‌ها دیده و شنیده نشود؛ نباید انتظار داشته باشیم گرایش‌ها به آن زیاد شود. برای نمونه من در بین ترکمن‌ها خانواده‌هایی را می‌بینم که اهل موسیقی ترکمنی هستند و در همین راستا، بچه‌هایشان نیز با علاقه دوتار و آوازهای ترکمنی را یاد می‌گیرند. زمانی که یک نوجوان و جوان موسیقی منطقه خودش را می‌بیند و می‌شنود به ریشه‌های فرهنگی‌اش علاقمند می‌شود ولی در همان منطقه جوان‌ها و نوجوانانی که موسیقی نواحی خودشان را نمی‌بینند و نمی‌شنوند طبیعتا به چیزهایی که گرایش پیدا می‌کنند که از ماهواره‌ها پخش می‌شود و جای کم‌کاری‌های مسئولان را پرمی‌کند.
طواق سعادتی گفت: ما هنوز نوازنده‌ها و خواننده‌های خوبی در زمینه موسیقی نواحی داریم که باید امروز به فکر استفاده از آنها در جهت آموزش فرهنگ موسیقایی‌مان باشیم.
حاجی‌محمد ایری:
نی، هم‌قدمت با قوم ترکمن است
حاجی‌محمد ایری نیز یکی دیگر از هنرمندان دغدغه‌مند استان گلستان و بندر ترکمن است. او در جشنواره‌های متعدد داخلی و خارجی به اجرای برنامه پرداخته است. او همچنین در زمینه هنر تئاتر فعال است و تاکنون سیزده نمایش را نوشته و کارگردانی کرده است. اهمیت این هنرمند احیا کردن سازهای فراموش شده گلستان و ترکمن‌صحراست. او را احیاگر سازهای «زنبورک»، «نی زبانه‌دار» و «دیللی تویدک» می‌دانند.
حاجی‌محمد ایری که زاده روستای قره‌قاشلی است در گفتگو با ایلنا، «دوتار»، «کمانچه»، «نی هفت بند»، «نی زبان‌دار» و «زنبورک» را ابزار اصلی موسیقی ترکمنی دانست.
بخشی از نوازندگی و خوانندگی حاجی‌محمد ایری
او درباره نی ترکمن و اهمیت آن در موسیقی منطقه، گفت: اصلا ساختن و نواختن نی‌های ترکمنی یکی از اتفاقات مرسوم در گذشته بوده که به مرور با کم توجهی مسئولان فرهنگی فراموش شده است. البته نابلدی و ناآگاهی نسل‌های جدید نسبت به هنر و رویه گذشته یکی دیگر از دلایل مهم فراموشی نی ترکمن است. با این تفاسیر باید ساختن و نواختن نی ترکمن را حرفه و هنری فراموش شده دانست.
حاجی‌محمد ایری با اشاره به اینکه احیاگر ساز نی ترکمنی خودش است، درباره قدمت این ساز گفت: نی و انواعش که در ادامه جزیی‌تر درباره‌اش می‌گویم، قدمتی همسان و هم‌اندازه با قوم‌مان دارد. یعنی اینکه این ساز با به شکل‌گیری قوم ترکمن ابداع شده و مورد توجه قرار گرفته است.
ایری درباره شکل فیزیکی این ساز بادی هم توضیحاتی داد: کوچکترین نی مرسوم در منطقه ما، نی زبان‌دار کوچک است که آن را «دیللی تویدک کیجیگ» می‌نامند. بلندی این ساز چیزی حدود ده تا دوازده سانتی‌متر است. باید بگویم خاستگاه این ساز منطقه ماست.
اما بخش مهم‌تر فعالیت حاجی‌محمد ایری برگزاری چند جشنواره مهم طی این سال‌هاست. او طی سال‌های گذشته بانی و برگزار کننده چند رویداد بوده است. خودش با تاکید بر اینکه لزوم برگزاری جشنواره‌های موسیقی یکی از رموز ماندگاری موسیقی نواحی مختلف ایران است، در این‌باره گفت: من برگزاری جشنواره‌هایی چون «نی‌نوازان»، «دوتارنوازان»، «کمانچه‌نوازان» را در کارنامه دارم و جشنواره «روایت‌گران» هم یکی دیگر از این رویدادهاست که طی چند سال گذشته به دلیل عدم وجود حمایت‌های لازم و کمبود بودجه به تعطیلی کشانده شده است. شیوع بیماری کرونا طی سه، چهار سال گذشته هم موضوع دیگری است که تعطیلی رویدادهی مذکور را شدت بخشیده است.
