گشتی در پایتخت نجوم و شهر فسیل‌ها؛
صابون مراغه لابه‌لای نجوم، فسیل و گنبدها گم شده/ ضبط ۱۳۰ شی‌ء ساسانی و پسا ساسانی از قاچاقچیان در مراغه
مراغه از جمله شهرهای باستانی است که نبود بودجه برای انجام کارهای پژوهشی و کاوش‌های باستان‌شناسی راه را برای حضور فعال حفاران غیر مجاز باز کرده.
به گزارش خبرنگار ایلنا، مراغه در استان آذربایجان شرقی، میلیون‌ها سال قبل در دوره دوم و سوم زمین‌شناسی و قبل از فوران آتشفشان سهند محل استقرار و زندگی حیوانات عظیم‌الجثه بوده و فسیل‌های مکشوفه از ۳۲ گونه پستاندار و ۲ جنس از پرندگان منطقه فسیلی مراغه را به بهشت فسیل جهان معروف کرده است. حتا چندی پیش نیز خبرها از کشف ۴۰۰ قطعه فسیل ۱۰ میلیون‌ساله از منطقه آهق مراغه حکایت داشتند.
مراغه در دوره مادها، مار آویا و یا مادآوا خوانده می‌شد که به معنی جایگاه ماد است. مراغه در عصر هخامنشیان در محدوده یکی از ساتراپ‌های مهم آن روزگار به مرکزیت شهر شیز در نزدیکی تخت سلیمان فعلی واقع بوده. در زمان ساسانیان نیز به علت وجود آتشکده آذرگشب در شهر شیزو یکی از چهار آتشکده فرعی آن در نزدیکی مراغه به نام معبد مهری از اهمیت خاصی برخوردار و مورد توجه شاهان ساسانی بود.
این شهر علاوه بر آنکه قبل از اسلام مورد توجه بود، بعد از اسلام و حتا زمان حمله مغول‌ها نیز مورد توجه قرار گرفت و در دوره‌های مختلف مرکز آذربایجان بود و در نهایت هم مرکز حکومت ایلخانیان شد.
جواد محرم‌پور (رییس اداره میراث‌فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی شهرستان مراغه) با اشاره به آنکه مراغه از جمله ۱۰ شهر تاریخی و گردشگری کشور است، گفت: عمده گردشگران مراغه، فرهنگی و تاریخی هستند و در تابستان ۱۴۰۲ حدود ۲۵۰ هزار نفر از گردشگران داخلی به این شهر سفر کرده‌اند. این شهر حدود ۱۸ هکتار بافت تاریخی مصوب دارد و به شهر گنبدها نیز معروف است. البته نه تنها به لحاظ جاذبه‌های تاریخی و طبیعی بلکه به لحاظ آثار فسیلی نیز در جهان شناخته شده است.
او ادامه داد: علاوه بر آثار تاریخی، صنایع دستی و سوغات مراغه نیز معروف است و گردشگران علاقه ویژه‌ای به باسلوق و سجوق دارند که از شیرینی‌های محبوبی است که با شیره انگور طبیعی تهیه می‌شود. علاوه بر این‌ها، صابون مراغه نیز از معروفیت خاصی برخوردار است و کمتر کسی هست که نام آنرا نشنیده باشد. البته کمتر پیش می‌آید که گردشگران صرفا به دلیل شنیدن نام صابون مراغه به این شهر سفر کنند و شاید حدود ۲۰ درصد گردشگران به این واسطه به مراغه بیایند اما عمدتا به دلیل آنکه این شهر یک شهر تاریخی است، گردشگران جذب می‌شوند.
به گفته محرم‌پور، چند سال پیش طرز پخت صابون مراغه ثبت ملی شد ولی آنچنان که باید بر روی این سوغات تبلیغات لازم انجام نگرفته. تلاش بر آن است تا معرفی بیشتری در این خصوص صورت گیرد. شاید حتا بتوان صابون مراغه را تبدیل به برندی برای حوزه گردشگری و سوغات این شهر کرد.
رصدخانه مراغه
در دوره‌ای مراغه پایتخت هلاکوخان مغول بود و یکسال بعد از معرفی به عنوان پایتخت، رصدخانه مراغه که به نوعی نخستین بنای عصر ایلخانی نیز بود بوسیله خواجه نصیرالدین طوسی ساخته شد. او این محل را تبدیل به بزرگترین مرکز علمی جهان در آن دوره کرد. این محل تا سال‌ها الگوی ساخت رصدخانه‌های بزرگ بود و الغ بیک بر اساس طرح این رصدخانه، رصدخانه‌ای را در سمرقند بیان نهاد. همچنین فومن جی منجم چینی با الهام از این مجموعه رصدخانه‌ای را در چین ایجاد کرد. با وجود آنکه این مجموعه از بخش‌های مختلفی چون برج مرکزی، کتابخانه، واحدهای صدور پنجگانه و دیگر واحدهای کارگاهی از جمله ریخته‌گری و محل ساخت ابزارآلات تشکیل می‌شد اما اکنون جز چند آجر و بخش‌هایی که پی بنا را نشان می‌دهد باقی نمانده. این درحالی است که گفته می‌شود ساختمان اصلی رصدخانه مراغه به شکل دایره بوده و بنایی سه طبقه بوده و حدود ۲۰ متر ارتفاع داشت.
همین رصدخانه تاکنون توانسته نام مراغه را به عنوان پایتخت نجوم ایران در بخش گردشگری یدک بکشد با این وجود محرم‌پور از تعداد گردشگران نجوم که به مراغه سفر می‌کنند اظهار بی‌اطلاعی کرد و گفت: مراغه به عنوان یک جاذبه گردشگری و نجوم شناخته شده و گردشگران زیادی هرساله به این شهر سفر می‌کنند.
اما انتظار دیدن یک رصدخانه با تمام امکانات و… را نداشته باشید چراکه درون گنبد فلزی سفیدی که از قضا در سال ۱۳۷۵ به دور باقی مانده رصد خانه مراغه کشیده‌اند، چیزی جز چند آجر زیربنا و داربست‌هایی که برای مرمت تا سقف کشیده شده‌اند، باقی نمانده و بیشتر وسایل آن مانند کره فلکی نیز اکنون در موزه‌های آلمان، انگلیس و ترکیه نگهداری می‌شود.
مهرداد علیزاده (کارشناس میراث‌فرهنگی مراغه) دراین باره گفت: این رصدخانه در زمان خود حدود ۸۰ سال فعال بود و بعد از فوت هلاکو و خواجه نصیر و انتقال پایتخت به تبریز، رصدخانه مراغه کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد و حمله اقوام مختلف نیز آسیب‌هایی را متوجه آن کرد تا آنکه به مرور زمان به فراموشی سپرده می‌شود و زیر خاک مدفون می‌شود.
گفته می‌شود که امکان نصب تلسکوپ داخل این رصد خانه نیز وجود ندارد چراکه در سال ۶۵۷ هجری قمری و زمانی که خواجه نصیرالدین طوسی این رصدخانه را ساخت، چیزی به نام تلسکوپ در دنیا وجود نداشت و رصد بر اساس ریاضیات و فیزیک انجام می‌شد. یکی از دلایل انتخاب این مکان نیز قرار گرفتن آن بر روی نصف‌النهار ناظر است که از مراغه رد می‌شود همچنین بر روی این تپه ابر کمتر تشکیل می‌شود و مبنای رصد نیز حرکت خورشید بود. حتا زاویه تابش و حرکت خورشید تا دهم ثانیه را می‌سنجیدند. اتاقک‌های پشتی محل نگهداری اسناد و مدارک و یافته‌های رصدخانه بود و اتاق‌های جلویی، محل تحقیق و پژوهش و کار دانشمندان بود. همچنین به غیر از برج مرکزی، در خارج از آن دوایر پنجگانه طراحی شده بود که دستگاه‌های سینوسی و کره فلکی و… در این دوایر نصب بودند.
نبود بودجه برای کاوش باستان‌شناسی و حضور حفاران غیر مجاز
رییس اداره میراث‌فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی شهرستان مراغه همچنین از عدم تعریف فصول باستان‌شناسی در این منطقه خبر داد و گفت: امسال فصل کاوش تعریف نشده چراکه بودجه لازم را نداریم اما تلاش داریم تا امسال بتوانیم بودجه لازم برای کاوش در معبد مهر را دریافت کنیم.
او درخصوص انجام حفاری‌های غیر مجاز در مراغه نیز گفت: حفاری غیر مجاز در منطقه داریم و حتا طی یک ماه گذشته در حدود ۶ و ۷ مورد شناسایی کرده‌ایم که دستگیر شدند. بیشتر این حفاری‌های غیر مجاز در اطراف تپه‌های تاریخی انجام می‌شود. درواقع ۱۵۰ روستای تاریخی شهرستان مراغه دارای آثار تاریخی هستند که از دست حفاران غیر مجاز دور نمی‌مانند. تاکنون یگان حفاظت میراث و گردشگری موفق شده تا بسیاری از حفاران غیر مجاز را شناسایی و دستگیر کند.
به گفته محرم‌پور، بیشتر خرید و فروش‌هایی که در حوزه قاچاق اشیاء تاریخی انجام می‌شود تقلبی هستند و به جرات می‌توان گفت از میان اشیاء کشف شده از حفاران غیر مجاز، ۹۵ درصدشان تقلبی بوده.
موزه تخصصی دوره ایلخانی
یکی از جاذبه‌های مراغه، موزه تخصصی دوره ایلخانی است. این موزه فعالیت خود را در سال ۱۳۷۵ به عنوان نخستین موزه تخصصی ایلخانی در مجاورت مقبره اوحدی آغاز کرد. در این موزه آثاری از انواع سفال و کاشی‌های مختلف از همه تکنیک‌های رایج سفالگری این دوره شامل زیرلعاب شفاف، زرین فام، مینایی، لعاب لاجورد، مشبک و مجموعه کاملی از سکه‌های ایلخانان ایران و انواع اشیاء شیشه‌ای، فلزی و تعدادی نسخ خطی را در خود جای داده.
محمد شهریاری (مسئول موزه تخصصی دوره ایلخانی) از نمایش ۳۳۰ اثر در این موزه خبر داد و گفت: حدود ۶۵۰ اثر نیز در مخزن موزه نگهداری می‌شود و تمام اشیاء دارای شناسنامه هستند و ساماندهی شده‌اند. سالانه نیز حدود ۱۱ هزار بازدیدکننده داریم که بیشتر آن‌ها گردشگران داخلی هستند چراکه طی سال‌های اخیر تعداد بازدیدکنندگان خارجی بسیار کاهش یافته و شاید در حدود ۵۰ نفر شده باشد.
شهریاری با اشاره به آنکه درحال حاضر فعالیت‌های پژوهشی در موزه و مراغه تعطیل شده است، گفت: شاید به دلیل کمبود بودجه است که کارهای پژوهشی کاهش یافته. اما طی این مدت شاهد دستگیری حفاران غیر مجاز و کشف و ضبط آثاری بودیم که در کشفیات آن‌ها بدست آمده. احتمالا به زودی بخشی از این آثار به موزه تخصصی دوره ایلخانی منتقل می‌شوند.
به گفته او، از آنجا که آمار بیکاری در مراغه زیاد است میزان حفاری و قاچاق آثار تاریخی نیز زیاد شده است. چنانکه طی ۷ ماه اخیر حدود ۱۳۰ شی‌ء از قاچاقچیان و حفاران غیر مجاز ضبط شده که بیشتر این اشیاء به دوره ساسانیان و پسا ساسانی مرتبط است و شامل انواع ظروف سفالی و شیشه‌ای می‌شود. البته که خرید و فروش آثار باستانی و تاریخی در مراغه زیاد انجام می‌شود.
با توجه به آنکه موزه تخصصی ایلخانی در مجاورت ساختمان‌هایی قرار دارد که در حال تخریب هستند، به گفته مسئولان میراث این بخش‌ها تملک و خریداری شده و قرار است به زودی به موزه اضافه شود. شاید همین بخش‌هایی که قرار است به زودی به موزه افزوده شوند، امکان نمایش آثار بیشتری را فراهم کنند. چنانکه گفته می‌شود به زودی در دیگری در آن سوی موزه بازگشایی خواهد شد و بسیاری از آثار که در حیاط موزه زیر آب و باران و باد و آفتاب قرار دارند، ساماندهی شوند. به گفته مسئول موزه، این سنگ قبرها از روستاهای اطراف جمع آوری شده‌اند و مربوط به قرون مختلف از ۸ تا ۱۱ هجری هستند. بیشتر این آثار مربوط به دوره حکومت قره‌قویونلوها و ایلخانیان است. بیشتر این سنگ قبرها شبیه قوچ بودند که نمادی از مردسالاری در جامعه آن زمان است.
مراغه شهر گنبدهای بی‌گنبد
هرچند مراغه را به شهر گنبدها می‌شناسند اما بیشتر این به اصطلاح گنبدها در واقع برج مقبره‌هایی هستند که برای پوشش محل دفن شخصیت‌های مهم در دوره سلجوقیان و ایلخانی ساخته شده‌اند و در واقع هیچ یک از این برج‌ها دارای گنبد آنچنان که ما از یک اثر تاریخی گنبددار انتظار داریم نیستند و تنها برج‌هایی هستند برای پوشش دادن مقبره اشخاص مهم در دوره‌های مختلف تاریخ بخصوص دوره ایلخانیان است. از جمله این مقبره‌ها و می‌توان به «گنبد سرخ» بنایی از دوره سلجوقیان اشاره داشت که شیوه خاص معماری آجری و تزیینات طاقنماهای آن جالب توجه است.
اثر دیگر، «گنبد کبود» است که مقبره منسوب به مادرهلاکوخان است که از جمله بناهای اواخر سلجوقیان است. این گنبد ده ضلعی است و در تزیینات آن تلفیق کاشی فیروزه‌ای با آجر به صورت گره چینی دیده می‌شود.
«گنبد غفاریه» نیز بنای چهارگوش آجری است که هر چهار ضلع آن با ستون‌هایی با نقش لوزی ساخته شده. این گنبد در دوره ایلخانان توسط حاکم وقت مراغه بنام امیر شمس‌الدین قراء سنقرالچر کسی منصوری ساخته شده و هدف از آن هم جلب رضایت ایلخان اعظم بود اما ابوسعید به خاطر خشنودی ممالک مصر دستور قتل امیر شمس الدین را در خفا صادر و او را در سردابه این گنبد دفن می‌کنند.
«گنبد مدور» نیز برجی استوانه‌ایست که روی ازاره سنگی در دو طبقه بنا شده. آجرچینی زیبای ضلع بیرونی، سر در ورودی آن نظر بیننده را جلب می‌کند. قسمت داخلی برج نیز دوازده ضلعی است و تزیینات گچی آن به مرور زمان از بین رفته.
