یادداشتی از مهناز اشرفی؛
مقدمه‌ای در باب کاروانسراهای ایران/ بناهای با ارزش به جامانده از تاریخ معماری
مهناز اشرفی (رییس پژوهشکده ابنیه و بافت‌های تاریخی-فرهنگی) همزمان با ثبت جهانی ۵۴ کاروانسرای ایران در یادداشتی نوشت: کاروانسراها ازجمله بناهای با ارزش به جامانده از تاریخ معماری ایران هستند که مجموعه‌‍‌ای از خدمات و تاسیسات عام‌المنفعه‌ای را به مسافران خسته از راه عرضه می‌داشتند و نیز در مواردی وسیله‌ای برای به نمایش گذاشتن و تداوم فرهنگ یاریگری و وقف (این فرهنگ اصیل ایرانی) شدند.
موقعیت سوق‌الجیشی ایران به عنوان حلقه ارتباطی شرق و غرب و نیز گستردگی جغرافیایی این سرزمین منجر به احداث راه‌های متعدد و مهمی در طول تاریخ همچون راه شاهی، جاده ادویه، شاه راه خراسان و راه ابریشم شد. شکل‌گیری راه‌ها بسته به سیاست، قدرت و سرمایه دولت‌ها، همواره امنیت، رفاه اجتماعی و منافع اقتصادی ارزشمندی را در سرزمین‌ها به همراه داشته و از اهمیت بالایی برخوردار بوده‌است. علاوه بر این تبادلات فرهنگی و تجاری بین مناطق دور و نزدیک را تسهیل می‌نمود. نخستین گام‌هایی که منجر به تشکیل بخشی از مسیرهای تجاری، زیارتی و سیاحتی شد، توسط فرمانروایان هخامنشی انجام شد و شامل جاده‌های جنوب، فارس و خوزستان بود. در زمان داریوش، بیشتر راه‌ها و ایستگاه‌های جدید شاهی در ایران ساخته شد و حدود ۲۰۰ سال راه شاهی راه غالب در ایران بود. در زمان اشکانیان، مانند هخامنشیان، راه‌ها گسترش یافت، ایستگاه‌های میانی و کاروانسراها ایجاد شدند و محور شمالی ایران (ترکیه امروزی) به قدرت رسید که منابع مالی مهمی برای کشور فراهم کرد و نقش بسزایی در شکل‌گیری و گسترش جاده‌های تاریخی در ایران و جهان داشت. و توسعه مسیرهای مهم غربی شرقی در این زمان را موجب شد و در دوره‌های بعد محورهای شمالی نیزدر کشور تعریف شدند. در زمان صفویه که روابط با دولت عثمانی و ترکیه قطع شد، روابط با آسیای صغیر و در نهایت اروپا قطع شده و دولت با تشکیل کاروانسراهای متعدد شاه عباسی به توزیع و توسعه کاروانسراها در داخل کشوربه مقیاس وسیع پرداخت. دوره قاجارنیز کم و بیش اینگونه عمل شد.
از طرفی رونق و ماندگاری این راه‌ها مستلزم برقراری امنیت و ایمنی لازم برای مسافران بود. هرچقدرراه‌ها پررفت و آمدتر می‌شد ند و فعالیت‌های بیشتری درجوار این راه‌ها شکل می‌گرفت رونق و امنیت راه نیز از ضمانت بیشتری برخوردار می‌شد. راه‌ها نه تنها به تبادلات اقتصادی سرزمین‌های مختلف کمک نمودند بلکه موجب تبادلات فرهنگی بین ملت‌ها نیز شدند. احداث مجموعه‌های کاروانسراها از اقدامات مهمی بود که به این موضوع کمک داد و ضمن فراهم نمودن آسایش و امنیت مسافران، فضایی برای تبادل کالا و تجارت را رقم زدند و مهم‌تر آنکه تبادلات فرهنگی را نیز بدنبال داشتند.
کاروانسراها ازجمله بناهای باارزش به جامانده از تاریخ معماری ایران هستند که مجموعه‌‍‌ای از خدمات و تاسیسات عام‌المنفعه‌ای را به مسافران خسته از راه عرضه می‌داشتند ونیز در مواردی وسیله‌ای شدند برای به نمایش گذاشتن و تداوم فرهنگ یاریگری و وقف (این فرهنگ اصیل ایرانی). گرچه با بررسی سیر تحول و شکل‌گیری کاروانسراها وجوه افتراق و تفاوتهایی در بین معماری این مجموعه‌ها در دوره‌ها و اقلیم‌های متفاوت می‌توان دریافت ولی در عین حال ویژگی‌های مشترک فراوانی به ویژه به لحاظ توزیع فضایی و نوع‌کاربری‌ها در آن‌ها وجود دارد. از جمله وجود فضاهای اقامتی و سرپناهی برای مسافران، وجود فضاهای استقرار دام و چهارپایان، همجواری با منابع تامین و یا ذخیره آب، پیش‌بینی عوامل و ساز و کارهای دفاعی از مهمترین مشترکات موجود در کاروانسراهاست که به انحا مختلف در این مجموعه‌ها شکل یافتند.
در دسته‌بندی کلی، کاروانسراها به کاروانسراهای کوهستانی، کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس و کاروانسراهای حیاط داردو ایوانی یا چهارایوانی یا ستوندارتقسیم می‌شوند. که هر کدام ویژگی‌های معماری خاص خود را دارند. در این میان دو استان خراسان رضوی و سمنان به دلیل قرارگیری در مسیر جاده‌های تاریخی از بیشترین فراوانی کاروانسرا برخوردارند. البته ناگفته نماند که وجه اقامتی و استراحتگاهی در کاروانسرا وجه غالب بوده است و در شرایطی که بدلیل محدودیت‌های جغرافیایی، آب و هوایی و یا امنیتی امکان ایجاد مجموعه‌های وسیع و گسترده‌ای نبود با احداث و یا ادغام کاروانسرا با عنصر معماری دیگر به تامین امکانات حداقل سرپناهی برای مسافران اقدام می‌شد. در این بین می‌توان از پل کاروانسراها و یا کاروانسراهای دست‌کند و کاروانسراهای موجود و محدود در مناطق صعبالعبور کوهستانی نام برد.
