چرا این تعزیه «صحنه آخر» ندارد؟ / اغراقی در کار نبود...

به گزارش خبرنگار ایلنا، فیلم مستند «صحنه آخر» به کارگردانی محمد قاسم‌پور به تازگی در گروه هنر و تجربه اکران شده است. این مستند به ماجرای اجرای تعزیه روز عاشورا در شهری در اهواز می‌پردازد که سال‌هاست به دلیل غلیان احساسات مخاطبان صحنه آخر این نمایش تعزیه اجرا نشده است.

به بهانه اکران «صحنه آخر» با محمد قاسم‌پور گفتگویی داشتیم که در ادامه مشروح این گفتگو را می‌خوانید:

کشف ایده مستند «صحنه آخر» چگونه صورت گرفت؟

این سوژه سالیان گذشته توسط دوستان بنده به من تعریف شد، البته من خودم اهل خوزستان هستم و به واسطه دوستانی که داشتم متوجه شدم در منطقه حصیرآباد اهواز تعزیه‌ای اجرا می‌شود که چنین ویژگی‌هایی دارد و در انتها چنین اتفاقی رخ می‌دهد که صحنه پایانی آن سال‌هاست اجرا نشده است.

پس از تعریف این ماجرا ترجیح دادم به این منطقه بروم و این ماجرا را از نزدیک ببینم، وقتی اجرای تعزیه را دیدم توسط یکی از افرادی که آرشیو فیلم‌های سالیان قبل را داشت متوجه شدم که بدون برنامه‌ریزی و به شکلی غریزی و عاطفی در زمان اجرای این تعزیه پرفورمنسی اجرا می‌شود که جالب است و ما می‌توانیم این ارتباط عاطفی را در یک فیلم مستند به تصویر بکشیم. در واقع در پایان این نمایش همه افراد به لحاظ عاطفی به نقطه‌ای می‌رسند که اجازه نمی‌دهند نمایش ادامه پیدا کند و به پایان برسد.

ما به فیلمبرداری در یک سال اکتفا نکردیم و سه سال این موضوع را دنبال کردیم و اجرای نمایش تعزیه را فیلمبرداری شد.

چرا کاراکتر شمر را انتخاب کردید و قصه «صحنه آخر» را با شخصی که این نقش را ایفا می‌کند، روایت کردید؟

به لحاظ تکنیکی شمر "بدمن" قصه است و به همین دلیل کارکرد آن در پیشبرد قصه خیلی بهتر است. موقعیتی که بازیگر نقش شمر در آن قرار گرفته که به لحاظ عقیده ارادت بسیاری به امام حسین (ع) دارد و از طرفی باید نقش منفورترین دشمن امام حسین (ع) را بازی کند تضادی را به وجود آورده که بسیار جالب است. این شخصیت تعریف می‌کند که برای بازی در این نقش در ۱۰ روز ماه محرم حتی همسرش هم او را به خانه راه نمی‌دهد اما او با وجود شرایط موجود و حساسیت‌هایی که بینندگان تعزیه به قصه کربلا دارند برای اینکه این نمایش به اجرا برسد این نقش را پذیرفته و خود را در این موقعیت سخت قرار داده است. موقعیت خاصی که این شخصیت به واسطه اجرای این نمایش دارد، دلیل اصلی انتخاب بازیگر نقش شمر بود.

تصویربرداری تعزیه نیز در دو قالب انجام شده، یک بخش فیلم‌ها و گزارش‌های خود تعزیه است که همگی توسط دوربین‌های تعزیه ضبط شده‌اند و دوربین ما هم شخصیت و کاراکتر شمر را دنبال می‌کند.

آیا در نشان دادن چالش‌هایی که برای ایفاگر نقش شمر به وجود آمده اغراقی صورت نگرفته است؟

باید در آن فضا حضور داشته باشید تا ببینید که مناسبات چقدر در این قصه تعریف می‌شوند تا حدی که این نقش حتی در ازدواجش هم تأثیر داشته است. آدم‌هایی که این نقش‌های منفی را بازی می‌کنند اگر مغازه‌دار باشند حتی در فروششان در آن ایام هم تأثیر می‌گذارد که البته این نکات در فیلم وجود ندارد. برای مردم آن جغرافیا و آن محله این تعزیه اهمیتی فراتر از یک نمایش معمولی دارد و هیچ اغراقی هم در واقعیت‌هایی که به تصویر کشیده شده، صورت نگرفته است.

اگر یک مخاطب غیر مسلمان یا خارجی فیلم «صحنه آخر» را ببیند و شناختی از واقعه کربلا نداشته باشد، اتفاقات درون فیلم برایش بسیار عجیب جلوه می‌کنند. به نظر شما آیا مخاطب خارجی یا غیر مسلمان می‌تواند با این فیلم ارتباط برقرار کند؟

بله ما در نسخه‌ای که این روزها اکران شده مخاطب خارجی را در نظر نگرفتیم و این فیلم فقط برای مخاطبان ایرانی اکران شده است که حداقل اطلاعاتی از واقعه کربلا و ارزش و جایگاه فرهنگی آن در جامعه ما دارد اما برای اینکه بیننده خارجی بتواند با این فیلم ارتباط برقرار کند باید به شناختی برسد که مخاطب ایرانی از واقعه کربلا دارد. به همین دلیل ما برای نمایش این مستند در جشنواره‌های خارجی کپشنی در نظر گرفتیم که اطلاعاتی ابتدایی از ظهور اسلام و اقدامات پیامبر را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد و سپس اقداماتی که در جهت انحراف اسلام توسط برخی افراد صورت گرفت را توضیح می‌دهیم و دلیل قیام امام حسین (ع) را که حفاظت از دین اسلام و احیای آن است بیان می‌کنیم تا مخاطب خارجی بداند چرا این ماجرا تا این حد برای مردم این منطقه مهم است.

در نهایت توضیحی از هنر آیینی نمایشی تعزیه ارائه داده می‌شود که در این هنر نمایشی واقعه عاشورا برای عزاداران بازسازی می‌شود. در واقع با این توضیحات مخاطب خارجی هم می‌تواند با موضوع ارتباط برقرار کند و دلیل واکنش مخاطبان هنگام اجرای نمایش را متوجه شود.

تعزیه هنری است که شاید رو به فراموشی باشد. چقدر در «صحنه آخر» معرفی این هنر آیینی را در نظر داشتید؟

در هنر تعزیه اگر کمبودی به لحاظ تکنیکی وجود دارد به دلیل رابطه عاطفی که با موضوع برقرار است مخاطب می‌تواند با قصه‌ای که در مقابل چشمانش اجرا می‌شود ارتباط برقرار کند و همه ضعف‌های تکنیکی اینگونه جبران می‌شود.

ساخت این فیلم و معرفی آن برای کسانی که تعزیه را می‌شناسند یا اصلاً شناختی نسبت به آن ندارند باعث می‌شود که افراد بسیاری ترغیب شوند که این هنر را بیشتر بشناسند یا به دیدن این نمایش‌ها بروند. در هنر تعزیه همزادپنداری جالبی بین مخاطبان و بازیگران نمایش ایجاد می‌شود و این تجربه می‌تواند منحصر به این هنر باشد. رسالت سینمای مستند هم همینگونه است و فیلمساز با گزارش‌‌دهی ترغیب می‌کنید که نگاه مخاطب نسبت به یک موضوع مثبت یا منفی شود و شما به صورت برنامه‌ریزی شده یا بدون برنامه‌ریزی در جهت ترویج یک مسئله اقدام می‌کنید.

هنر تعزیه به عنوان تنها هنر نمایشی مختص واقعه کربلا سال‌ها در کشور ما اجرا شده و از زمانی که هنوز هنر نمایش و سینما وجود نداشته، مردم با این نمایش واقعه کربلا را بازسازی می‌کردند. امیدوارم مستند «صحنه آخر» هم نقشی در احیا و زنده نگاه داشتن این هنر که زمانی تنها هنر نمایشی‌ای بوده که می‌توانسته مردم را به لحاظ بصری به واقعه کربلا نزدیک کند، داشته باشد.

در واقع «صحنه آخر» نشان می‌دهد که هنر تعزیه همچنان در برخی نقاط کشور یک هنر جدی است که مخاطبان بسیاری دارد.

بله همچنان در برخی نقاط کشور هنر تعزیه بسیار مورد توجه است و اهمیت ویژه‌ای دارد. در بسیاری از شهرها تعزیه یکی از برنامه‌های مهم مردم آن منطقه برای عزاداری‌های محرم است. این فیلم در خوزستان ساخته شده اما طبق شنیده‌های من هنر تعزیه در استان‌های یزد و اصفهان و شهرهایی چون طالقان خیلی جدی اجرا می‌شود.

«صحنه آخر» می‌توانست زمان طولانی‌تری داشته باشد و به نظر می‌رسد کمی زود تمام می‌شود.

به نظرم قصه فیلم در همین زمان به پایان می‌رسد و همه آنچه که قصد روایت و به تصویر کشیدنش را داشتیم را نشان می‌دهیم. اگر می‌خواستم بیشتر به تعزیه بپردازم و اجرا را بیشتر نشان دهم طبیعتاً زمان بیشتر می‌شد اما ما یک قصه‌ای را آغاز کرده بودیم و آن را به سرانجام رساندیم و بیشتر شدن زمان به نظرم فیلم را خسته‌کننده می‌کرد.

آیا از شرایط اکران رضایت دارید؟

تبلیغات چندانی برای این فیلم صورت نگرفته اما اکران در گروه هنر و تجربه یک فرصت برای سینمای مستند و هنر تعزیه است که به دیده شدن آن کمک می‌کند. امیدوارم شرایطی فراهم شود که مخاطبان بیشتری به دیدن این مستند بیایند و «صحنه آخر» بتواند نقشی در معرفی و دیده شدن بیشتر هنر تعزیه داشته باشد.