بخش «سرود» جشنواره به دنبال هویتی موسیقایی برای سبکی مردمی

به گزارش خبرنگار ایلنا، موسیقی در دنیای امروز دارای سبک‌های مستقل و تلفیقی متعددی است. اما آنچه می‌شنویم همه آن چیزی نیست که درباره‌اش می‌دانیم و موسیقی نامش می‌نهیم. در واقع می‌توان گفت آنچه به عنوان موسیقی در دنیای امروز مورد توجه عامه مردم است حاصل ترکیب تئوری‌های سطحی‌تر با تکنیک‌هایی است که به واسطه وجود ابزار و ادوات و نرم‌افزارهای کامپیوتری در عصر دیجیتال ایجاد شده‌اند. 

«مقام و دستگاه» اصل موسیقی ایرانی/ آیا «سرود» سبک محسوب می‌شود؟

با نگاهی گسترده‌تر می‌توان گفت موسیقی لااقل در ایران هرآن چیزی را دربرمی‌گیرد که مورد توجه اقوام مختلف است که کلیت آن را موسیقی «مقامی» می‌نامیم. موسیقی دستگاهی نیز به لحاظ محتوا، اشعار و سازبندی‌ها در قالب دستگاه‌های هفت‌گانه و گوشه‌ها، ایرانی‌ترین نوع موسیقی قلمداد می‌شود. حال در این میان مقوله‌ای به نام تلفیق نیز وجود دارد که به درست یا غلط توسط موزیسین‌های سبک‌های مختلف مورد توجه است. 

اما در ایران گونه دیگری هم هست که آن را «سرود» می‌نامند. شاید این سبک یا گونه در دنیا معنای ما به ازایی نداشته باشد اما با این حال در کشور ما بار تاریخی چندساله را به دوش می‌کشد. با توجه به اینکه بستر اصلی «سرود» ساز و ریتم و هم‌نوایی و هم‌خوانی است باید آن را در زیرمجموعه موسیقی قرار داد. البته باید گفت وجود چنین گونه‌ای همواره منتقدانی داشته است. عده‌ای دوره این نوع موسیقی را با توجه به گذشت دهه‌ها از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی تمام شده می‌دانند و برخی دیگر «سرود» را نه فقط یک سبک و مدل هم‌خوانی بلکه مقوله‌ای می‌دانند که در دوره‌ای احیاگر موسیقی بوده است. در سال‌های پس از انقلاب و حتی تا دهه هفتاد و اواسط آن موسیقی هنوز هنری مبهم و بلاتکلیف بود و در مقاطعی مقوله‌ای ممنوع حساب می‌شد. 

«سرود» و آن زمان که حمل ساز ممنوع بود!

آن‌های که در دهه‌های قبل به فعالیت‌های موسیقیایی مشغول بوده‌اند می‌دانند که در دهه شصت به دلیل‌عدم وضع قوانین برگرفته از سنت‌های شرعی و اجتماعی و عرفی، حتی حمل ساز نیز جرم محسوب می‌شد و نوازندگان مانند اسلحه باید برای حمل آن مجوز دریافت می‌کردند. 

در دهه شصت یکی از پرطرفدارترین سبک‌ها ممنوع بود. خوانندگان پاپ و نوازندگان و آهنگسازان این سبک در دهه شصت بیکاری شدید و مستمری را پشت سر گذاشتند و عده‌ای دیگر به فعالیت‌های زیرزمینی روی آوردند و برخی دیگر مهاجرت کردند. همه اینها در حالی بود که کشور از اواخر دهه پنجاه تا اواخر دهه شصت دچار التهاب‌های متعددی شده بود. در چنین شرایطی که موسیقی مقوله‌ای ممنوع بود و در تلویزیون و رادیوی ایران نیز جایگاه مشخصی نداشت، این سرودهای انقلابی و حماسی بودند که شور و حال لازم را برای ادامه دادن به مردم تزریق می‌کردند. 

«سرود» گونه‌ای هم‌پای موسیقی «سنتی» در دهه شصت

درست است که موسیقی پاپ در آن دوران پر التهاب معنای مشخصی نداشت اما موسیقی سنتی و دستگاهی در آن دوران مورد توجه بود و خروجی آن آثار متعددی است که توسط گروه «چاووش» شامل اعضای اصلی محمدرضا لطفی، محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، هوشنگ ابتهاج و دیگران، تولید و ارائه شد. شهرام ناظری و اعضای گروه کامکارها نیز در زمینه تولید آثار انقلابی و حماسی در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی فعالیت‌های جدی داشته‌اند. 

«سرود» ابزاری برای تزریق روحیه/ خوانندگان پاپی که «سرود» می‌خواندند!

اما دیگر مقوله مهمی که باعث زنده نگه داشتن موسیقی ملی و حماسی شد «سرود» بود. سرود در ایجاد روحیه و انگیزه در دوران انقلاب اسلامی سبکی مهم بود. رضا رویگری، فریدون فروغی و جمشید جم تنها برخی از خوانندگانی هستند که در قالب سرود آثار پاپی چون «ایران ایران» و «یار دبستانی» را خواندند و حال آن آثار به نوعی جزو آثار تاریخی و نوستالژیک چند نسل به حساب می‌آیند. این پرکاربرد بودن سرود در دهه هفتاد هم به نوعی بار موسیقی پاپ را به دوش کشیده است. محمدرضا گلریز نیز یکی دیگر از خوانندگانی است که طی سال‌های متمادی و در مناسبات مهمی چون درگذشت امام خمینی و دیگر شخصیت‌های انقلابی نقش مهمی در تولید سرودهای معاصر داشته است. عباس بهادری، بیژن خاوری، بهرام گودرزی و مهرداد کاظمی برخی دیگر از خوانندگانی بودند که به عنوان خوانندگان سرود شناخته می‌شدند اما در واقع می‌توان آن‌ها را اولین خوانندگان پاپ پس از انقلاب دانست. 

پس از پذیرفتن موسیقی پاپ به عنوان یک سبک بود که مرکز موسیقی صدا و سیما به آموزش و گزینش خوانندگان مستعد پرداخت و پس از آن بود که به مرور با حضور و معرفی خوانندگانی چون خشایار اعتمادی، مهرداد شهسوارزاده، قاسم افشار، مانی رهنما و امیر تاجیک روی کار آمدند و به مرور بود که ترانه و موسیقی جای واژه سرود را گرفتند. 

حال با گذشت چند دهه از آن مقاطع «سرود» به طور کم و بیش مسیر حیات خود را تا امروز ادامه داده است. 

جشنواره موسیقی فجر چندسالی است که به مقوله سرود توجه نشان داده حال آنکه تا پیش از این به این سبک نپرداخته بود. البته طی سال‌های گذشته گاه جشنواره‌هایی با محوریت سرود برگزار شده که اهمیت آن‌ها به اندازه جشنواره موسیقی فجر نبوده است. 

تاریخچه سرود در جشنواره موسیقی فجر 

می‌توان گفت گونه «سرود» تا جشنواره سی و ششم جایی در این رویداد نداشته و حال سومین دوره است که در قالب بخشی با همین نام به یکی از قسمت‌های مهم جشنواره موسیقی فجر تبدیل شده است. البته اینطور هم نبوده که سرود هرگز در دوره‌های قبلی جشنواره موسیقی فجر مورد توجه نبوده باشد. اگر به تاریخچه جشنواره موسیقی فجر نگاهی بیندازیم درخواهیم یافت که این رویداد اصلا در ابتدا عنوانی در رابطه با سرود داشته است. جشنواره موسیقی فجر در سال ۱۳۶۴ فعالیت خود را با عنوان «جشنواره سرود و آهنگ‌های انقلابی» آغاز کرد. این رویداد ملی به مدت چهار سال با همین نام به فعالیت خود ادامه داد و در آن سال‌ها تنها محملی محسوب می‌شد که اهالی موسیقی می‌توانستند به اجرای برنامه و برگزاری کنسرت بپردازند. 

چهار سال پس از برگزاری «جشنواره سرود و آهنگ‌های انقلابی»، این رویداد با عنوان «جشنواره موسیقی فجر» به فعالیت خود ادامه داد که با پایان هشت سال جنگ تحمیلی علیه ایران نیز همراه بود. این رخداد آغازی دوباره برای این جشنواره بود. 

احیای «سرود» هدفی که از جشنواره سی و ششم آغاز شد

پس از چند دوره ابتدایی که همان چهار سال اول را شامل می‌شود «سرود» تا دوره سی و ششم جایگاه مشخصی در جشنواره موسیقی فجر نداشت. در جشنواره سی و ششم فجر که سال ۱۳۹۹ در بحران کرونا با رعایت پروتکل‌های بهداشتی برگزار شد چند گروه سرود در پهنه رودکی (مقابل تالار وحدت) به اجرای آثارشان پرداختند. وجود این بخش جدید در آن سال آنچنان گزینش شده نبود و سیاست‌های شفافی نداشت. در ادامه این روند سی و هفتمین جشنواره موسیقی فجر که سال گذشته برگزار شد سرود وجهه پررنگتری داشت. اما هنوز به بخشی ثابت تبدیل نشده بود. 

«سرود» در جشنواره سی و هفتم موسیقی فجر

در دوره سی و هفتم «سرود» در بخشی جنبی مورد توجه قرار گرفت و طی این اتفاق سه گروه شش اجرا داشتند. در روز اختتامیه نیز یکی از گروه‌های شرکت کننده با نام «فرزندان ایران» به اجرای برنامه پرداخت. 

سرود بخش مهم جشنواره سی و هشتم

اما مقوله سرود در سی و هشتمین دوره این جشنواره برای سومین بار به بخشی مهم از جشنواره تبدیل شده است. در جشنواره امسال فرهنگسرای ارسباران به اجرای سرود اختصاص دارد و طی این برنامه‌ریزی گروه‌های مختلفی در این مکان فرهنگی روی صحنه می‌روند. 

با اینکه «سرود» یکی از بخش‌های جنبی جشنواره سی‌وهشتم است، اما ده گروه را شامل می‌شود. این نخستین بار است که تعداد زیادی گروه سرود به طور خاص در یک سالن مجزا روی صحنه می‌روند. اتفاق ادیگر اینکه براساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، قرار است که از میان ۱۰ گروه شرکت‌کننده، بهترین گروه سرود بر اساس آرای مردمی انتخاب و در آئین اختتامیه جشنواره معرفی و تقدیر شود. 

تاکید بر مقوله «سرود»

دوازدهم تیرماه امسال بود که حامد جلیلی یکی از خوانندگان عرصه سرود با حکم محمد اله یاری (مدیرکل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) به عنوان مسئول دفتر سرود انتخاب شد. 

 جلیلی از فعالان عرصه موسیقی آئینی و سرود به شمار می‌رود و از سال ۸۲ تا امروز بیش از ۳۰۰ قطعه موسیقی را تولید کرده و قطعه‌هایی چون «به من رحم کن»، «باران دوازدهم» و «زیارت» را می‌توان جز کارهای شاخص جلیلی برشمرد. او که دبیر بخش سرود جشنواره سی و هشتم موسیقی فجر هم هست، درباره وجود این بخش در رویداد امسال و همکاری برگزار کنندگان با دفتر سرود ارشاد به ایلنا توضیحاتی داد. 

او گفت: اینکه دفتر سرود وزارت ارشاد تاسیس شده تاکیدی بر اهمیت مقوله «سرود» است. 

جلیلی افزود: از همان ابتدا می‌خواستیم سرود جشنواره‌ای مستقل و جدا از جشنواره موسیقی فجر باشد. اما در همان ابتدا به این نتیجه رسیدیم که باید هویت موسیقایی به گروه‌های سرود در کشور بدهیم. در ادامه هم با همیاری و همکاری آقای محمد اله‌یاری (مدیرکل دفتر موسیقی) این اتفاق افتاد. 

او در ادامه گفت: طی این همکاری از صفر تا صد بخش سرود به عهده دفتر سرود وزارت ارشاد گذاشته شد. آقای اله‌یاری به من محبت داشتند و از کارنامه من مطلع بودند و به من اعتماد کردند و کار را به من سپردند. 

جلیلی در ادامه درباره کم و کیف برگزاری بخش «سرود» در جشنواره امسال نیز اینگونه توضیح داد: به نظرم در جشنواره امسال برای اولین بار به صورت جدی مقوله «سرود» مورد توجه قرار گرفته است. اینکه ما از نحوه برگزاری رضایت داشته باشیم یک بخش داستان است و اینکه گروه‌ها با انگیزه در جشنواره حضور یافته‌اند اتفاق دیگری است که امیداورم رخ داده باشد. 

او درباره رقابتی بودن یا نبودن بخش سرود در جشنواره موسیقی فجر امسال هم گفت: نمی‌توان گفت این بخش رقابتی است و اینطور نیست که اجراها توسط داوران مورد ارزیابی قرار گیرند، اما قصدمان این است بر اساس آرای مردمی بهترین گروه را انتخاب کنیم و در روز اختتامیه هم هدایایی دریافت خواهند کرد. 

حامد جلیلی در پایان گفت: امیدوارم سال آینده و در جشنواره سی و نهم موسیقی فجر بخش «سرود» را قوی‌تر برگزار کنیم و از همین الان برای دوره آینده برنامه‌ریزی کرده‌ایم. قصدمان این است که فراخوان این بخش را زودتر منتشر کنیم تا گروه‌ها برای تولید و تنظیم اثر زمان لازم را داشته باشند و بتوانند آثارشان را زودتر برای داوری به دبیرخانه ارسال کنند.