کارگردان مستند «اقتباس در سینما»:
نگاه سلیقه‌ای مدیران فرهنگی، عامل اصلی مخدوش بودن رابطه سینما و ادبیات است
مجتبی سعادت معتقد است با وجود ادبیات غنی کشور ما، نگاه سلیقه‌ای مدیران فرهنگی همیشه مانع بزرگی برای شکل‌گیری ارتباط درست سینما و ادبیات بوده است.
مجتبی سعادت، کارگردان مجموعه مستند «اقتباس در سینما»، در گفتگو با خبرنگار ایلنا، اظهار داشت: تصویربرداری مجموعه مستند «اقتباس در سینما» به پایان رسیده است. این مجموعه در ۸ قسمت آماده نمایش است که ۷ قسمت از آن پخش شده و یک قسمت دیگر نیز به زودی پخش خواهد شد.
سعادت درباره موضوع و سوژه اقتباس برای ساخت مجموعه‌ای مستند، گفت: با وجود ادبیات غنی کشورمان ما در سینما همواره مشکل متن داشتیم و فیلمنامه‌های اقتباسی ما هم بسیار اندک است و حتی در چند سال اخیر می‌توان میزان فیلم‌های اقتباسی را نزدیک به صفر دانست. هدف من این بود که این مسئله را از نگاه‌های متفاوت بررسی کنم و در ابتدای راه یکسری سرفصل‌های خیلی مهم داشتم که با آن‌ها جلو رفتم اما در ادامه راه به یکسری مسائل دیگر رسیدم که شاید کمتر کسی به آن‌ها فکر می‌کرد و همان مسائل را هم وارد محتوای این اثر کردم و به بررسی آن‌ها پرداختم.
وی افزود: به عنوان مثال می‌توان به نقش پاتوق‌های فرهنگی در امر اقتباس اشاره کرد. شاید در برخورد اول این موضوع چندان حائز امیت به نظر نیاید اما واقعیت این است که اتفاقاً پاتوق‌های فرهنگی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری سینمای اقتباسی است و ما در این مجموعه در گفتگو با کارشناسان و فعالان این حوزه این مسئله را مورد تحلیل و بررسی قرار دادیم. ما در حوزه اقتباس متن‌ها و تجربیات بسیار خوب و موفقی داریم که چندان به آن‌ها توجه نکرده‌ایم و واکاوی امر اقتباس در فضای سینمایی ما موضوع مهمی است که کمتر کسی به آن‌ها پرداخته است و ما در ایام کرونا به مدت سه سال سعی کردیم این مسئله مهم را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم.
این کارگردان درباره نحوه انتخاب کارشناسان حاضر در این مستند گفت: من سال‌هاست که مشغول مستندسازی هستم و گروهی دارم که در امر تحقیق و پژوهش در این پروژه با من همکاری داشتند و با مشورت به انتخاب کارشناسان می‌رسیدیم. مبنای کار ما بحث کارشناسی بود و در بخش‌های مختلف اعم از بخش داستان، اسطوره و اقتباس کارشناسانمان را مربوط به موضوع مورد بحث انتخاب می‌کردیم و در این مجموعه مستند شاهد حضور بازیگران، نویسنده‌ها، کارشناسان، کارگردان‌ها و تهیه‌کننده‌ها هستیم که هر کس در حوزه تخصص خود به موضوع مورد بحث درباره اقتباس اظهارنظر می‌کند. در انتهای هر قسمت یک فیلم سینمایی اقتباسی را که مورد توجه است و مردم با آن خاطره دارند مورد بحث و بررسی قرار داده‌ایم.
وی افزود: در قسمت اول مجموعه مستند «اقتباس در سینما» به مجموعه «قصه‌های مجید» پرداختیم که کیومرث پوراحمد به عنوان کارگردان این مجموعه و هوشنگ مرادی کرمانی از کارشناسان حاضر در این قسمت هستند که ناگفته‌هایی درباره مجموعه «قصه‌های مجید» مطرح می‌کنند که برای اولین بار در این مجموعه مطرح می‌شود. در قسمت دوم به فیلم سینمایی «ناخدا خورشید» می‌پردازیم که ما خیلی تلاش کردیم تا به تهیه‌کننده این فیلم هارون یشایایی دسترسی پیدا کردیم و او در این مستند حاضر شد.
این کارگردان درباره انتخاب فیلم‌های مورد بحث در این مجموعه مستند گفت: سعی ما بر این بود که آثار شاخص این حوزه را مورد بررسی قرار دهیم. مجموعه «قصه‌های مجید»، فیلم‌های «ناخدا خورشید»، «گاو» یا «خمره» در بخش کودکان و نوجوانان آثاری هستند که معمولاً مردم آن‌ها را مشاهده کرده‌اند و کارهای با کیفیت و قابل قبولی در حوزه اقتباس هستند.
سعادت درباره دلیل کمرنگ بودن حضور نویسندگان آثار ادبی در مجموعه مستند «اقتباس در سینما» گفت: حضور نویسندگان آثار ادبی در این مجموعه چندان کمرنگ نیست؛ ما از حضور منتقدان و نویسندگان ادبی بهره برده‌ایم اما کاملاً مشخص است که تعداد سینماگرانی که به عنوان کارشناس حضور دارند، بسیار بیشتر است. نکته دیگر درباره محدودیت‌های ما در انتخاب افراد حاضر در مستند به این مسئله مربوط می‌شود که خیلی از اساتید امکان حضور در این مستند را نداشتند. برخی افراد خارج از کشور بودند، مشکلات و محدودیت‌های کرونایی پیش‌تر بسیار شدید بود و امکان حضور این افراد ممکن نبود و از طرفی برخی نویسنده‌ها که امروز از اساتید این حوزه هستند به هر دلیل حاضر به همکاری با ما نشدند و تمایلی برای حضور در این مستند نداشتند. ما با نویسنده‌های بسیاری در داخل و خارج از ایران تماس گرفتیم و از آن‌ها خواستیم که با ما همکاری کنند اما برخی این امکان را نداشتند و برخی علاقه‌ای برای حضور در این مجموعه نشان ندادند و این باعث شد که ما نتوانیم از حضور بسیاری از افراد کارشناس بهره‌مند شویم.
وی افزود: ما در نظر داشتیم که تولید این مجموعه مستند را ادامه دهیم اما به دلیل‌عدم همکاری بسیاری از کارشناسان تصمیم گرفتیم که مجموعه «اقتباس در سینما» را در ۸ قسمت محدود کنیم.
سعادت در پاسخ به این پرسش که چرا با وجود ادبیات غنی در کشور ما رابطه ادبیات و سینما تا امروز مخدوش بوده، گفت: یکی از دلایل اصلی که من اعتقاد دارم در عدم ارتباط درست سینما و ادبیات نقش دارد، مدیریت فرهنگی کشورمان بوده و در این مستند هم ما از حضور برخی مدیران فرهنگی پس از انقلاب استفاده کرده‌ایم و آن‌ها هم درباره این موضوع در این مجموعه صحبت کرده‌اند. متأسفانه بخش اعظمی از مدیریت فرهنگی ما سلیقه‌ای عمل می‌کند و ما این را در ممیزی و توقیف فیلم‌ها هم داریم به این معنی که قانون مدونی وجود ندارد و برخوردها سلیقه‌ای است چرا که بسیاری از فیلم‌های توقیف شده در سینمای ما پس از مدتی اکران شده و اتفاقی هم رخ نداده است. یکی از دلایل‌عدم ارتباط سینمای ما با ادبیات به همین بحث مدیریت برمی‌گردد که تصمیمات با منویات ذهنی مدیران شکل می‌گیرد. من بر این عقیده‌ام که این پیوند باید از مدیریت آغاز شود. احسان رضایی یکی از کارشناسان حاضر در این مستند هم به این نکته اشاره می‌کند که چرا در اختتامیه جشنواره فیلم فجر هیچ‌گاه چند داستان‌نویس دعوت نمی‌شوند و در جشن جوایز جلال آل احمد چند سینماگر حضور ندارند؟
وی افزود: قطعاً عدم تلاش مدیران فرهنگی برای ایجاد پیوند بین سینما و ادبیات دلیلی مهم برای وجود این رابطه مخدوش است. قطعاً موارد دیگری هم وجود دارد که می‌توانند مورد بررسی قرار بگیرند اما به اعتقاد من اصلی‌ترین عامل همین مسئله مدیریت فرهنگی است.
کارگردان مستند «داستان عکس» درباره وجود پتانسیل لازم در ادبیات داستانی کشور ما برای شکل‌گیری سینمای اقتباسی گفت: قطعاً پتانسیل لازم وجود دارد و ما از ادبیات کهن خود که نگاه اسطوره‌ای بر آن حاکم است تا ادبیات معاصر، داستان‌های بسیاری داریم که قابلیت تبدیل شدن به فیلم سینمایی را دارند. نویسندگانی چون جمال‌زاده یا غلامحسین ساعدی آثاری دارند که اتفاقاً ویژگی لازم برای اقتباس سینمایی در آثارشان وجود دارد. اما نکته‌ای که وجود دارد انتخاب درست فیلمسازان ما است. هر داستانی را نمی‌توان برای اقتباس انتخاب کرد و باید آن اثر ویژگی‌های لازم را برای به تصویر کشیده شدن داشته باشد. یکی دیگر از دلایل دوری سینماگران ما از ادبیات به اختلاف نگاه نویسندگان و سینماگران مربوط می‌شود. به عنوان مثال می‌توان به فیلم «خاک» اشاره کرد که بین نویسنده اثر و کارگردان اختلافاتی به وجود آمد و فیلم به نوعی در حاشیه قرار گرفت.
این کارگردان تأکید کرد: نویسنده باید این نکته را در نظر داشته باشد که همه جزئیات داستانش نمی‌تواند در اثری سینمایی به فیلم تبدیل شود. نویسنده فیلمنامه باید یک اثر ادبی را به زبان سینما ترجمه کند و باید در مدت زمان ۹۰ دقیقه‌ای آنچه که از آن نوشته در نظر دارد را برای به تصویر کشیده شدن انتخاب کند. این مسئله در اقتباس از رمان هم وجود دارد، یک فیلمساز نمی‌تواند یک رمان طولانی را به طور کامل به فیلم تبدیل کند و بدون توجه به زمان تا ۳۰۰ یا ۴۰۰ دقیقه فیلم بسازد. اقتضائات سینما با ادبیات متفاوت است و اگر قرار است ما رابطه درستی بین ادبیات و سینما شاهد باشیم باید نویسندگان سینما و ادبیاتمان این مسائل را درک کنند و به تفاهم برسند.
سعادت درباره صنعت اقتباس در دنیا گفت: در کشورهایی که مبحث اقتباس بسیار جدی است، وقتی یک نویسنده تصمیم می‌گیرد رمان بنویسد، حق رایت اثرش را خریداری می‌کنند و این مسئله در سینمای ما وجود ندارد چرا که سینمای ما هنوز به آن شکل که باید، صنعتی نشده است. در یکی از قسمت‌های این مجموعه به این موضوع پرداخته‌ایم و نقش‌عدم وجود حق کپی‌رایت در صنعتی شدن اقتباس در سینما که یکی از اصلی‌ترین مسائل است مورد بررسی قرار گرفته است. به نظر من پیش‌نیازهایی وجود دارد که سینمای ما به آن‌ها دست پیدا نکرده و یکی از اصلی‌ترین آن‌ها رعایت حقوق هنرمندان است که در سینمای ما توجهی به آن نمی‌شود.
وی درباره شکل‌های دیگر اقتباس در سینما اظهار داشت: علاوه بر اقتباس ادبی شکل‌های دیگری نیز وجود دارد که یکی از این اشکال می‌تواند اقتباس یک فیلم از فیلمی دیگر باشد. در این مجموعه به موضوع اقتباس فیلم از فیلم هم پرداخته‌ایم و ما با یکی از کارشناسان بحث کاملی درباره این موضوع داشته‌ایم. در واقع ما سعی کرده‌ایم به همه آنچه که معضل اقتباس می‌دانیم در این مجموعه مستند بپردازیم. بعید می‌دانم که تا امروز مجموعه‌ای مستند با این موضوع که تا این حد به شکل کارشناسی مبحث اقتباس در سینمای ایران را بررسی کرده، ساخته شده باشد. به نظر من این مجموعه برای دانشجویان سینما، کسانی که در نگارش آثار ادبی فعالیت دارند می‌توانند از این مجموعه مستند به عنوان یک منبع مناسب برای پژوهش و شناخت سینمای اقتباسی در ایران استفاده کنند.
سعادت درباره بازخوردهایی که از پخش این مستند شاهد بوده، گفت: بازخوردها بسیار خوب بوده اما شاید به دلیل تعطیلی دانشگاه‌ها و شیوع ویروس کرونا آنچه که پیش‌بینی می‌کردم بسیار بیشتر بود اما اطمینان دارم که این مستند به عنوان یک منبع ارزشمند برای علاقه‌مندان به این حوزه باقی می‌ماند. تا امروز همه افرادی که این مستند را دیده‌اند نگاه خوبی به مستند داشتند و دیدن آن را مفید و ارزشمند می‌دانند.
این کارگردان در پایان اظهاراتش درباره تأثیر سینما بر ادبیات و ادبیات بر سینما، گفت: در تاریخ سینما آثار ادبی بسیاری هستند که پس از ساخته شدن فیلم، کتاب مورد نظر معروف شده و به فروش بالایی رسیده است و نمونه برعکس آن هم وجود دارد. به عنوان مثال «دایی جان ناپلئون» در پاورقی یک روزنامه به چاپ می‌رسید اما پس از ساخته شدن سریالش توسط ناصر تقوایی این کتاب به فروش بالایی دست پیدا کرد. نمونه دیگر ترجمه کتاب‌های «هری پاتر» است که به دلیل مورد توجه قرار گرفتن فیلم‌ها، کتاب‌های «هری پاتر» هم مورد توجه قرار گرفت. سینما و ادبیات امروز بر هم تأثیرگذار هستند ولی اگر این مسئله در کشور ما کمرنگ است به ارتباط کم این دو مدیوم مربوط می‌شود.
