شعر و اندیشه خیام دچار کج‌فهمی شده است/ خیام فرزند تمام بشریت بود

به گزارش ایلنا، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به مناسبت روز ملی بزرگداشت خیام نیشابوری مراسم پاسداشت این حکیم و شاعر برجسته ایرانی را چهارشنبه ۲۸ اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ در فضای مجازی برگزار کرد.

در این رویداد،حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، سید حسین نصر استاد مطالعات اسلامی دانشگاه جرج واشنگتن، توفیق سبحانی استاد زبان و ادبیات فارسی و عضو شورای علمی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، میرزا ملا احمد ایران‌شناس، استاد آکادمی ملی علوم جمهوری تاجیکستان و رئیس انجمن دوستی تاجیکستان و ایران و گلرخسار صفی شاعر سرشناس تاجیک (ملقب به بانوی ملت) و عضو اتحادیه نویسندگان تاجیکستان سخنرانی کردند.

حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در آغاز این نشست گفت: ما هر سال بلا استثناء روز بزرگداشت «خیام» را در انجمن برگزار کرده ایم. حتی در یکی از سال ها  برای فردوسی طوسی و خیام نیشابوری یک همایش بزرگداشت را اجرا کردیم. زیرا در تقویم ملی ما ایرانیان روز بزرگداشت این دوحکیمِ بزرگ، بلند مرتبه و والا مقام خراسانی، خیلی به هم نزدیک است.روز فردوسی ۲۵ اردیبهشت و روز خیام ۲۸ اردیبهشت است. یک همایش معظم هم در سال های گذشته در فرهنگسرای نیاوران با حضور برخی از خیام پژوهان برجسته جهان برگزار کردیم. این را عرض کردم که بگویم در این سال ها ،خود بنده در ابعاد مختلف شخصیتی جناب خیام، هم مصاحبه هایی داشتم و هم مقالاتی نوشتم و سخنرانی هایی داشتم که در سایت انجمن کاملا محفوظ و مسطور است‌.

او ادامه داد: بحث امروز من به نحوی رفع برخی اتهامات به ساحت معزز و معظم حکیم عمر خیام نیشابوری، با استناد به متون و مراجع و مستنداتی است که در همان قرنی که ایشان وفات یافتند، یعنی  قرن ششم هجری نگاشته شده اند تا به نحوی بیانگر جایگاه بی نظیر و بی بدیل این حجت الحق امام نیشابور باشد در مقابله با نسبت های ناراوایی که به او زده اند. البته تقریبا در سخنرانی هایی که داشتم نکات مهمی را در این باب عرض کرده ام: مثلا در نامه ای که قاضی شیراز به حضرت ایشان می نویسد و از او سوالات فقهی می پرسد که پاسخ می دهد( به قول حضرت استاد سید حسین نصر، خیام فقیه هم بوده است) حتی در مساله قرائت قرآن هم وقتی بین قاریان اختلاف می افتد، داوری «خیام» ماجرا را فیصله می دهد و تمام می کند. بحث من امروز دقیقا در جهت تأیید و تثبیت جایگاه حکمت، فلسفه، ریاضات، هندسه و نجوم و... ایشان است و مکانت بی بدیل او در این قلمروها که سبب ظهور القاب مهمی از برای او شده است.

استاد دانشگاه تهران افزود: به این القاب توجه بفرمایید: حکیم حجت الحق، خواجه امام، الفیلسوف، فیلسوف گیتی، حکیم جهان، شیخ الامام  ،الشیخ الاجل حجت الحق، امام خراسان، نادره فلک، تالی ابن سینا. همه این ها، مستند به منابع جدی و معتبر قرن ششم، نشان می دهد که ما با شخصیتی معتبر و بلند مرتبه، حکیم و فیلسوفِ حجت الحق روبرو هستیم و لذا نمی توان برخی موارد ناروا را به سادگی به ایشان نسبت داد  و او را دهری خطاب کرد. دهری حکیم یا فیلسوف، امام و فقیه نمی شود! همه این ها نفی آن اصطلاحات و القاب است. 

اوادامه داد: در این جلسه در جهت تثبیت و اثبات مقام جامعیت حکمت و امامیت علمی جناب حکیم عمر خیام نیشابوری مراجعی را معرفی می کنم و ادله ای را مختصرا بازگو می کنم. اما پیش از آن ترجیح می دهم که یک حکایتی را به نقل از «خاقانی» بیاورم که آن را در یکی از نامه های خود آورده است تا هم لطیفه ای در ورود به بزرگداشت حکیم عمر خیام نیشابوری باشد و هم جایگاه بلند مرتبه او را نشان دهد: «مگر روزی خواجه به دیوان نشسته بود.( این خواجه کیست؟ خواجه بزرگ کاشانی در عهد ملکشاه سلجوقی که مسئولیتی اداری و دیوانی داشته است.) عمر خیام در آمد و گفت ای صدر جهان از وجه ده هزار دینار معاش هر سال من کهتر باقی به دیوان عالی مانده است.( این ده هزار دینار را خواجه نظام الملک برای ایشان تعیین کرده بود) نایبان دیوان را اشارتی بلیغ می یابد تا برساند.( یعنی این هزینه سالانه که مقرر شده به دست من نرسیده است و دستور بدهید این را به من پرداخت کنند.) خواجه گفت: تو جهت سلطان عالم چه خدمت کنی که هر سال ده هزار دینار مرسوم تو باید داد؟ عمر خیام گفت: وا عجبا من چه خدمت کنم سلطان را؟ هزار سال آسمان و اختران را در مدار و سیر به شیب و بالا، جان باید کندن تا از این آسیابک دانه ای چون عمر خیام بیرون افتد. و از این هفت شهر پای بالا و هفت دیه سرنشین یک قافله سالار دانش چون من درآید. اما اگر خواهی از هر دیهی در نواحی کاشان، چون خواجه ده ده بیرون آرم و به جای او یا به جای تو بنشانم که هر یک از عهده کار خواجگی بیرون آیند. خواجه از جای بشد و سر در پیش افکند که این جواب از پای بر جای دید. این حکایت به حضرت سلطان ملک شاه باز گفتند. گفت با الله که عمر خیام راست گفت...» در بطن و جان این لطیفه این نکته وجود دارد که «عمر خیام» از برای خود چنین جایگاهی قائل بوده است. این جواب که به نقل از«خاقان» ذکر شده و در یکی از نامه های او آمده است، نشان می دهد که این ادبیات از آنچه که به او منتسب کرده اند، قابل استخراج نیست.

بلخاری افزود: درادامه سخنانم به منابع و مراجع قرن ششم و هفتم هجری اشاره می کنم که جایگاه و مقام «خیام» را بازگو کرده اند؛ منابعی که اولا در جهان اسلام و ایران معتبر اند؛ ثانیا معاصر خیام اند و معاصران در بیان معنا، اشرف اند نسبت به کسانی که در قرن های بعد مطالبی را پیرامون «خیام» گفته اند. اولین مورد را از میزان الحکمه خازنی نقل می کنم. (این کتاب در 515 قمری نوشته شده و محتمل، خیام در 517 هجری وفات کرده است پس این اثر تقریبا معاصر خیام است). در میزان الحکمه خازنی از «الامام عمر خیام» نام برده می شود.

اودر ادامه گفت: سنایی سفری به نیشابور داشته است و آنجا در کاروانسرای محل اقامت ایشان ماجرایی رخ می دهد. خادم سنایی محکوم به دزدی 1000 دینار می شود. او توقع و انتظار دارد که سنایی از او حمایت کند. سنایی به دلایلی این کار را نمی کند و به طرف هرات برمی‌گردد. خادم بسیار ناراحت می شود و در بازجویی ها می گوید من این پول را به سنایی داده ام و به سنایی تهمت می زند. سنایی برای اینکه این تهمت را از خود بردارد و این ماجرا را روشن کند، نامه ای به خیام در نیشابور می نویسد و از او می خواهد که وساطت کند تا این مشکل حل شود: «که چون شرف جوهر نبوت از حراست «عمر» مستغنی نبود. پس صدف دُر حکمت را از رعایت «عمری» نیز استغنا نباشد. که کتاب و حکمت دو جوهرند در یک طویله (طویه به معنای یک رشته و یک بارگاه است) چون کتاب را به چونان «عمری» حاجت بود ،حکمت را نیز به چون تو عمری حاجت باشد تا به سبب عمران این دو ولایت «عمران» باشد...» سنایی «عمر خیام» را اینچنین در حکمت می ستاید تا آبرو و جایگاه سنایی را برگرداند و بعد از خازنی این دلیل دوم است. این مرجع و منبع در عصر خود «خیام» است. این ادله و مراجع نافی مطالبی اند که بعد ها به خیام منتسب می شود که باید در جای دیگری مورد بحث قرار بگیرد.

بلخاری در بخش دیگری از سخنان خود گفت: زمخشری در رساله الزاجر للصغار تعبیر «فیلسوف و شیخ امام» را درباره «خیام» به کار برده است.این رساله در سال 516 قمری و حدود 1 سال پیش از وفات خیام به نگارش درآمده است.(اگر سالمرگ 517 درست باشد) نظامی عروضی نیز در چهارمقاله از «خیام» به «خواجه امام و حجت الحق عمر» تعبیر می کند و با بیان روایتی از «خیام» و ذکر کرامتی که در شهر بلخ از او دیده است، تأکید می کند که «خیام» سخن به گزاف نمی گوید. او با ذکر این روایت به جایگاه بلند و رفیع خیام تأکید می کند. همچنین «ابوالحسن بیهقی» در کتاب تتمه صوان الحکمه از خیام این گونه یاد می کند: «الفیلسوف، حجت الاحق عمر بن ابراهیم الخیام» و تأکید می کند که «خیام» تالی تلو بوعلی سینا بوده (که پیشتر نیز به این نکته تأکید کردم) و بر جمیع علوم معقول و منقول وقوف داشته است. او در 565 قمری به این نکته اشاره   می کند. همچنین عماد کاتب اصفهانی در کتاب خریدۀ القصر و جریدۀ اهل العصر  در 572 قمری تأکید می کند که خیام در علم نجوم و حکمت بی نظیر است و همانند او کسی را نمی یابید.محمدبن‌محمود شهرزوری نیز در کتاب نزهۀ الارواح و روضۀ الافراح «خیام» را تالی تلو ابن سینا می داند. 

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در پایان سخنان خود گفت: «جمال‌الدین قاضی الاکرم ابوالحسن علی بن یوسف قفطی» در کتاب تاریخ حکماء، خیام را «امام خراسان و علامه زمان» می نامد و تلاش می کند برخی از اتهاماتی که به خیام وارد شده است (ازجمله انتساب برخی اشعار به او) را برطرف نماید. حمد الله موستوفی هم در تاریخ گزیده می گوید: «خیام در اکثر علوم سرآمد زمانه خود بود و رسائل خوب و اشعار نیکو دارد...» آنچه عرض کردم بیانگر جایگاه معزز و مقبول خیام در عصر خودش بود و آنچه که به ناحق او منتسب می شود با این ادله نفی   گردند.

«خیام» حکیم و فقیه پرآوازه

در ادامه این نشست سید حسین نصر استاد مطالعات اسلامی دانشگاه جرج واشنگتن به ایراد سخن پرداخت و گفت: حکیم عمر خیام سرنوشت عجیبی در تاریخ داشته است. تا قرن گذشته، خیام در ایران و سرزمین های فارسی زبان و اصولاً ممالک اسلامی به طور کلی به عنوان یکی از ریاضیدانان و متفکران فلسفیِ تاریخ ما شناخته می شد و درحقیقت بزرگترین شخصیت فلسفی بین ابن سینا و خواجه نصیرالدین طوسی. البته کتاب جبر او از شاهکارهای مهم تاریخ ریاضیات بوده و هست.ولی با ترجمه رباعیات او به انگلیسی، شهرت فوق العاده ای در جهان یافت و اندیشه و شعر او به تمام دنیا اشاعه پیدا کرد. حتی یک نوع مکتبی به نام «خیام» به عنوان شاعری قلندر و بی اعتنا به امور دنیوی نیز شکل گرفت.

او افزود: رباعیات خیام در واقع مانند رباعیاتی است که سایر بزرگان ما در جنب  آثار فلسفی خود می سرودند. لذا اتهام زدن به «خیام» به عنوان یک شاعر و فیلسوف باده پرست و ابی قوری (اپیکوری) اصلاً صحیح نیست. چنانکه ما مدارک تاریخی ای داریم که قاضی شیراز سوالات فقهی از خیام می پرسیده و او پاسخ می داده است.بنابر این عمر خیام مرجعیت فقهی هم داشته است. لذا او مرجع مهم فکری در ایران زمان خود بوده است. 

نصر تأکید کرد: ضرورت دارد که ما همه آثار خیام را مطالعه کرده و مورد بررسی قرار دهیم. او کم می نوشت و چند اثر کوتاه فلسفی در باب بحث «وجود» دارد که درخور توجه و  فوق‌العاده‌ای به لحاظ فکری ارزشمند است به خصوص اینکه از لحاظ تاریخ فلسفه اسلامی نیز بسیار مهم است.

استاد دانشگاه جرج واشنگتن در بخش پایانی سخنان خود گفت: «خیام» در فرهنگ ما پدیده خاصی است وآوازه او در تمام دنیا گسترده شده است. حتی روی رودخانه نیل قایق‌های تفریحی به نام «خیام» وجود دارد. او به عنوان یک متفکر مهم در حوزه ریاضیات، فلسفه و فلسفه علوم اهمیت دارد. اگر رباعیات «خیام» را به دقت بخوانیم، متوجه می‌شویم که او هیچ‌گاه منکر حقیقت مطلق، مبدأ و حقیقت عرفانی نیست، بلکه دائما به فانی بودن ماسوی الله تأکید دارد. در حقیقت رباعیات او تفسیری است از آیه « کلُّ مَنْ عَلیها فَان وَ یبقَی وَجْهُ رَبِّک ذوالجلالِ والاکرامِ». با این توصیف ما باید در پرداختن به رباعیات او با دقت و وسواس بیشتری عمل نمائیم و نظری دوباره به آثار علمی و ادبی او بیافکنیم. بیان برخی از شعرا و نویسندگان لاادری درباره او صحیح نیست و امیدوارم این نشست بهانه ای باشد برای شناساندن صحیح اندیشه و سلوک این مرد بزرگ.

کج فهمی از شعر و اندیشه خیام

درادامه این برنامه توفیق سبحانی عضو شورای علمی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی سخنرانی کرد. او گفت: خیام مشهورترین گوینده فارسی‌زبان در جهان است ولی در ایران آن طور که شایسته است شهرت ندارد. البته عده‌ای آراء او در مسائل عقیدتی را نمی پسندند. 

او افزود: «خیام» شاعر نبود و به شعر هم علاقه زیادی نداشت ولی وقتی از طب و ریاضیات و فلسفه خسته می‌شد، برای تمدد اعصاب و رفع خستگی، مطالبی را در کوتاه‌ترین قالب شعر فارسی که رباعی باشد، می سرود. رباعی یکی از دشوارترین قوالب شعر فارسی است چون چهار مصراع بیشتر ندارد، صغری، کبرا و نتیجه است و مصراع چهارم، بار کلی معنی آن شعر را دربر دارد و اکثرا آنچه در قالب آن بیان می شود بسیار ساده و روان است. 

استاد دانشگاه پیام نور درادامه گفت: متکلمان و صوفیان افراطی، تفسیرهای منفی از برخی رباعیات خیام ارائه کردند تا نظر دیگران را از او برگردانند. درباره خیام کتاب‌های زیادی به زبان‌های مختلف نوشته شده است اما در داخل ایران، افراد برای اینکه خود را بین عوام مثبت و متدین نشان دهند، اشعار او را به شکل خاصی انتخاب کرده‌اند یا ساخته‌اند. 

سبحانی در پایان تأکید کرد: یکی از کسانی که در ایران درباره خیام کار کرده است، مرحوم محمدعلی فروغی است. او از نسخه‌های مختلف رباعیات خیام، 178 رباعی را انتخاب کرده و برخی از آنها را منسوب به خیام می‌داند. البته در برخی نسخه‌ها، 1400 رباعی به خیام نسبت داده‌اند. 

خیام؛ دانشمند جهانی

پروفسور میرزا ملااحمد ایران‌شناس و استاد آکادمی ملی علوم جمهوری تاجیکستان دیگر استادی بود که در این برنامه به ایراد سخن پرداخت. او طی سخنانی گفت: حکیم عمر خیام از بزرگترین دانشمندان ایران زمین، بلکه کل جهان محسوب می‌شود. خیام در زمان حیات خود در علوم، فلسفه ، ریاضیات و فیزیک مشهور بود و کشفیات زیادی داشت که تا امروز هم در تاریخ علم جهان محل توجه است. 

او افزود: در زمان حیات حکیم عمر خیام، او را شاعر نمی‌دانستند. معاصران خیام، او را دانشمند می‌دانستند، حتی دوست نزدیک او نظامی عروضی سمرقندی، در رساله خود درباره خیام دانشمند و فیلسوف سخن می‌راند ولی درباره شعر او چیز نمی‌گوید. از اینجاست که بین محققان، اختلاف ایجاد شده و برخی اشعار را منسوب به او نمی‌دانند. 

ملااحمد تصریح کرد: حکیم عمر خیام در حقیقت دانشمندی بزرگ بود و در عین حال آشنایی خوبی با شعر و شاعری داشت. البته می‌دانیم که دانشمندان دیگر ما ازجمله ابن‌سینا یا خواجه نصیرالدین طوسی نیز علاوه بر خبرگی علمی، به شعر و شاعری نیز علاقه داشتند و بعضا هم شعر می‌سرودند اما درست نیست که آنها را شاعرانی بلند آوازه بنامیم.

خیام؛ فرزند تمام بشریت

درپایان این نشست نیز گلرخسار صفی شاعر سرشناس تاجیک (ملقب به بانوی ملت) و عضو اتحادیه نویسندگان تاجیکستان سخنرانی کرد و گفت: آفریدگار به ما سعادت بزرگی را اعطا کرده است که شخصیت بزرگی چون حکیم عمر خیام نیشابوری را آفریده است. عمر خیام فرزند تمام بشر و شهروند کل زمین است.وقتی نویسندگان و دانشمندان درباره بزرگان فکر و فرهنگ دست به تألیف آثار مهمی زدند، یکی از کتاب های مهم عالم را دیوان رباعیات خیام یافتند. خیام این گونه می سراید:

 اسرار اَزَل را نه تو دانی و نه من

وین حرفِ معمّا نه تو خوانی و نه من

هست از پس پرده گفت‌وگوی من و تو

چون پرده برافتد، نه تو مانی و نه من

اوافزود: اگر ما آثار عمر خیام را تحلیل کنیم و شرح دهیم و تحقیق کنیم که چرا این حکیم بزرگ قلم به دست گرفته است و رباعیات خود را سروده و اندیشه های علمی خود را قلمی نموده است، باز به این نکته می‌رسیم که:  

 اسرار اَزَل را نه تو دانی و نه من

وین حرفِ معمّا نه تو خوانی و نه من

او مجبور شده است که قلم به دست گیرد و ما و آیندگان و آنان که بعد از ما می آیند را به اسرار ازل توجه دهد.

عضو اتحادیه نویسندگان تاجیکستان در ادامه گفت: عمر خیام شاعر سوال های بی جواب و جواب های بی سوال است. با این وصف در هر دو حالت،شاعر خیلی آشکار، روشن و آزاد سخن خود را بیان می کند. به همین دلیل است که اشعار ، آراء و اندیشه ها و آثار باقی مانده از او همواره محل بحث و منازعه قرار گرفته اند.

شاعر سرشناس تاجیک تأکید کرد: هر شخص فهیمی با فهم خود به عمق اندیشه های خیام پی می برد و هر انسان کم فهمی نیز بر اساس میزان فهم خویش با او واندیشه هایش ارتباط برقرار می کند. اما در مجموع آنچه که آنچه که عمر خیام بیان می کند و می نویسد؛ روی سخنش با تمام بشریت است. لذا رمز و راز شهرت و آوازه او در این است که با زبان بشریت سخن می گوید.