ایرانیان عصاره همۀ آنچه که بیان شد را با «شعر» ظاهر ساختند/ «همه عالم تن است و ایران دل» تعبیر حکیمانه نظامی است/ نظامی جامع دینداری و میهن پرستی است/ «عشق» در شعر نظامی جایگاه ویژه‌ای دارد

به گزارش ایلنا، به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، افتتاحیه همایش ملی «بزرگداشت حکیم نظامی شاعر بزرگ ایرانی» شنبه ۲۱ اسفندماه ۱۴۰۰، در محل تالار شهید مطهری انجمن با حضور جمع محدودی از شرکت کنندگان برگزار شد.

در این مراسم حسن بلخاری قهی (رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی)، محمود شالویی (مشاور وزیر و مدیرکل حوزه وزارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، سید محمود دعائی (مدیرمسئول روزنامه اطلاعات)، اصغر دادبه (استاد دانشگاه علامه طباطبایی)، سید محمد حسینی (معاون امور مجلس رئیس جمهور)، مهدی ماحوزی (دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی رودهن)، سید علی اصغر میرباقری‌فرد (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان و رئیس انجمن ترویج زبان و ادب فارسی)، احمد تمیم‌داری (استاد دانشگاه علامه طباطبایی)، احمد خاتمی (استاد ادبیات دانشگاه شهید بهشتی) و جعفر دهقی (عضو هیأت‌علمی دانشگاه تهران و رئیس انجمن ایرانشناسی) سخنرانی کردند.

حسن بلخاری در ابتدای این برنامه گفت: نفی و تحریف تاریخ عملی است که در محضر حضرت عقل محکوم است و امیدوارم شاهد حرکات غیرعقلانی به خصوص در حوزه بین المللی درباره حکیم نظامی نباشیم. این حکیم و شاعر پارسی بیش ار ۸۰۰ سال پیش از ایرانیت سخن گفته است و اگر کسی به این نکته مهم توجه نکند به جنگ معنا می‌رود و از پیش رسوا شده است.

او ادامه داد: سه ویژگی بسیار مهم در اندیشه حکیم نظامی می‌توان بر شمرد که عبارتند از: حکمت، ابداع و محبوبیت. باید توجه داشت که جنبه حکمی نظامی بر شاعری او ارجحیت دارد و همانطور که ما بدون تعارف و اغراق، فردوسی را حکیم می‌نامیم، نظامی را نیز باید حکیم بدانیم.

نظامی می‌گوید:

هر چه هست از دقیقه‌های نجوم

با یکایک نهفته‌های علوم

خواندم و سر هر ورق جستم

چون ترا یافتم ورق شستم

بنابر همین کلام صادق جناب نظامی ما او را اولا و بالذات «حکیم» می‌دانیم و بر حکمت او تأکید داریم، زیرا هر علمی به حکمت و هر حکمتی به تحیر منتهی می‌شود.

بلخاری افزود: نظامی با صراحت بیان می‌کند که علوم مختلفی را فراگرفته، پس عارف به علوم مختلف است و البته اهل اغراق کردن هم نیست، بنابراین وقتی پنج گنج او را می‌خوانید، به جامعیت علمی‌اش پی می‌برید.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: هگل فیلسوف شهیر آلمانی در رساله استتیک خود حضور روح مجرد را در دین، فلسفه و هنر بررسی می‌کند و در ایران نیز بیشتر تمرکز خود را بر نظامی، سعدی، مولانا و فردوسی قرار می‌دهد. در این میان او بین شاهنامه فردوسی و و پنج گنج نظامی نگاهی تطبیقی داشته و فردوسی را قهرمان حماسه پهلوانی می‌داند و نظامی را قهرمان حماسه عاشقانه؛ اینجاست که با طرح حماسه عاشقانه پی به وجه ابداعی حکیم نظامی می‌بریم.

استاد دانشگاه تهران ادامه داد: اما سومین وجه مهم در نظامی، محبوبیت اواست. نظامی نه تنها در میان عموم ملت‌ها محبوبیت است که در میان هنرمندان هم جایگاه خاصی دارد. از این رو پس از شاهنامه مصور (شاه طهماسبی)، تصویرگری خمسه نظامی (شاه طهماسبی) در مرحله دوم قرار دارد. نکته قابل توجه اینکه خمسه شاه طهماسبی به دلیل پایداری و جلالتی که دارد در ایران و جهان به عنوان اثر معیار شناخته می‌شود.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در پایان گفت: درمکاتب نگارگری ایرانی سه موضوع مهم وجود دارد:

۱-مذهب که همان معراج نامه هاست و عالی‌ترین تصویر معراج، در خمسه نظامی است. ۲- حماسه که شامل شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی می‌شود و ۳- عشق و عرفان

حکیم نظامی هر سه این موارد را در خمسه خود دارد و به همین علت است که او از محبوبیت والایی میان مردم و هنرمندان برخوردار است.

گوهرهای پنج گنج نظامی

درادامه این برنامه محمود شالویی (مشاور وزیر و مدیرکل حوزه وزارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) به ایراد سخن پرداخت و گفت: یکی از مشکلات اساسی دوره ما، تهاجم فرهنگی است و اینکه از سوی برخی از مردم اصالت‌های علمی و فرهنگی فراموش شده‌اند. متأسفانه برخی از جوانان هم از بزرگان ما اطلاعات فراوان ندارند و حکایت‌ها و قصه‌های آن‌ها را نمی‌خوانند و آشنایی محدودی با این مفاخر دارند.

او در بخش دیگری از سخنان خود گفت: حکیم نظامی نه تنها دارای پنج گنج است که دارای گنج‌های بسیاری است. ما بسیاری از آثار و نسخ خطی باقی مانده از خمسه نظامی را می‌شناسیم، اما نکته مهم این است که هر یک از پنج گنج، حاوی حکمت‌ها و گوهر‌های مختلفی است که باید از میان انبوهی از دانش‌های این حکیم استخراج شود تا برای امروز و فردای ما مورد استفاده قرار بگیرد و بر اساس آن بتوانیم حیاتی مجدد پیدا کنیم.

شالویی ادامه داد: نظامی جامعیت علمی و حکمی فراوانی دارد. او می‌خواهد حکمت خویش را در قالب نظمی بیان کند که برای ما و آیندگان شیرین باشد تا جایی که به «محمد» فرزند خود می‌گوید: هر آنچه باید گفته شود، گفته‌ام و تو باید به سراغ علم الادیان و علم الابدان بروی.

مدیرکل حوزه وزارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی افزود: روزهای ۲۱ و ۲۲ اسفندماه هر سال به نام حکیم نظامی نامیده شده است. او شاعری پارسی‌گو و از مفاخر ارزشمند ماست که آثارش موجبات نشاط و شادی همه را فراهم آورده است. حتی در این ایام که مصادف با بزرگداشت نظامی است و برنامه‌های مختلفی در پایتخت و مراکز استان‌ها برقرار شده، در شهرهای کوچک و بزرگ یا در روستاها و کتابخانه‌های محلی هم برای پاسداشت این حکیم برنامه‌های قابل توجهی برگزار شده است.

او تأکید کرد: این اقدامات، مجالی است برای ما که علاقه‌مند هستیم فرزانگان و مفاخرمان در کل کشور دوباره مطرح شوند و تمرکز در پاسداشت و پرداختن به اندیشه و شخصیت آن‌ها از پایتخت خارج شده، به همه جا تسری پیدا کند. از این رو تشکر و سپاس فراوان خود را از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ابراز می‌دارم که این برنامه باشکوه را برگزار کرده اند.

شالویی در پایان گفت: به بهانه این روز در ۸۰ کشور هم به همت نمایندگی‌های فرهنگی ایران برنامه‌های متنوعی برگزار شده است. امیدواریم این اقدام عاملی باشد برای پرداختن بیشتر به حکما، بزرگان و مفاخر ایران و اینکه حتی یک روز هم در تقویم ملی ما بدون بزرگداشت این مفاخر نباشدو اطمینان داریم پرداختن به مفاخر و توجه دادن مردم و نسل جوان به آن‌ها امری ضروری است تا موجبات تقویت هویت و ایرانیت ما را به دنبال آورد.

گنجینه‌های پنج گنج

سید محمود دعائی (مدیرمسئول روزنامه اطلاعات) دیگر سخنران این برنامه بود. او گفت: حکیم نظامی گنجوی کتابش را این‌گونه آغاز می‌کند. چون مادربزرگ مادرم زرتشتی بود، من اجازه می‌خواهم که یادی از او کنم و از این منظر به موضوع بپردازم که در ایران باستان، سوای آتشگاه‌های متعدد در هر شهر و منطقه، سه آتشکده بزرگ نیز وجود داشت که معبد و زیارتگاه بسیار مهمتری بود و با آنکه هر کدام مخصوص طبقه‌ای به شمار می‌رفت، اما قداست عمومی نیز داشت: «آذربُرزین مِهر» در استان خراسان، «آذرفَرَنبَغ» در استان فارس، و «آذرگُشنَسب» در استان آذربایجان. گویی فروغِ دینداری از این سه قلّۀ بزرگ بر تمامی پهنۀ ایران‌زمین می‌تافت و دل‌ها را متوجه حق تعالی می‌ساخت.

او افزود: طبیعی است که با ورود اسلام و اجداد پدری من به این سرزمین و استقبال مردم از این دین مبین، آن سه معبد از رونقشان کاسته شود و حتی به مرور رو به ویرانی نهد؛ اما آنچه مورد نظر من است، معطوف به همین هنگام است. قرنها از آن سه جایگاه، شعلۀ معنویت فضای ایران را حیات می‌بخشید و با تغییر عمومی دین، باز به نحوی دیگر این سه دیار فروزندۀ چراغ معنویت و علم و عرفان شدند.

دعائی ادامه داد: قبل از اسلام، ایران در کنار امپراتوری روم، سده‌ها داعیة ابرقدرتی داشت؛ اما به دلایلی، پس از اسلام، این جایگاه را از دست داد و گرچه خلافت عباسی از جهاتی ادامۀ رسم و راه عصر ساسانی بود، ولی ایرانیان که پیامبر اکرم (ص) بشارت داده بودند: «لوکان العلمَ فی الثّریا، لنالَهُ رجالٌ من فارس» و «لوکان الایمان فی الثریا، لنالهُ رجال من فارس»: اگر علم و دین در ستاره پروین باشد، مردانی از ایران‌بدان دست می‌یابند، به جای سیادت سیاسی و اقتدار نظامی، استعداد خود را در علم و ادب و عرفان و هنر بروز دادند و کهکشانی از دانشمندان و عارفان و فیلسوفان به جهان تقدیم داشتند که به‌راستی فرمایش نبوی را تحقق بخشید.

او درپایان تأکید کرد: ایرانیان عصاره همۀ آنچه که بیان شد را با «شعر» ظاهر ساختند و گنجینه‌هایی پروردند که «پنج گنجِ» حکیم نظامی یکی از آن‌هاست. به سخن آغازین برمی‌گردم که سه مشعل بنیادین، روشنی‌بخش این دیار بود: آذربایجان، خراسان و فارس. اگر به مهمترین شاعران ایران اسلامی بنگریم، می‌بینیم که باز عمدتاً از همین سه ناحیه برخاسته‌اند: رودکی سمرقندی، فردوسی توسی، خیام نیشابوری، سنایی غزنوی، ناصر خسرو قبادیانی، انوری ابیوَردی، عطار نیشابوری، مولوی بلخی و انبوهی دیگر از شرق کشور، «خراسان» بزرگ. قَطران تبریزی، هُمام تبریزی، خاقانی شِروانی، فلکی شروانی، مهستی گنجوی، نظامی گنجوی، مغربی تبریزی، شیخ محمود شبستری، صائب تبریزی، باباطاهر عریان، مسعود سعد سلمان، عین‌القضات همدانی و بزرگان دیگر از غرب و شمال غرب کشور، «آذربایجان»، «همدان» و «ارّان و شروان». سعدی و حافظ شیرازی، بابافغانی، عُرفی و کمی هم اینورتر که شامل همشهریان من هم بشود، خواجوی کرمانی و اندکی بالاتر، کمال‌الدین اسماعیل و شاعران دیگر از جنوب کشور به مرکزیت شیراز.

دینداری و میهن پرستی نظامی

چهارمین سخنران این رویداد اصغر دادبه (عضو هیأت مدیره انجمن آثار و مفاخر فرهنگی) بود. او طی سخنانی گفت: نظامی جامع دینداری و میهن پرستی است. چرا که ارزش‌های دینی ما مظروف است و ظرف آن وطن و میهن ماست. نظامی می‌گوید: همه عالم تن است و ایران دل… و این اندیشه در سراسر آثارش حضور دارد. در این تردیدی نیست که نظامی بسیار متشرع بوده است و حتی در مجلس شاهان که همراه با لهو و لعب، بوده است؛ با حضور نظامی، بساط این امور خلاف شرع را جمع می‌کرده اند.

دادبه اضافه کرد: دینداری نظامی کاملا آشکار است. او می‌گوید:

نپنداری‌ای خضر پیروز پی

که از می‌مرا هست مقصود می

که از می‌همه بیخودی خواستم

بدان بیخودی مجلس آراستم

مرا ساقی از وعده ایزدیست

صبوح از خرابی می‌از بیخودیست

وگرنه به یزدان که تا بوده‌ام

به می‌دامن لب نیالوده‌ام

استاد بازنشسته دانشگاه علامه طباطبائی افزود: نظامی می‌گوید؛ وجود و هستی من «لغت» و کلام من است:

در لغت عشق سخن جان ماست

ما سخنیم این طلل ایوان ماست

خط هر اندیشه که پیوسته‌اند

بر پر مرغان سخن بسته‌اند

نیست درین کهنه نوخیزتر

موی شکافی ز سخن تیزتر

او در بخش دیگری از سخنان خود گفت: دو نقطه مرکزی در اندیشه نظامی مهم است: «مخزن الاسرار» که عرفانی و اخلاقی و سیر از زهد به سوی عشق است. تمام هستی زاهدانه نظامی که مقدمه سیر و سلوک اوست، در مخزن الاسرار است. او زاهدی نیست که گوشه‌نشین باشد و به جامعه ربطی نداشته باشد. نکته دوم این است که در خسرو و شیرین همه مرزهای عاشقی را درنوردیده است. حتی حضور «فرهاد» به عنوان عاشق دوم معنادار است که هوسرانی شکست میخورد.

دادبه تأکیدکرد: اشاره شد که نظامی میهن پرست است، او حتی در بیان خود آنچه را که ممکن است درباره وطن شکوه نداشته باشد شکوهمند می‌کند و حاضر نیست کوچکترین خفتی را بپذیرد. بنابراین دینداری، میهن پرستی و عشق در اندیشه و کلام نظامی بسیار اهمیت دارد.

عضو هیأت مدیره انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در پایان گفت: فرزندان ما به درستی نمی‌دانند که نظامی کیست! لازم است که در کودکی فرزندان ما درباره او و امثال او بیاموزند و با بزرگان ما از همین سنین انس پیدا کنند تا در سنین بالاتر، بیشتر و بهتر با آن‌ها آشنا شوند. امیدوارم مسئولان کتب درسی در این باره فکری کنند و از بنیاد کاری انجام دهند تا همه بزرگان در حافظه جوانان و نوجوانان ما نقش ببندند.

نباید حکیم نظامی را مصادره کنند

در ادامه این مراسم افتتاحیه همایش ملی حکیم نظامی، سید محمد حسینی (معاون امور مجلس رئیس جمهور) سخنرانی کرد. او طی سخنانی گفت: در سال ۱۳۹۰ در جمهوری آذربایجان یک هفته فرهنگی داشتیم و بنده که مسئولیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را داشتم، اصرار کردم به گنجه برویم و از نزدیک در آرامگاه نظامی حضور پیداکنیم. ۱۴ مهر ۱۳۹۰، به آرامگاه نظامی رفتیم و اشعاری را در دیوارهای آن مقبره به زبان فارسی دیدیم. همچنین به جمع استادان دانشگاه رفتیم و درباره اندیشه والای نظامی نکاتی را یادآوری کردیم. در پایان سخن، من گفتم خیلی‌ها بر این باورند که شعر قابل ترجمه نیست و گفتم اگر شما دوستدار نظامی هستید، چاره‌ای ندارید جز اینکه زبان فارسی یاد بگیرید.

او در ادامه گفت: متأسفانه بعدها مدیران مرکز «نظامی گنجوی» در آذربایجان، کتیبه‌های فارسی را از بین بردند و در توضیح این کار گفتند ما می‌خواهیم تأکید کنیم که نظامی گنجوی نماینده ادبیات جمهوری آذربایجان است. گاهی بازدیدکنندگان وقتی اشعار فارسی را در آرامگاه می‌بینند، فکر می‌کنند که نظامی شاعر فارسی‌زبان بوده و ما می‌خواهیم این تصور در آن‌ها ایجاد نشود.

او ادامه داد: آن‌ها می‌خواهند واقعیت را کتمان کنند. آیا این همه نسخ خطی که در همه جای عالم وجود دارد را می‌خواهید نفی کنید؟ این شدنی نیست و همه می‌دانند که نظامی چه علاقه‌ای به ایران و زبان فارسی داشته و این علاقه و وابستگی را در اشعار خودش هم بیان کرده‌است.

معاون رئیس جمهور گفت: واژه فارسی، هم به معنای زبان فارسی است هم به معنای ایرانی بودن؛ لذا نظامی این واژه را در هر دو معنا در اشعار خود به‌کار گرفته‌است.

وزیر سابق فرهنگ و ارشاد اسلامی در پایان تأکید کرد: رسالت و مسئولیت اهل ادب این است که در این زمینه کار کنند و نباید اجازه دهیم مفاخر و مشاهیر و بزرگانمان را دیگران به نام خودشان مصادره کنند. الان جنگ روایت‌ها در جریان است و دولت‌ها سعی می‌کنند درباره برخی از مسائل فرهنگی و تاریخی، آن گونه که به نفع آن هاست، روایت نمایند.

اعجاز نظامی

مهدی ماحوزی (دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی رودهن) هم در این مراسم سخنرانی کرد. او در ابتدای سخنان خود گفت: نظامی در عرصه ادب غنایی و عرفانی آفریننده است، توانگری این حکیم، از حیث استواری سبک در جایگاهی بلند و در پایگاهی بی‌مانند است.

او افزود: به راستی نظامی، در هنر صورتگری و خیال آفرینی، ابداع در تعبیر، هنرمندی در به کارگیری استعاره و تشبیه و انواع کنایه و مجاز و استشهاد دقیق و زیبا به آیات و روایات و اصطلاحات علمی و نجومی و موازین شریعت اسلامی اعجاز کرده است.

ماحوزی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: من پس از مطالعه پنج گنج و پیش از پرداختن به تألیف شرح مخزن الاسرار، چکامه‌های عرفانی و غنایی سرود‌ام که در کنگره بزرگداشت نظامی در شهر تبریز به تاریخ ۳۱ خرداد ماه ۱۳۷۰ با حضور نظامی پژوهان سراسر جهان ارائه شد. هدف غایی بنده، برطرف ساختن پندارهای باطل کسانی بود که نه نظامی و شیوه ممتاز او را در سخنوری می‌شناختند و اصالت ملی و میهنی وی را؛ هر چند در باطن خویش ایرانی بودن آن را باور داشتند و زبان فاخر فارسی را کلید جاودانگی آثار وی می‌دانستند. در آن چکامه از شهر گنجه، به عنوان یکی از مراکز پرآوازه ایران و ادب و هنر متعالی آن یاد شده است.

او اضافه کرد: از آنجا که من توفیق پیدا کردم برای نخستین بار در شرح احوال و آثار حکیم نظامی گنجوی نماینده بزرگ ادب فارسی در کتاب با عنوان شرح مخزن الاسرار را تألیف کنم، از همان آغاز کار دریافتم که جز به یاری زبان شعر نمی‌توان از پنج گنج حکیم: مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه به شیوایی یاد کرد.

ماحوزی ادمه داد: از پنج گنج نظامی، چهار گنج نخستین در قلمرو ادب غنایی، در اوج زیبایی و دلبری است. «گنج پنجم» یعنی اسکندرنامه که دربرگیرنده دو منظومه شرفنامه و اقبالنامه است، آخرین اثر نظامی و محصول دوران پیری و درماندگی او است- چندان سنخیتی با چهار گنج نخستین ندارد، هرچند از نظر «لفظ» همچنان در اوج است، لیکن از حیث «مفهوم و محتوا» به ویژه شیفتگی او بر ارزش‌های دروغین «اسکندر مقدونی» و تجاوز وی به ساحت مقدس حکیم «ابوالقاسم فردوسی»، هرچند پوشیده - به عقیده صاحب نظرانِ معاصر همسنگ آن چهار منظومه متعالی نیست ومن در بحث از اسکندرنامه از علل و عوامل این ناهمگونی یاد کرده ام.

دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی رودهن در انتهای سخنان خود تأکید کرد: کوشش روز افزون انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، دانشگاه‌ها و سازمان تاریخی و فرهنگی یونسکو و دیگر نهادها در راستای بزرگداشت حکیم نظامی در خور تقدیر و ستایش است.

ضرورت تقویت نظامی‌پژوهی درنظام علمی کشور

سید علی اصغر میرباقری‌فرد (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان و رئیس انجمن ترویج زبان و ادب فارسی) دیگر استاد حاضر دراین برنامه بود. او طی سخنانی گفت: ضمن تشکر از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی که برای برگزاری مراسم باشکوه زحمات فراوانی کشیدند، مایلم یک سوال مهم را مطرح کنم و آن این است که اگر از سوی عده‌ای در خارج از مرزهای کشور، ادعاهای نامبارک و توطئه آفرین مطرح نمی‌شد، امروز می‌آمدیم و درباره نظامی جلساتی را برگزار کنیم؟! بی‌تردید اگر این اتفاق رخ نمی‌داد، همانند سال‌های گذشته، جایگاه نظامی مغفول می‌ماند و حالا هم همین شرایط حاکم بود.

میرباقری فرد در ادامه سخنان خود تصریح کرد: ما گرفتار رویکرد انفعالی شده ایم! ولی، هرگاه جلوی ضرر گرفته شود، نفع است! اما وقتی می‌توانیم در عرصه فرهنگ درست فعالیت کنیم تا رویکرد فعال داشته باشیم باید سرمایه‌های بزرگ خودمان را به درستی معرفی کنیم تا مردم ما، به خصوص نسل جوان با شخصیت ممتازی چون حکیم نظامی بیشتر و بهتر آشنا شوند.

رئیس انجمن ترویج زبان و ادب فارسی افزود: ما میراث پرمایه و کم نظیری به نام زبان و ادبیات فارسی را در اختیار داریم که پُر است از گوهرهای درخشان و ارزشمند، و حکیم نظامی یکی از این گوهرهای برگزیده است. ما ده‌ها شخصیت ادبی داریم که چنین ساحت بلندی در فرهنگ ما دارند. اما به شیوه علمی باید سرمایه‌ها را شناسایی کنیم سپس در داخل و خارج آن‌ها را به دیگران معرفی نمائیم.

میرباقری فرد گفت: در حقیقت باید در نظام آموزشی خودمان، با متناسب‌سازی عواملی که یک شخصیت فرهنگی را شکل داده اند، آن هم متناسب با شرایط امروز، زمینه تربیت چنین شخصیت‌هایی را فراهم آوریم.

او درپایان سخنان خود تأکید کرد: رویکرد انفعالی نباید ما را احساسی کند و باعث شود به عمق مسائل توجه نکنیم. لذا باید نظامی‌پژوهی با برنامه ریزی دقیق در حوزه نظام پژوهشی و برنامه ریزی ما عملی گردد و از ظرفیت‌های حکیم نظامی برای اهداف بلند فرهنگی بهره گرفته شود.

عشق و زیبایی در شعر نظامی

احمد تمیم داری (استاد ادبیات دانشگاه علامه طباطبائی) دیگر سخنران این برنامه بود. او درابتدای سخنان خود گفت: معمولا مستشرقین توجه ویژه‌ای به مفاخر ما داشته و دارند و این ضروری است که استادان و پژوهشگران ما با دانستن زبان‌های خارجی و ارائه مقالات و پژوهش‌های خود به دیگر زبان‌ها در جهت معرفی بزرگان و مفاخر ایرانی اقدام نمایند.

اوافزود: درباره حکیم نظامی آثار مختلفی به زبان‌های دیگر از سوی استادان خارجی به رشته تحریردرآمده اما برای معرفی چهره واقعی این حکیم و شاعر ایرانی باید پژوهشگران ایرانی با ترجمه آثار نظامی به زبان‌های انگلیسی و عربی ضمن معرفی چهره واقعی این حکیم راه را برای تحریف و مصادره او در عرصه جهانی ببندند.

استاد دانشگاه علامه طباطبائی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «ما آنچه را که روی زمین است زیبا قرار داده‌ایم برای اینکه بدانیم از زیبایی زمین چگونه استفاده می‌کنند…» در این راستا سهرودی هم همه عالم را دارای سه مرحله می‌داند: عشق، حسن و زیبایی و حزن. از این رو باید توجه داشت که در زیبایی‌شناسی رفتار و گفتار خیلی مهم است و ما باید از زیبایی در تمام آنات زندگی استفاده کنیم.

تمیم داری افزود: با بررسی جامعه انگلستان متوجه می‌شویم که در این کشور در کنار تمام نهضت‌های سیاسی و اجتماعی، یک نهضت زیبایی شناختی هم در مسائل فکری و ادبی جریان داشته است چیزی که در کشور ما معمولا مورد توجه قرار نگرفته است. در حقیقت شعر فارسی و توجه به شاعران پارسی گو همانند حکیم نظامی که در اشعار خود از لطائف زیبایی شناسانه فراوان بهره برده اند، در ترویج نهضت زیبایی شناختی در ایران می‌تواند موثر و کارساز باشد.

او در ادامه سخنان خود گفت: «عشق» در شعر نظامی جایگاه ویژه‌ای دارد و از نظر او در دنیا موضوعی با اهمیت‌تر از «عشق» نیست و اگر پژوهشگران ما به زبان خارجی تسلط بالایی داشته باشند می‌توانند این اندیشه زیبای نظامی را در عرصه جهانی مطرح نمایند.

او درپایان با اشاره به تأثیر شعر و اندیشه نظامی در جهان ادب و فرهنگ و گفت: شعر نظامی در شب قاره بسیار مورد توجه است. لیلی و مجنون، خسرو شیرین و شیرین و فرهاد داستان‌های عاشقانه‌ای اند که در آن‌ها عنصر «فراغ» پررنگ است و از این که انسان عاشق از خیلی چیزها محروم است؛ در این داستان‌ها به زیبایی سخن گفته شده است؛ از این جهت است که در کشورهای شبه قاره خیلی به این آثار توجه شده است.

تمیم داری تصریح کرد: ما باید دقت داشته باشیم که شعر و اندیشه نظامی جایگاه ویژه‌ای در عرصه جهانی دارد و ما به عنوان کشوری که در تاریخ خود شاهد حضور جمع فراوانی از شاعران پارسی گو در میهنمان هستیم، وظیفه سنگینی در معرفی صحیح افکار، اندیشه‌ها و آراء این بزرگان به جامعه علمی جهانی داریم.

نظامی و فرهنگ مردم

احمد خاتمی (استاد ادبیات دانشگاه شهید بهشتی) هم در این همایش به ایراد سخن پرداخت و گفت: باورهای پیشینیان، بیانگر بینش، روش و کنش آبا و نیاکان ما از دیرباز تا امروز است که «مفهوم حیثیت و هویت انسانی هر فرد است» «فرهنگ به مفهوم عام خود روش زندگی کردن و اندیشیدن است که از مجموع دانسته ها، تجربه‌ها و اعتقادهای یک قوم حاصل می‌شود و فرهنگ، بهترین موازین اخلاقی، معتقدات مذهبی و تفکرها و آداب و سنن را در برمی گیرد و خود از آن می‌پرورد. آنچه تعیین کننده روش زندگی یک قوم است نه مذهب است، نه اخلاق، و نه آداب و سنن، بلکه فرهنگ است که از هر یک نصیبی دارد. از این رو شناخت باورهای اقوام و قبایل و ملل مختلف منوط به شناخت فرهنگ مردم است که یکی از مآخد اصلی آن، شعر در ادوار مختلف است.

خاتمی اضافه کرد: از میان شاعرانی که کم و بیش به فرهنگ مردم پرداخته‌اند و احیانا قصدشان ثبت فرهنگ عامه یا نقد آن بوده است باید از حکیم نظامی، شاعر زبردست ادوار شعر فارسی یاد کرد؛ او در پنج گنج به اشکال گوناگون به بازتاب فرهنگ مردم پرداخته است، در مخزن الاسرار که نخستین اثر اوست، حکایاتی را در اواخر مقالت‌های بیست‌گانه گنجانده که عموما حاوی نکته یا نکاتی درباره آداب و رسوم و عقاید و باورهای مردم است.

استاد دانشگاه شهید بهشتی درادامه گفت: در خسرو و شیرین، شیرین‌ترین حکایت عاشقانه رایج در میان مردم را به نحوی مطلوب پرورانده و با وجود این که داستان در اثر جاودان فردوسی هم سابقه دارد، جایگاهی ویژه یافته و دل عاشقان را ربوده است. در لیلی و مجنون، طرحی دیگر انداخته و عشقی توام از عفت و پاکدامنی را که چندان با شرایط محیط و فرهنگ ایرانی سازگار نبوده است، بومی و مردمی کرده و دومین منظومه عاشقانه ادب فارسی را نقش زده است.

او تصریح کرد: هفت پیکر که کمی دشوارتر از آثار پیشین است، بیشتر مبتنی بر ادبیات شفاهی است و باورهایی از جمله «دیو و پری» فضای آن را گرفته است. در اسکندرنامه، پیوند فرهنگ‌های انسانی و تأثیر و تأثر فرهنگ‌ها را به نمایش گذاشته و البته که از نقل داستان‌های قرآنی و بیان عجایب دریاها و جزایر و بتخانه‌ها که پیشینه آن‌ها به گرشاسبنامه می‌رسد و نظامی قطعا تحت تأثیر آن است، اشاره می‌نماید.

او درپایان گفت: باورهای مندرج در آثار نظامی را می‌توان چند محور بررسی کرد: باورهای آسمانی، گیاهی، حیوانی، تاریخی، جاودانه، طبیعی، پزشکی، اسطوره‌ای و پهلوانی، دینی، تخیلی و باورهای عمومی.

ترجمه آثار نظامی به زبان‌های مختلف

جعفر دهقی (عضو هیأت‌علمی دانشگاه تهران و رئیس انجمن ایرانشناسی) سخنران پایانی این برنامه بود. او گفت: جمال الدین ابومحمد الیاس بن یوسف نظامی، شاعر و داستانسرای نامدار قرن ششم در حدود ۵۳۵ یا ۵۳۷ هجری در شهر گنجه آذربایجان متولد شد. در کودکی پدر را از دست داد و تحت تربیت دایی خود قرار گرفت. آگاهی‌های اندکی دربارۀ زندگی او از سروده‌هایش به دست می‌آید. از جمله اینکه مادر او به نام رئیسه از اشراف کرد بود و بواسطۀ تمکن مالی، نظامی توانست علوم رایج زمان خود را بیاموزد. بنابر گفتۀ خود او پدرش همانند فردوسی از دهقانان بود که صاحب املاک فراوان بود و او این نکته را در منظومه لیلی و مجنون، ضمن اشاره به پدر خود چنین یاد می‌کند:

دهقان فصیح پارسی‌زاد

از حال عرب چنین کند یاد

او افزود: حکیم نظامی شیوه‌های داستانسرایی را به اوج اعتلای خود رسانید. او صاحب سبک است. شعر غنایی و سروده‌های عاشقانۀ او از شاهکار‌های ادبی جهان به شمار می‌رود. تشبیهات و استعاره‌هایی که در سروده‌هایش به کار برده بسیار بدیع و هنرمندانه است. به طوری که تصویرسازی‌ها و خیال‌پردازی‌های او در توصیف طبیعت و شخصیت‌پردازی‌های او الگوی شاعران دوره‌های پس از او شد. اصطلاحات علمی به کار رفته در اشعار او نشان دهنده تسلط و استادی او در علوم و دانش‌های گوناگون از فلسفه، ریاضی، موسیقی، نجوم و علوم دینی است. اندیشه‌های عرفانی و فلسفی او از پس سروده‌هایش هویدا است.

او در بخش دیگری از سخنان خود گفت: نظامی از فردوسی و فخرالدین اسعد گرگانی تاثیر پذیرفته است. با خاقانی همزمان و دوست بوده و در سوگ او سروده که:

به دل بودم که خاقانی دریغا گوی من گردد

دریغا زانکه من گشتم دریغا گوی خاقانی.

دهقی تصریح کرد: پس از نظامی خمسه سرایی در میان شاعران ایرانی رواج یافت و بسیاری ازجمله امیرخسرو دهلوی، و عبدالرحمن جامی به این شیوه روی آوردند. اگرچه هیچیک نتوانستند همسنگ اشعار نظامی بسرایند.

اوافزود: شاهکار نظامی خمسه یا مثنوی پنج گنج است که از دیرباز از شهرت جهانی برخوردار بوده است. این مجموعه شامل نخست مخزن الاسرار که مثنوی تعلیمی است، دودیگر خسرو و شیرین، سه دیگر لیلی و مجنون؛ چهارم هفت پیکر یا بهرام نامه که هفت گنبد نیز نامیده شده و شرح افسانه‌ای زندگی بهرام گور است؛ و پنجم اسکندرنامه شامل دو بخش شرفنامه و اقبالنامه است. افزون بر این، دیوان اشعار او شامل قصاید و غزلیات، قطعات و رباعیات است.

رئیس انجمن ایرانشناسی در پایان گفت: در طول تاریخ، توجه ایران‌شناسان به ادبیات فارسی نخست به گلستان سعدی، کلیله و دمنه، رباعیات خیام، غزلیات حافظ، شاهنامه فردوسی و در مرحله دوم به مثنوی مولوی و خمسه نظامی و منطق الطیر عطار معطوف شد. از جمله اینکه آثار نظامی به زبان‌های انگلیسی، آلمانی و فرانسه ترجمه و منتشر شده است.