الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت سندی برای پیشرفت سرزمین دارای فرهنگ ایرانی و اسلامی است

به گزارش ایلنا، در عصر پیشرفت‌های پرشتاب علمی، اطلاعاتی، ارتباطی و شناختی و نیز تحولات بینشی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و بین‌المللی و در گام دوم انقلاب اسلامی قرار داریم، در این زمان هرکس وظیفه دارد توانمندی‌ها و ظرفیت‌های تمدنی ایران و اسلام را با استفاده از علم و فناوری روز و تجارب بومی و جهانی برای نیل به تمدن نوین اسلامی ایرانی شکوفا کند و آن را برای حل مسائل اساسی کشور و تعالی و سعادت خود به خدمت درآورد.

با این رویکرد رهبر انقلاب اسلامی در دوم خرداد ۱۳۹۰ بر تدوین سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت تأکید و مرکز الگو را مأمور انجام رساندن این سند کردند. به دنبال این فرمان پیش‌نویس الگوی پیشرفت با مشارکت گسترده متفکران و صاحب‌نظران حوزه و دانشگاه، بر پایه جهان‌بینی، اصول، ارزش‌ها و آموزه‌های اسلام و آرمان‌های انقلاب اسلامی و با توجه به مقتضیات اجتماعی، اقلیمی و میراث فرهنگی کشورمان، با روش‌های علمی و با استفاده از دانش روز و دستاوردهای بشری طراحی شد. این پیش‌نویس در معرض نقد و پیشنهاد متخصصان، سیاست‌گذاران، قانون‌گذاران، برنامه‌ریزان و مجریان کشور قرار گرفت و در پرتو نقدها و پیشنهادها، کمال و ارتقا یافت ودر حال نهایی شدن است.

برای آشنایی با بخشی از تدابیر الگو در زمینه آب، کشاورزی منابع طبیعی گفتگویی داشتیم‌با دکتر روزی طلب (عضو عضو اندیشکده آب، محیط زیست، امنیت غذایی و منابع طبیعی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت) گفتگو کرده‌ایم که  مشروح آن را می‌خوانید:

با توجه به اینکه بنیان‌گذار انقلاب اسلامی ایران در شعار «جمهوری اسلامی» از نظر تقدم و تأخر، جمهوری را بر اسلامی مقدم می‌دانستند چرا در نام‌گذاری اسم مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت اسلامی بر ایرانی مقدم نوشته شده است. آیا دوگانه‌ای در این زمینه وجود دارید و اسلام و ایران به عنوان ظرف و مظروف در هر دو نام‌گذاری ملاک بوده است؟

کشور ایران شامل مجموعه سرزمینی و همچنین مجموعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است. فرهنگ ما متشکل از دو فرهنگ اسلامی و فرهنگ ایرانی است که در هم عجین هستند. فلاسفه و شعرای ما در طول تاریخ نگاه اسلامی داشتند. مساحت و جغرافیای ایران در طول تاریخ بزرگ و کوچک شد، اما ایران هویت دینی خود را حفظ کرد بنابراین ایران و اسلام هیچکدام بر دیگری اولویت ندارند.

مرکز الگو اسلامی ایرانی پیشرفت هم در پی طراحی سندی است، برای پیشرفت سرزمینی که دارای فرهنگ ایرانی و اسلامی است. هر چند که دو واژه و دو مفهوم ایران و اسلام بر هم تقدم و تأخر ندارند، البته برخی ممکن است تفسیر دیگری ارائه دهند، اما بنده معتقدم ایران و اسلام بر هم اولویتی ندارند.

در توسعه غربی، معنویت و ارزش‌های فرهنگی و دینی مورد توجه جدی قرار نگرفته است؛ اما در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، عنصر معنویت و فرهنگ و خانواده دیده شده است. در واقع الگوی پیشرفت یک برنامه جامع مبتنی بر فرهنگ اسلامی ما است. البته در الگوی پیشرفت بر احترام به سایر ادیان از جمله مسیحیت، یهودیت و زرتشتی که در قانون اساسی به آن‌ها اشاره شده هم تأکید شده است.

ماهیت سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت چیست؟ آیا این سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، یک کلان نظریه است یا یک سند راهبردی و یا صرفاً یک گفتمان فراگیر اجتماعی؟

سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت ترکیبی از همه مواردی است که شما در سوالتان بیان کردید. نظریه پیشرفت هنوز مدون نشده است اما این سند جنبه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، زیست‌محیطی و معنوی دارد.

 «پیشرفت» در سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، چه تفاوتی با مفاهیم بدیلی مثل توسعه دارد؟

در ایران واژه انگلیسی Development به توسعه ترجمه شد، اما مفهوم مندرج در توسعه هیچ‌وقت به درستی اجرا نشده است. از گذشته نام برنامه‌های مختلف عمرانی و ساخت کارخانه‌های مختلف که در بخش‌های صنعتی و کشاورزی و غیره احداث شده‌اند را توسعه گذاشتند، درحالی‌که همه این‌ها برنامه‌های پراکنده عمرانی بود که نتیجه‌اش همراه به آلودگی محیط زیست، تخریب منابع طبیعی و مشکلات اجتماعی بوده است. توسعه در مفهوم جهانی به معنای رشد متوازن اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و سیاسی است که جریانی از پایین به بالا دارد و نقش و مشارکت مردم و بخش خصوصی در آن بسیار ضروری و لازم است.

توسعه در جهان به مفهوم این است که مردم، اندیشمندان و اتاق‌های فکر در مسیر دستیابی به توسعه مشارکت و نظر دارند. پارلمان و نمایندگان مردم بر روند توسعه نظارت کامل دارند و تغییر قدرت با انتخابات شفاف انجام می‌شود؛ اما توسعه در ایران به معنای عمران و ساخت کارخانه‌های صنعتی و کشاورزی بوده است. در برنامه‌های توسعه ایران نقش مردم پررنگ نیست و دولت جای بخش خصوصی و مردمی نشسته است. در نتیجه این برنامه‌ها به اندازه کافی موفق نبودند و نهایتا ۳۰ تا ۴۰ درصد به اهداف رسیدند.

نسبت الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با الگوی توسعۀ پایدار چیست؟

توسعه پایدار مبتنی بر مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیط‌زیست است. «توسعه پایدار» زمانی مورد توجه قرار گرفت که کره زمین بر اثر عملیاتی شدن نظریه توسعه اقتصادی و انقلاب صنعتی در غرب، دچار آسیب‌های جدی شد. نظریه توسعه پایدار تأکید دارد که در کنار توسعه اقتصادی باید از محیط زیست و منابع طبیعی هم مراقبت شود، سپس مسائلی چون عدالت، مقابله با گرسنگی و فقر و برابری حقوق زن و مرد هم مطرح شد.

محیط زیست از جمله حفظ آب، خاک و هوا، جنگل، مراتع، بهینه‌سازی مصرف آب و انرژی در کنار مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مدنظر تدوین‌کنندگان سند الگوی پیشرفت قرار گرفته است، به بیان دیگر توسعه پایدار اصول ثابتی دارد که ما باید با توجه به قوانین و فرهنگ کشور خودمان به آن توجه کنیم تا دچار مشکلات فرهنگی و اجتماعی نشویم.

نظام حاکمیت یا حکمرانی اسلامی در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت چگونه تصویر شده است؟

این بحث در ادامه پاسخ به پرسش قبلی است. به طور مثال در زمینه مدیریت و مصرف بهینه آب یا انرژی باید حکمرانی مناسبی داشته باشیم و نقش دولت و مردم مشخص باشد در غیر این صورت برنامه‌ها به نتیجه نمی‌رسد.

بعد از انقلاب اسلامی تا کنون شش برنامه توسعه در کشور تدوین و اجرا شده است، اما موفقیت رضایت بخشی در حوزه‌های نظیر محیط زیست و منابع طبیعی به دست نیاوردیم و حالا با بحران آب و شرایط نامطلوب محیط زیست به‌ویژه هوای کلان‌شهرها و تخریب منابع طبیعی در سراسر کشور روبرو شده‌ایم به طوری که شرایط نگران کننده شده است.

در زمینه محیط زیست، آب و منابع طبیعی باید حکمرانی فرابخشی را در دستورکار قرار دهیم و مثلا کلیه زیر بخش‌های مختلف اقتصادی نظیر صنعت، کشاورزی، مسکن و شهرسازی و غیره با بخش محیط زیست و منابع طبیعی و نمایندگان بخش خصوصی و سازمان‌های غیردولتی و نهادهای مدنی و اندیشمندان و نخبگان در حوزه‌های مختلف باید با یکدیگر همکاری و مشارکت کنند، نه فقط یک دستگاه یا وزارت خانه مسئول باشد…

چرا باید صنایع و فولاد به جای آنکه در کنار خلیج‌فارس ساخته شود، در کویر ساخته شد تا وزارت نیرو یا بخش خصوصی مجبور شود با سرمایه‌گذاری و هزینه بسیار زیاد برای احداث تأسیسات آب‌شیرین‌کن‌ها و حفر صدها کیلومتر کانال و لوله‌گذاری برای انتقال و غیره، آب را به دل کویر برای این صنایع ببرد. کجای دنیا این کار را انجام شده است؟ به همین دلیل حکمرانی باید فرابخشی شود و تصمیمات و برنامه‌ریزی با اجماع نظر نخبگان و اندیشمندان و با مشارکت کلیه دستگاه‌های مرتبط و ذی‌نفعان گرفته شود. بحران کنونی آب در زمینه صنعت، کشاورزی و شرب نتیجه دخالت ندادن مردم بی‌توجهی به نظر دانشگاهیان و اندیشمندان بوده است. حکمرانی در زمینه آب در الگوی سند پیشرفت اینگونه تعریف شده است که مجموعه نظام حقوقی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اداری که سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، توسعه، مدیریت و بهره‌برداری منابع آب را تحت تأثیر قرار می‌دهد و نیازهای گوناگون جامعه را به صورت پایدار در ارتباط با حق مالکیت، دریافت خدمات، میزان مصرف و چگونگی منابع آب تأمین کند.

رویکرد سند الگو، ملی- سرزمینی است یا امتی - تمدنی؟

بحث ما این است که اگر سرزمین ایران را حفظ نکنیم و ایرانی وجود نداشته باشد، آیا می‌توانیم تمدن به وجود آوریم؟ باید سرزمین ایران با شرایط مناسب وجود داشته باشد تا مرکز تمدن اسلامی و حتی جهانی شود. اگر شرایط اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سرزمینی و زیست‌محیطی ایران ضعیف باشد، آیا می‌تواند تمدن ایجاد کند؟ باید ایران قوی و بزرگ داشته باشیم تا بتوانیم تمدن ایجاد کنیم. همان‌قدر که حفظ سرزمین ایران در زمان هشت سال جنگ تحمیلی مهم بود و برای حفظ آن هزاران شهید دادیم، حفظ منابع طبیعی و محیط زیست کشور هم اهمیت دارد. سرزمین ایران از نظر منابع طبیعی (آب، خاک، جنگل‌ها و مراتع، دریاچه‌ها و تالاب‌ها، تنوع زیست گیاهی و حیوانی و…). باید حفظ شود و اقتصاد بزرگ و دانش‌بنیان نیز داشته باشیم تا به تمدن بزرگی دست پیدا کنیم.

آنچه مدنظر سند الگوست آینده‌نگری در این حوزه‌هاست، این سند در بحث آینده‌پژوهی چه پیش‌بینی‌هایی در خود دارد؟

اندیشکده‌های مختلف مرکز الگو به خوبی وظایف محوله را انجام دادند؛ مثلا تأمین امنیت غذایی و توسعه کشاورزی کشور را به وضعیت بوم شناختی ایران منوط کردیم؛ یعنی توسعه کشاورزی نبایستی منجر به نابودی منابع آب و خاک و یا نابودی محیط زیست شود. کشاورزی باید بر اساس توان شرایط اقلیمی، ظرفیت بوم شناختی و بهره‌وری بالا از منابع آب و خاک کشور باشد. ما می‌توانیم با استفاده از منابع محدود آب و بکار گرفتن علم و فناوری، غذا تولید کنیم. اگر کشاورزی با بهره‌وری پایین داشته باشیم و آب را نابود کنیم این کشاورزی علمی نخواهد بود.

باید با آب به مراتب کمتر غذای بیشتری تولید کنیم؛ یعنی به دلیل خشکسالی و شرایط اقلیمی سال‌های گذشته و کم شدن ذخائر منابع آبی کشور باید با به خدمت گرفتن فناوری‌های نوین مواد غذای بیشتری تولید کنیم. این مسئله چالش بسیار بزرگی است، کشاورزان و کارشناسان وزارتخانه‌های کشاورزی و نیرو باید باور کنند که با آب کم هم می‌توان مواد غذایی و با کیفیت مناسب تولید کرد. در محصولات کشاورزی که تولید آن‌ها در داخل کشور مزیت ندارد، ما می‌توانیم از محل منابع ارزی ناشی از صادرات سایر محصولات کشاورزی از جمله محصولات باغی، گل و گیاه، گیاهان دارویی و غیره اقدام به واردات مواد غذایی مورد نیازمان کنیم. باید حتما از کشت محصولات کشاورزی آب بَر پرهیز و از طریق واردات آب مجازی امنیت غذایی کشور را تأمین کنیم. با این کار می‌توان از بحران‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ناشی از بحران آب و نابودی محیط زیست جلوگیری کنیم.

با توجه به انبوه اسناد راهبردی و سیاستی فراوان موجود در کشور، چه ضرورتی برای ارائۀ سندی دیگر مانند الگو وجود دارد؟

در گذشته اسناد توسعه‌ای خوبی نوشته شد اما به خوبی اجرایی نشده است. مشکل این بود که بیشتر دولت‌ها مایل بودند در دوره چهارساله تصدی‌گری خود طوری کار کنند که در کوتاه‌مدت موفقیت بیشتری داشته باشند و شاید علاقه‌مند نبودند برای دوره زمانی طولانی‌تر برنامه‌ریزی کنند؛ مثلا اگر در برنامه اول، دوم و… توسعه سدسازی بر اساس مطالعات دقیق‌تر و درست کارشناسی از همه ابعاد با رعایت کامل حفظ محیط زیست انجام شده بود، امروز ما با مشکلات عدیده در بعضی استان‌ها و مناطق کشور دسته پنجه نرم نمی‌کردیم و مردم در بعضی از مناطق گرفتار این تنش‌ها و نزاع‌ها نمی‌شدند.

حفظ دریاچه ارومیه، تالاب گاوخونی، دریاچه پریشان و همه دریاچه‌ها و دیگر تالاب‌های کشور و سواحل خلیج‌فارس و دریای خزر و حیات کلیه پرندگان و سایر جانداران برای ادامه حیات کشور بسیار اهمیت بسزایی دارد و اگر نتوانیم از این مواهب الهی و مناطق بیابانی و کویری به درستی استفاده کنیم در آینده دچار مشکلات زیادی خواهیم شد. نظارت همگانی مردم، نخبگان و رسانه‌ها به یقین موجب افزایش بهره‌وری و جلوگیری از هدر رفت چشمگیر منابع و حصول پیشرفت‌های بزرگ برای کشور می‌شود.

به نظر شما ضمانت اجرای الگو چیست؟ چه اقداماتی پیش‌بینی‌شده تا سند الگو به سرنوشت دیگر اسناد برنامه‌ای کشور دچار نشود؟

ضمانت باید این تعیین شود که اگر قوای سه‌گانه و دستگاه‌ها و شرکت‌های زیرمجموعه آن‌ها به وظایف و تدابیر سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت تن ندادند باید بر حسب مورد به مجلس، مردم و مقام رهبری پاسخگو باشند. به عنوان مثال در زمینه محیط زیست این هشدار را می‌دهیم که در آخرین دورانی به سر می‌بریم که نسل حاضر می‌تواند برای نسل آینده کاری انجام دهد، اما اگر همین روند ادامه یابد و با همین شیوه کار به مسائل زیست‌محیطی و آلودگی هوای کلان‌شهرها و سلامت مردم و… توجه نشود و پسماندها به خوبی بازیافت و مدیریت نشود، بحران‌ها بیشتر و به مراتب عمیق‌تر می‌شود.

امروزه حفظ محیط زیست‌کره زمین یک نگرانی جهانی است. هدف کنفرانس جهانی تغییر اقلیم که در سه ماه پیش با حضور بیش از ۱۵ هزار نفر از ۱۹۷ کشور جهان و سازمان‌های غیردولتی در شهر گلاسکو، انگلستان به مدت دو هفته برگزار شد و روسای جمهوری و نمایندگان عالی رتبه بسیاری از کشور‌های جهان از جمله ایران در آن شرکت کردند، برای حفظ محیط زیست و جلوگیری از نابود شدن منابع طبیعی جهان همچون جنگل‌های از قطب شمال تا قطب جنوب و همچنین تولید گازهای گلخانه‌ای ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی ناشی از توسعه اقتصادی و صنعتی شدن کشورهای جهان تصمیماتی گرفته شد. نمایندگان بیشتر کشورها خواستار استفاده گسترده‌تر از انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر و استقرار اقتصاد سبز شدند. بسیاری از کشور‌های جهان متعهد شدند حداکثر تا سال ۲۰۵۰ اقدامات مؤثری برای جلوگیری از انتشار گازهای گلخانه‌ای انجام دهند.

سؤال این است که آیا ایران اسلامی هم نباید در این مسیر گام بردارد؟ چه زمانی باید هوای شهر تهران و سایر کلان‌شهرها پاک و قابل‌تنفس شود؟ تنها با اراده ملی و برنامه‌ریزی جامع و همه جانبه با همکاری همه دستگاه‌های ذی‌ربط کشور و با مشارکت بخش خصوصی و مردم و سرمایه‌گذاری لازم می‌توان چالش‌های زیست محیطی کشور و کلان‌شهرها را برطرف کرد. ارکان نظام باید بحران‌ها و چالش‌های حتمی آینده را باور کنند تا کلیه تدابیر سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از جمله تدابیر آب، محیط زیست، امنیت غذایی و منابع طبیعی اجرایی شود.