موسیقی الکترونیک در جهان و ایران چه روندی پیموده است؟+آثاری از ایران و جهان
موسیقی الکترونیک یکی از پرطرفدارترین سبک‌ها در دنیای امروز است و برخلاف تصور، سیاقی با قدمت است که در طول دهه‌های بسیار تکامل یافته است. گزارش پیش رو به پیدایش موسیقی الکترونیک و بزرگان این عرصه در ایران و جهان می‌پردازد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، وجود سبک یا رشته‌ای با عنوان موسیقی الکترونیک، حاصل تحولاتی است که در دهه‌های گذشته رخ داده است. موسیقی الکترونیک در دنیای امروز طرفداران بسیار دارد و رشته‌ای آکادمیک و تخصصی به حساب می‌آید. اما موسیقی الکترونیک دقیقا چیست و چرا چنین نامی به آن داده‌اند؟
موسیقی الکترونیک همانطور که از نامش پیداست، گونه‌ای از موسیقی است که طی آن برای ساخت اثر از سازهای الکترونیک و فناوری ها و امکانات دیجیتال استفاده می شود. در نهایت فرق عمده موسیقی الکترونیک با دیگر موسیقی‌ها نوع صداسازی‌ها و ایجاد آنهاست. این موسیقی که حال به عنوان رشته‌ای مستقل شناخته می‌شود، در ابتدا صرفا برای ساخت آثار هنری مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما در اواخر دهه شصت میلادی با ایجاد امکانات و ابزارهای لازم گستردگی بیشتری پیدا کرد و این رویه تا امروز ادامه داشته، تا آنجا که حال این سبک زیر شاخه‌هایی دارد.
موسیقی الکترونیک چه زمانی ایجاد شد؟
اگر ابزار الکترونیک را نوعی امکان برای ضبط به حساب آوریم، اولین دستگاه کاربردی و مورد توجه «فناتوگراف» بوده است. این دستگاه در سال 1857 توسط ادوارد لئون اسکات دومارتین ساخته شده و توماس ادیسون در سال 1878 آن را به ثبت رسانده است. «فناتوگراف» مدتی مورد توجه بود تا اینکه امیل برلینر به سال 1887 گرامافون را ساخت که اساس دستگاه‌های ضبط و پخش امروزی است. در آن دوران اهالی موسیقی به بهره‌گیری از ابزار تمایل نشان دادند و همین موضوع باعث شد دستگاه‌هایی ساخته شود که امروزه نامی از آنها نیست.
ابزارها و سازهای بدوی موسیقی الکترونیک
موسیقی الکترونیک در گذر زمان، علاوه بر سازهای الکترونیکی چون سیتی سایزر و گیتار برقی، از دستگاه‌های دیگری نیز برای صداسازی استفاده می‌شود که عامه مردم درباره آنها چیزی نمی‌دانند. در ادامه به چند دستگاه یا ساز الکترونیک دیگر پرداخته می‌شود
«تل هارمونیوم» یا «دایناموفون»
«تل هارمونیوم» یا «دایناموفون» یکی از ابزار یا سازهای ابتدایی موسیقی الکترونیک است که پس از گرامافون و دیگر دستگاه‌ها توسط فردی به نام تادیوس کاهیل در سال 1897 ساخته شد.
تصویری به جا مانده از «تل هارمونیوم»
متاسفانه از «تل هارمونیوم» نمونه صدایی در دست نیست اما آنطور که شاهدان گفته‌اند صدای آن صاف و زلال است. این ابزار الکترونیک به دلایلی چون حجم زیاد و مصرف انرژی بالا (که در شبکه‌های تلفن آن دوران اختلال ایجاد می‌کرده) حدود سال‌های 1912 تا 1914 فراموش شد. کمپانی سازنده آن نیز در سال 1962 از دور خارج شد.
«ارگ هموند»
«ارگ هموند» نوعی ارگ برقی است که در سال 1935 توسط لارنس هموند اختراع شد. این ساز در زمان خود مورد توجه قرار گرفت و به دلیل استقبال موزیسین‌ها، مدل‌های مختلفی از آن ساخته شد.
تصویری از «ارگ هموند»
لارنس هموند، ساز ابداعی‌اش را جایگزینی مناسب و ارزان برای ارگ‌های بادی عظیم‌الجثه کلیساها می‌دانست و این اتفاق سرآغاز استفاده از آن در موسیقی‌های غیر مذهبی بود. درادامه این روند بود که گروه‌های موسیقی به «ارگ هموند» توجه نشان دادند. در نهایت نیز این جیمی اسمیت بود که آن را وارد موسیقی جاز کرد. طی همین روند اهالی راک نیز به «ارگ هموند» توجه نشان دادند. این ساز تا مدت‌ها مورد توجه اهالی موسیقی بود و با ابداع دیگر سازها و تکامل آنها به مرور از رده خارج شد.
«گیتار الکتریک»
گیتار الکتریک شناخته شده‌ترین ساز موسیقی الکترونیک نزد مردم است. آنچه باعث ابداع گیتارالکتریک شد، ضعف برد صدای گیتارهای آکوستیک بود که در میان صدای دیگر سازها شنیده نمی‌شد؛ لذا سازندگان بر آن شدند تا صدایش را تقویت کنند.
گیتار الکتریک که در زبان عامیانه به آن گیتار برقی هم می‌گویند، از دهه سی میلادی وارد موسیقی شد و در مقوله صدا و تکنولوژی، انقلابی شگرف ایجاد کرد. پس از پیدایش سبک «راک اند رول» در دهه پنجاه بود که این ساز به سرعت در موسیقی جاز جای خود را پیدا کرد و کمی بعد در سبک‌های «راک»، «متال»، «بلوز»، «پاپ»، «جاز» و البته «هیپ هاپ» مورد استفاده قرار گرفت. البته باید گفت این ساز خوش صدا و پرطرفدار در سبک‌های «راک»، «متال» و «بلوز» کاربردهای بیشتری دارد.
شاید بتوان گفت گیتار الکتریک یکی از قدیمی‌ترین سازهایی است که از گذشته تاکنون همچنان مورد توجه بوده و به مرور امکاناتی جدید و کاربردی به آن افزوده شده است.
«ترمین»
«ترمین» یکی دیگر از سازهای الکترونیک است که در سال 1919 توسط لئون ترمین (فیزیک دان روسی) ابداع شد. موضوع قابل توجه اینکه این ابزار هنوز هم مورد استفاده تعدادی از موزیسین هاست.
«ترمین» به هیچ سازی شباهت ندارد و شیوه نواختن آن نیز با دیگر سازها بسیار متفاوت است. این ساز بدون لمس شدن نواخته می‌شود و آنچه باعث صدا دهی آن می‌شود دو نوسان‌ساز است که همزمان باهم به ارتعاش درمی‌آیند. زمانی که «ترمین» روشن می‌شود میدانی مغناطیسی اطراف آن را دربر می گیرد و زمانی که دست نوازنده وارد میدان می‌شود، در فرکانس و حجم صدا تغییراتی ایجاد می‌شود. با حرکات عمودی و افقی دست است که زیر یا بم بودن صدا مشخص خواهد شد.
تصویری از ساز عجیب «ترمین»
لئون ترمین پس از ساخت سازش به آمریکا رفت و آن را در استودیویی مورد استفاده قرار داد و نحوه نواختنش را نیز به دیگران آموزش داد. آلبرت انیشتین یکی از افراد مطرحی بود که به نحوه ساخت و چگونگی «ترمین» توجه نشان داد.
ساز «ترمین» در دهه پنجاه میلادی مورد توجه سازندگان فیلم‌های علمی و تخیلی قرار گرفت و اصوات وهم آور و عجیبی را در جهت موضوع و محتوای آثار ایجاد کرد. فیلم سینمایی «تعطیلات از دست رفته» ساخته آلفرد هیچکاک یکی از معروفترین آثاری است که موسیقی آن با ساز «ترمین» نواخته شده است. باید یادآور شد «ترمین» با وجود کاربردش در موسیقی آلترناتیو و الکترونیک هیچ‌گاه آنطور که باید در ایران مورد توجه موزیسین ها قرار نگرفته و افراد معدودی از آن در آثارشان استفاده کرده‌اند.
«سینث سایزر» یا «سینتی سایزر»
«سینتی سایزر» یکی از مطرح‌ترین سازهای الکترونیک است که در اغلب سبک‌های امروزی کاربرد دارد. دلیل توجه به این ساز تنوع در صداسازی‌های آن است. کلا این ابزار طیف گسترده‌ای از صداها را ایجاد می‌کند؛ از انواع آلات موسیقی تا صدای انسان و طبیعت و ایجاد آمبیانس‌ها و افکت‌ها. سینتی سایزر حتی پا را فراتر می‌گذارد و صداهایی تولید می‌کند که قبلا وجود خارجی نداشته‌اند.
اولین سینتی سایزر به سال 1876 توسط فردی به نام الیشا گری اختراع شد و وندی کارلوس (موزیسین آمریکایی) در سال 1968 از آن در آلبوم «باخ روزآمد» استفاده کرد. این اثر در نهایت چهار جایزه گرمی را از آن خود کرد. چند سال بعد (اوئل دهه هشتاد میلادی) کمپانی‌های مطرح وارد عمل شدند و برای تولید انبوه «سینتی سایزر» اقدام کردند.
پس از آغاز قرن بیست و یکم بود که «سینتی سایزر» یا همان «کیبورد» یا «ارگ» در موسیقی‌های «پاپ»، «راک» و دیگر سبک‌ها مورد استفاده قرار گرفت. حال پس از گذشت سال‌ها، و افزایش تجهیزات و پیشرفت تکنولوژی، «سینتی‌سایز» با وجود امکانات بیشتر بیش از قبل مورد توجه است؛ تا آنجا که حتی برخی آهنگسازان کلاسیک قطعاتی را برای آن نوشته‌اند. «سینی سایزر» از دهه شصت هجری در ایران مورد توجه قرار گرفته و همچنان در میان سازها و سبک‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد.
بزرگترین آهنگسازان موسیقی الکترونیک در دنیا چه افراد و گروه‌هایی هستند؟
از گذشته‌های دور تاکنون، و از آن زمان که موسیقی الکترونیک به عنوان یک ژانر معرفی شده، آهنگسازان متعددی به آن علاقه نشان داده‌اند و دست به ساخت و ارائه آثار بسیاری زده‌اند.
ژان میشل ژار (موسیقی‌دان و آهنگساز اهل فرانسه) یکی از موزیسین‌های مطرح سبک الکترونیک است و او را یکی از پیشتازان این عرصه می‌دانند. وی در سال 1976 با آلبوم «اکسیژن» شناخته شد و پس از آن به تولید و ارائه قطعات و آلبوم‌های بسیار پرداخت و کنسرت‌های پرفروشی برگزار کرده است.
جان میلتون کیج معروف به جان کیج، یکی از آهنگسازان مطرح سده بیستم آمریکاست. وی را یکی از تأثیرگذارترین آهنگسازان پس از جنگ دوم جهانی می‌دانند. مطرح‌ترین اثر کیج «4:33» نام دارد. در این اثر نوآورانه، نوازنده یا نوازندگان بدون نواختن حتی یک نت، روی صحنه حاضر می‌شوند و سکوت می‌کنند و در ادامه حاضران به شنیدن صداهای درون سالن می‌پردازند. جان کیج در سال ۱۹۳۸ میلادی، نخستین قطعه‌اش را برای پیانو ساخت و در ۱۹۵۱ میلادی، گروهی از موسیقی‌دانان و مهندسان صدا را به‌کار گرفت تا نخستین قطعه موسیقی‌اش را روی نوار مغناطیسی ضبط کند و در این کار موفق عمل کرد.
فایل تصویری اجرای «4:33» توسط جان کیج
پیر شِـفِـر (آهنگساز، موسیقی‌دان فرانسوی) یکی دیگر از هنرمندانی است که علاوه بر فعالیت در عرصه نقد و اجراهای رادیویی در زمینه تولید آثار موسیقایی تجربی نیز فعالیت داشته و او را یکی از پیشگامان موسیقی الکترونیک برمی‌شمرند.
تنجرین دریم نام گروهی آلمانی است که در سال 1967 توسط ادگار فروسه و کلاس شولتز تاسیس شد. اعضای این گروه صرفا به تولید و اجرای آثار الکترونیک می‌پرداخته‌اند و عمده شهرت آنها به دلیل فعالیت در این عرصه است.
رابرت مایلز با نام اصلی ربرتو کونجینا یکی از هنرمندان ایتالیایی ساکن سوییس است که در سال 2017 درگذشت. رابرت مایلز یکی از آهنگسازان مشهور سبک «ترنس» است. سبک «ترنس» در اوائل دهه نود میلادی ظهور کرد و مایلز نقش بسزایی در معرفی آن به جهانیان داشته است. یکی از دلایل اهمیت این سبک، ضرب‌آهنگ همنوا با قلب انسان است که باعث همراهی مخاطب با اثر می‌شود. برخی از روانشناسان بالینی شنیدن آثار «ترنس» را باعث ایجاد خلسه و ایجاد سرخوشی و آرامش در شنونده می‌دانند.
قطعه «fable» اثری از رابرت مایلز؛
سش نیز نام یک گروه آلمانی است که در سبک و سیاق موسیقی الکترونیک فعالیت می‌کرده است. ساشا لاپسن عضو اصلی گروه مذکور است که به اتفاق اعضا شش آلبوم منتشر کرده است. آخرین آلبوم گروه «سش» سال 2007 منتشر شده و تولید آخرین قطعه آن نیز مربوط به سال 2008 میلادی است.
قطعه از گروه «سش» از آلبوم «life goes on»؛
انیگما یکی دیگر از گروه‌های آلمانی است که در سال 1990 میلادی، توسط مایکل کرتو، دیوید فرستین و فرانک پترسن تاسیس شد. اعضای گروه مذکور علاوه بر برگزاری کنسرت‌های متعدد چندین قطعه و آلبوم در کارنامه دارند.
آندره تنه برگر با نام مخفف «ای تی بی» نیز یکی دیگر از موزیسین‌های آلمانی است که در سبک «ترنس» فعالیت می‌کند. او در سال‌های 2012، 2013، و 2014 بر اساس رتبه‌بندی سالیانه مجله «دی‌جی» در صدر جدول قرار گرفته و موفق به کسب رتبه‌های بیست و یکم، سی و سوم و پنجاه و هشتم شده است. وی در سال 2016 نیز در میان دی‌جی‌های جهان رتبه شصت و یکم را از آن خود کرد.
قطعه «تماس» یکی از آثار آندره تنه برگر یا «ای تی بی»؛
شیلر نیز یکی دیگر از گروه‌های آلمانی فعال در حوزه موسیقی الکترونیک است. این گروه که طی دو سه سال گذشته در ایران نیز کنسرت‌هایی را برگزار کرده، توسط کریستوفر فن دیلن (موزیسین آلمانی) تاسیس شده و نخستین آلبوم حرفه ای خود را در سال 1998 منتشر کرده است.
گفتنی است کریستوفر فن دیلن در سال 1397 برای ضبط بخش‌هایی از آلبوم «Morgenstun» به ایران آمد و با هنرمندانی چون یلدا عباسی، پویا سرایی و پیروز ارجمند همکاری کرد، علاوه بر اینکه یلدا عباسی در تور کنسرت‌های سال 2019 نیز گروه «شیلر» را در آلمان همراهی کرد.
برایان انو، افکس تویین، موبی، کلاوس، پیر هنری، اشتوک هاوزن، بیورک و پیر شفر دیگر چهره‌های مطرحی هستند که در زمینه موسیقی الکترونیک فعالیت می‌کنند. رفلکس، وارپ و پلنت میو نیز از مهم‌ترین و معتبرترین ناشران موسیقی الکترونیک جهان هستند. البته تلفیق موسیقی الکترونیک با دیگر سبک‌ها و سازها نیز اتفاقی معمول در دنیاست و از افراد مطرح این بخش می‌توان به «نیلز فرام» و «اولافور آرنالدز»، «مکس ریشتر» و «جان کیج» اشاره کرد.
قطعه « Salton Sea» اثر از گروه «شیلر»؛
موسیقی الکترونیک در ایران
با توجه به تاریخ ورود موسیقی الکترونیک به ایران می‌توان گفت این شاخه از موسیقی در ایران قدمت زیادی ندارد. زنده‌یاد ناصر چشم‌آذر (موسیقی‌دان، نوازنده، آهنگساز و تنظیم‌کننده) نخستین هنرمندی است که به طور جدی و رسمی در ایران به موسیقی الکترونیک پرداخته است. با نگاهی به آثار تولیدی و کنسرت‌های برگزار شده می‌توان گفت موسیقی الکترونیک در دهه‌های شصت و هفتاد کمتر از حال مورد توجه بوده است. این سبک پرطرفدار در دهه‌های هشتاد و نود با وجود ابزار و امکانات لازم بیش از قبل مورد توجه قرار گرفته و حال نیز جشنواره‌هایی با تمرکز بر آن برگزار می‌شود. موضوعی که باعث مغفول ماندن موسیقی الکترونیک ایران شده عدم حضور هنرمندان این عرصه در بازار جهانی است. از طرفی طی چند سال اخیر به دلیل نابسامانی‌های اقتصادی تولید آلبوم بودجه بسیار می‌خواهد که این موضوع نیز یکی از دلایل عدم ارائه آثار هنرمندان ایرانی در عرصه‌های جهانی است.
هنرمندان ایرانی عرصه موسیقی الکترونیک چه کسانی هستند؟
به جز زنده‌یاد ناصر چشم‌آذر که او پیشگام اصلی موسیقی الکترونیک در ایران است، هنرمندان دیگری نیز در این عرصه فعالیت‌های جدی داشته‌اند.
عطا ابتکار خواهرزاده شاعر معاصر هوشنگ ابتهاج با نام مستعار «صوت»، یکی از هنرمندان مطرح عرصه موسیقی الکترونیک است که شهرت جهانی دارد. او سال 1351 در آلمان به دنبال آمده و پس از پایان تحصیلات دبیرستان به آمریکا مهاجرت کرده است. ابتکار پس از تحصیل در رشته هنرهای صوتی « sound art» در سال 1392 به ایران آمده و حال نیز ساکن تهران است. عطا ابتکار طی دوران فعالیت حرفه‌ای خود با کمپانی‌های مطرح و معتبر همکاری کرده و در فستیوال‌های تخصصی موسیقی الکترونیک حضور یافته است. او با علیرضا مشایخی یکی دیگر از هنرمندان عرصه موسیقی الکترونیک هم همکاری‌هایی داشته است.
یک اثر از عطا ابتکار؛
«پونزهای برنجی» اثری دیگر از عطا ابتکار؛
علیرضا مشایخی، موسیقی‌دان و آهنگساز ایرانی یکی دیگر هنرمندان فعال در موسیقی الکترونیک است و برخی او را نخستین آهنگساز مدرن ایرانی و یکی از نوآوران موسیقی و آهنگسازی می‌دانند. این هنرمند پیشکسوت در اتریش و هلند تحصیل کرده است. او به مدت 15 سال در هلند اقامت داشته و طی آن مدت در زمینه آهنگسازی و پژوهش فعالیت‌های جدی داشته است.
علیرضا مشایخی در دوران حیات هنری‌اش آثار متعددی را نوشته و ساخته و اغلب آنها همچنان توسط هنرمندان داخلی و خارجی اجرا می‌شوند. مشایخی در حال حاضر استاد دانشگاه تهران و عضو هیئت علمی گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران است. او در خارج از دانشگاه نیز به تدریس موسیقی می‌پردازد و تاکنون هنرجویان بسیاری را تربیت کرده است. وی با حضور در جشنواره‌های داخلی و خارجی عناوین و افتخاراتی را نیز کسب کرده است.
مرواریدهای 1 اثر علیرضا مشایخی از آلبوم موسیقی برای پیانو؛
شاهرخ خواجه نوری دیگر آهنگساز معاصر ایرانی است که در زمینه موسیقی الکترونیک فعالیت‌های جدی دارد. او پس از فراگیری نوازندگی پیانو در کودکی، در دهه پنجاه به انگلستان رفت و در کالج موسیقی لندن به تحصیل پرداخت. وی موسیقی الکترونیک را نیز نزد پروفسور میشائل کروبرت آموخت.
شاهرخ خواجه‌نوری در حال حاضر ساکن ایران است و علاوه بر همراهی رویدادهای متمرکز بر موسیقی الکترونیک، در دانشکده سینما و تئاتر به آموزش موسیقی کلاسیک و موسیقی فیلم مشغول است. گروه موسیقی «یارآوا» که علاوه بر فعالیت‌های هنری، برگزار کننده مسابقه موسیقی الکترونیک رضا کروریان هم هست؛ به طور گسترده و جدی آثار خواجه‌نوری را اجرا کرده است. او همچنین در بیش از 10 برنامه گروه «یارآوا» حضور یافته و حال عضو هیئت امنا و مشاور هنری آن آست.
رضا کروریان یکی از فعالان جدی موسیقی الکترونیک است و گروه «یارآوا» مسابقه آهنگسازی موسیقی الکتروآکوستیک «جایزه‌ی رضا کروریان» را با یاد ایشان برگزار می‌کند. کروریان که نوازنده سازهایی چون فلوت، گیتار، پیانو بوده، تئوری موسیقی، هارمونی و درس‌های اولیه آهنگسازی را نزد علیرضا مشایخی آموخته و بعدها در دانشگاه از محضر اساتیدی چون فرید عمران و کیاوش صاحب‌نسق بهره برده است. او در ادامه، مبانی موسیقی الکترونیک را با شاهرخ خواجه‌نوری و آروین صداقت‌کیش فرا گرفت. زنده‌یاد کروریان یکی از ۵ نفری بود که در اولین کارگاه موسیقی الکترونیک ایران تحت نظر شاهرخ خواجه‌نوری حضور یافت. وی همچنین از کارگاه موسیقی الکترونیک «یوآخیم هاینتس» در سال ۱۳۸۷ نیز بهره‌مند شد. رضا کروریان که در زمینه ترجمه کتاب نیز فعال بوده، پس از چند سال فعالیت هنری در اسفندماه سال 1393 از دنیا رفت.
سیاوش امینی یکی دیگر از هنرمندان فعال در حوزه موسیقی الکترونیک است. او آلبوم‌های «گره» و «بارانداز» را در دهه نود تولید و ارائه کرده و در سبک‌های «نویز»،«درون»،«امبینت» و «کلاسیک مدرن» نیز فعالیت جدی دارد.
آرش اکبری دیگر هنرمند ایرانی است که در تلفیق هنرهای بصری و موسیقی دستی بر آتش دارد.
واقعیت این است که آمار دقیقی از فعلان عرصه موسیقی الکترونیک در دست نیست، اما بر اساس آثار موجود و مطالب منتشر شده در رسانه‌ها، حسام اوحدی، پویا پورامین، پویا احصایی، صبا علیزاده، شاهین صبا، روژین شرفی و روناک رضایی از دیگر فعالان این حوزه‌اند.
باید گفت با توجه به اهمیت جهانی موسیقی الکترونیک، شاید بهتر باشد بر تعداد رویدادهای تخصصی این عرصه افزوده شود. چه بسا این اتفاق افتاده و گروه «یاروآوا» دو دهه است روی موسیقی الکترونیک و دیگر سبک‌های معاصر تمرکز دارد و در این رابطه رویدادهایی را نیز با بودجه شخصی برگزار می‌کند.
