مردی با دقت بالا در تحقیق و پژوهش

به گزارش ایلنا، در مراسم بزرگداشت مقام علمی و فرهنگی دکتر علی بلوکباشی مردم شناس برجسته، مولف و مترجم، حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، مهدی محقق رئیس هیأت مدیره انجمن، ناصر تکمیل همایون جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، جلال الدین رفیع فر استاد دانشگاه تهران و رئیس انجمن انسان شناسی ایران، ناصر فکوهی انسان شناس و استاد گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، حمیدرضا دالوند عضو هیأت علمی پژوهشکده زبان شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و علیرضا حسن زاده عضو هیأت علمی پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری سخنرانی کردند.

در پایان این برنامه نیز علی بلوکباشی به ایراد سخن پرداخت.

حسن بلخاری در ابتدای این برنامه گفت: دکتر بلوکباشی مطالعات دکتری مردم‌شناسی خود را در دانشگاه آکسفورد انجام داده و زیر نظر محققان، اندیشمندان و نظریه‌پردازان معروف مکتب انسان‌شناسی جهان از جمله رودنی نیدم، ادوین آردنر، گادفری لینهاردت، پیتر لینهاردت و جان بیتی تحصیل و تحقیق نموده است. لکن تحصیل و تتبع در حوزۀ رشته‌ای علمی، یک امر است و شناخت عمیق و ژرف از فرهنگ بومی محقق و پژوهشگر امری دیگری است. اندیشمندانی که در غرب تحصیل کرده و متد دریافتی از فرهنگ و دانش آن قلمرو را به حوزه فرهنگی خویش تعمیم داده‌اند (بدون توجه به این‌که اصولاً امکان چنین تعمیم و توسیعی وجود دارد یا خیر؟ و اگر ممکن باشد نتایج و دستاوردهای درستی خواهد داشت یا نه؟) و نیز دانشمندانی که مبانی، متد و شیوه‌ها را اخذ نموده و در تحقیق و تتبع فرهنگ و اندیشۀ خود با حفظ اصالت‌های بومی آن کوشیده‌اند.

او درادامه گفت: استاد بلوکباشی از جمله استادان و محققانی است که به این نکته وقوف کامل داشته و بر این بنیاد سعی نموده ابتدا فرهنگ جامعۀ ایرانی را مورد توجه قرار داده و سپس به تحقیقات بعضاً تک‌نگارانۀ خود که وسعت موضوعی مقالات و آثار وی را سبب شده بپردازد.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: این استاد برجسته کشور در یکی از مصاحبه‌های خود دریافتِ دقیق خود از فرهنگ ایرانی را بیان نموده و به‌درستی به وجود دو فرهنگ در جامعۀ ایرانی اشاره می‌کند: «در شهرهای ایران عموماً دو فرهنگ متفاوت از یکدیگر وجود دارند: یکی فرهنگ گروه‌ها و جوامعی که هنوز بافت سنتی آن کم و بیش حفظ شده، و دیگری فرهنگ گروه‌ها و جوامعی که در خط فناوری مدرنیت یا تجدد قرارگرفته‌اند. بنابراین در زمینۀ مطالعۀ فرهنگ در شهرهای ایران امروز مردم‌نگاران با دو نوع فرهنگ و مجموعه‌ای از کنش‌ها و تفکرات و باورهای مردمی سروکار دارند که در زندگی روزمره در دو قلمرو سنت و مدرنیته فعالیت می‌کنند و با وجود تمایز این دو فرهنگ، با یکدیگر نیز درآمیخته‌اند.مردم‌شناس در تحقیق موضوعات مربوط به شهر لازم است رویکردی دقیق به تکثر فرهنگی و سیال بودن فرهنگ در جامعۀ شهری و تعارضات فرهنگی و تقابل مدرنیته با سنت، [داشته] و [با ادراک] مشکلات و معضلات ناشی از آنها بکوشد تا در تحقیقاتش به نتیجۀ مطلوب برسد.»

استاد دانشگاه در پایان سخنان خود تأکید کرد: نکته مهم و کلیدی این‌که در جامعۀ ایرانی، این دو فرهنگ به هم آمیخته‌ و آغشته‌اند و این آمیختگی، البته تحقیق و پژوهش مردم‌نگارانه در باب آنها را سخت خواهد نمود. خاصه این‌که بلوکباشی با اذعان به سخن دکتر ناصر فکوهی که روش دقیق مردم‌نگاری را شامل پژوهش‌های بین‌ رشته‌ای، کل‌گرا، تلفیقیِ ژرف‌گرا و پهناگرا می‌داند، جامعه‌های مدرن را بستر مناسبی برای یک مردم‌نگاری مطلوب با روش‌های فوق نمی‌داند؛ زیرا جامعه‌های مدرن کلیت‌گریزند و با این ویژگی به سادگی در قلمرو تحقیقات محققان و پژوهشگران، آن هم بر بنیاد و روش‌های فوق‌الذکر، قرار نمی‌گیرند.

دقت بالای بلوکباشی در تحقیق و پژوهش

درادامه ناصر تکمیل همایون به ایراد سخن پرداخت و گفت: آقای بلوکباشی شخصیت فرهنگی محترم و معتبری است که مردم و محققان و دست اندرکاران فعالیت های اجتماعی و فرهنگی و تاریخی دوست دارند تا درباره ایشان گفت وگو شود و مسائل فرهنگی مورد اعتقاد ایشان در معرض شناخت قرار بگیرد. من با کارهای ایشان آشنا هستم و بر زحمات و دقت ایشان در تحقیقات علمی وقوف کامل دارم. شاید سخت باشد که بگوییم ایشان در ایران نظیری دارند یا نه ولی تا جاییکه من شناخت دارم بسیاری از مردم شناسان و فرهنگ شناسان ما روی علاقه شخصی و با مطالعاتی که برایشان پیش می آید به سمت فرهنگ شناسی و مردم شناسی کشیده می شوند ولی آقای بلوکباشی کسی ست که از آغاز خود را آماده شناخت علم مردم شناسی و تاریخ فرهنگی و جامعه شناسی فرهنگی قرار داده و پایه های خوبی را انتخاب کرده است.

او اضافه کرد: در ایران بدون شناخت تاریخ و فرهنگ ایرانی فرهنگ شناسی معنی پیدا نمی کند ایشان در دوران تحصیل در کارشناسی این کار را انجام دادند. کسی که در تاریخ شناسی فرهنگی و ادبی متخصص باشد و شیوه های تحقیق مردم شناسی را نداند باز کمی می لنگد؛ ایشان در دوران فوق لیسانس این کار را کردند و هم فرهنگ شناسی را ادامه دادند و هم با جامعه شناسی و تحقیقات اجتماعی آشنایی پیدا کردند و بعد برای تکمیل این دوره های علمی به خارج رفتتند.

تکمیل همایون درپایان گفت: ایشان در کنار کار دانشگاهی کارهای علمی و فرهنگی آزاد نیز انجام دادند. دفتر پژوهش های فرهنگی کتاب های متعددی در مورد نوروز و شب یلدا و مسائل مذهبی و تعزیه با همکاری ایشان و مرحوم صالحی منتشر کرد؛ همچینین تحقیقاتی در مورد تهران و مسائل مختلف فرهنگی آن،انجام دادند. علاوه بر آن در دایره المعارف بزرگ اسلام با سرپرستی آقای بجنوردی مقالات فراوانی از آقای بلوکباشی در مورد مسائل اجتماعی و تاریخ ایران نوشته شد که برخی از این کتاب ها و مقالات را به تازگی به صورت کتاب در آورده اند.

پیشکسوت رشته مردم شناسی

جلال الدین رفیع فر دیگر استاد و سخنران این نشست بود. او گفت: اگر بخواهیم از پیشکسوتان رشته مردم شناسی ایران نام ببریم، قطعا یکی از آنها علی بلوکباشی است. زمانی که در دهه ۱۳۴۰ رشته مردم شناسی به شکل علمی و دانشگاهی بنیان گذاری شد، ابتدا درموسسه مطالعات وتحقیقات اجتماعی وابسته دانشگاه تهران این رشته تاسیس می شود و مرحوم دکتر افشار نادری و بزرگان دیگری چون جواد صفی نژاد و محمود روح الامینی و … در این موسسه شروع به فعالیت های تحقیقاتی می کنند. همچنین در وزارت فرهنگ و هنر آن زمان بخشی به نام بخش مطالعات مردم شناسی یا مرکز مردم شناسی ایران تاسیس می شود. استاد بلوکباشی یکی از پایه گذاران تاسیس این مرکز بودند و به همراه بزرگان دیگری چون محمود خلیقی و مصطفی صدیق و بعدها هوشنگ پور کریم و تعدادی دیگر کار را آغاز می کنند.استاد بلوکباشی علاوه بر اینکه پژوهشگری متبحر اند، پژوهشگری اخلاق مدارنیز هستند و به درجات علمی ارزشمندی نیز دست یافته اند.

استاد دانشگاه تهران اضافه کرد: آشنایی بنده و دکتر بلوکباشی به بیست سال قبل باز می گردد زمانی که دور یک میز نشستیم و برای تاسیس انجمن انسان شناسی ایران برنامه ریزی کردیم و به عنوان هیات موسس انجمن انسان شناسی ایران اولین ملاقات من با ایشان شکل گرفت؛ از آن زمان تا به امروز همکاری ما ادامه دارد و البته وسیعتر و عمیقتر هم شده است من از دیدگاه های اخلاقی ایشان نیز بهره برده و می برم.

رئیس انجمن انسان شناسی ایران افزود: دکتر بلوکباشی، آثار بسیار ارزنده ای از خود به جا گذاشته اند که تا امروز ما در دانشگاه به عنوان منابع درسی از آنها استفاده می کنیم. حوزه کاری ایشان در درجه اول جوامع اصیل ایرانی بود؛ مخصوصا در جامعه عشایری فعالیت زیادی داشتند و کتابی ارزشمند به نام جامعه ایلی ایران را نیز تالیف کردند. این کتاب علاوه بر حجم نسبتا متوسطی که دارد، دارای اطلاعات ارزنده ای است و به عنوان یکی از منابع درسی اصلی در این رشته مورد استفاده است. از جمله دیگر کارهای درخشان ایشان کتبی است که ترجمه کرده اند به خصوص کتاب، نظریه های انسان شناسی؛ در مقدمه ایشان بر این کتاب، درباب بحث رایج و چالشی «انسان شناسی و مردم شناسی» سخن گفته اند، ایشان در این مقدمه با استفاده از نظرات زبان شناسان این دو واژه را تعریف کرده اند و درباره استفاده از این دو اصطلاح در این رشته توضیحاتی داده اند که فوق العاده ارزشمند است.

او در پایان تأکید کرد: یکی از آخرین کارهای برجسته ایشان نیز مقاله ای در دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی در مورد شهر تهران است. و مدخلی مطول و ریزبینانه که فقط یک مردم شناس حرفه ای می تواند این نکات را در مورد شهر تهران ببیند و بیان کند.

استقبال از رابطۀ بین نسلی

درادامه این برنامه ناصر فکوهی طی سخنانی گفت: از جمله خصوصیات ارزشمند دکتر بلوکباشی استقبال از رابطۀ بین نسلی و آمادگی همیشگی‌اش برای کمک به جوانان و انتقال تجربه‌هایش به آنان است؛ چنان‌که از دهه ۱۳۸۰ وارد رابطه‌ای نزدیک با گروه انسان‌شناسی دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران، انجمن انسان‌شناسی ایران و مؤسسۀ انسان‌شناسی و فرهنگ شده است. او از نخستین انسان‌شناسان برجسته‌ای است که عضویت در شورای عالی این مؤسسه را پذیرفت و همکاری جدی خود را با آن از سال‌های اولیه فعالیت در وبگاه و سپس با حضور در جلسه‌های عمومی مؤسسه آغاز کرد. در این همکاری‌ها، بلوکباشی نشان داد که به رغم پیشکسوت بودن، نسبت به نظریه‌های جدید و تجربه و باورها و شیوه‌های کار نسل‌های جدید بسیار پذیرا و آمادۀ همگام شدن است؛ و هیچ اِبایی از انتقال تمام تجربه‌های خود به این نسل‌ها را برای بهتر شدن آینده این رشته در ایران ندارد.

اوافزود: امروز علی بلوکباشی با گنجینۀ بزرگی از خدمات فرهنگی؛ هشتاد سالگی را پشت سر گذاشته است و با تألیف و ترجمۀ ده‌ها کتاب از جمله کتاب ارزشمند تاریخ انسان‌شناسی اثر اریکسن و نیلسن نشان داده است که تمایل ویژه‌ای در به روز کردن خود و اندیشه‌هایش در علم انسان‌شناسی دارد. او جزء مشارکت‌کنندگان فعال در سمینار انسان‌شناسی ایران بود که در تابستان سال ۲۰۰۶ در فرانکفورت برگزار شد. در این سمینار بیش از ۱۵ نفر از انسان‌شناسان ایرانی و غیرایرانی متخصص فرهنگ ایران از چند نسل از کشورهای اروپایی و امریکا به گرد هم آمدند تا دربارۀ وضعیت کنونی و چشم‌اندازهای آتی انسان‌شناسی در ایران گفت‌وگو کنند. نتیجۀ سمینار نیز در کتاب مفهوم‌سازی در انسان‌شناسی ایران، گذشته و چشم‌اندازهای آینده (برگن، ۲۰۱۲) زیر نظر و با ویرایش علمی خانم دکتر شهناز نجم‌آبادی به زبان انگلیسی منتشر شد.

فکوهی تأکید کرد: بدین ترتیب بلوکباشی نشان داد تمایل دارد رابطه‌ای تنگاتنگ با نسل پس از خود داشته باشد و اصولاً دغدغۀ آینده این رشته را در اشکال و ابعاد مختلفش دارد و برخلاف برخی دیگر از هم دوره‌ای‌های خود بر آن نیست که مردم‌شناسی را در چارچوب‌هایی که دیگر در جامعه ایران وجود ندارند، حفظ کند.

استاد نجیب؛ شریف و دلسوز

حمید رضا دالوند دیگر سخنران این برنامه بود.اودر ابتدا گفت: دکتر بلوکباشی انسانی نجیب و شریف و دلسوز و مهربان و ایران دوست و منظم در امور کاری و زندگی است و این چیزی است که ما از این انسان سراغ داریم و همیشه چه از لحاظ ظاهری و چه در امور کاری انسانی بسیار منظم است و امور ایشان حساب و کتاب دارد.

او افزود: دکتر بلوکباشی کرسی دانشگاهی نداشت؛ اما بیش از هر استاد دانشگاه، بر روی پژوهشگران حوزه مردم شناسی و فرهنگ مردم تاثیر گذار بود. ایشان در حوزه مردم شناسی از پیشگامان و اولین ها ست؛ به عبارتی در هر حوزه ای جزو اولین ها است. او جزو اولین هایی است که راجع به ایلات ایران کار کرده و مقاله نوشته است. او از پیشگامان مردم شناسی شهری نیز هست. دکتر بلوکباشی مقالاتی در دهه ۴۰ در مورد موضوعات حوزه شهری ایران نوشته است که به نظر من ماندگار هستند. در حوزه فیلم مردم شناسی بسیار زود ورود کرد و توانست در این حوزه فیلم بسازد.

دالوند ادامه داد: او تنها به مسائل ایران و موضوعات مردم شناسی اکتفا نکرده است. چون بسیاری از هم قطاران ایشان می توانستند این کارها را گردآوری کنند، ایشان تمایلی قوی ای به موضوعات نظری حوزه انسان شناسی نشان داده است و یکی از نگاه های جالب ایشان در حوزه مردم شناسی نگریستن به دیگری و در خود زیستن است و یکی از رویکرد های مهم ایشان در حوزه تحلیل مردم شناسی است، البته در حوزه روش شناسی و تاریخ مردم شناسی در جهان و اندیشه های مردم شناسی نیز گام های مهمی برداشته است.

اودر پایان سخنان خود گفت: همه این موارد اشعار به این دارد که او دارای نوعی مردم شناسی همه جانبه و همه نگر است؛ لذا متمرکز بر یک نقطه نبوده و همین بلوکباشی را در عرصه مردم شناسی بلوکباشی کرده است. او در عرصه آموزش هم موفق بود و برای اولین بار آموزش را با کتاب معروفی که برای آموزش فرهنگ مردم و فرهنگ عامه در سطح ابتدایی بود، شروع کرد. ایشان اولین کسی بود که در این حوزه قلم زد و کتابی برای تدریس در مدارس هم نوشت. او اولین کسی است که مقالات مردم شناسی را جمع آوری کرد و کتابشناسی مردم شناسی را نیز تألیف نمود. حق امثال دکتر بلوکباشی این است که همیشه حرمتشان حفظ شود و از آنها تجلیل به عمل بیاید.

کتاب ها و مقالات پر محتوای بلوکباشی

آخرین سخنران این نشست علیرضا حسن زاده بود. او بیان کرد: آنگاه که می خواهیم در مورد استاد علی بلوکباشی و نقش او در تاریخ مردم شناسی معاصر ایران سخن بگوییم، از دو زاویه باید به این موضوع بپردازیم: اول نقشی که ایشان بر موسسات و نهاد های مردم شناسی و نهاد های مرتبط با این رشته داشتند و دیگر نقشی که به عنوان مولف آثار و کتاب ها و مقالاتی پر محتوا و گرانسنگ در تاریخ معاصر مردم شناسی ایران بازی کردند.

حسن زاده ادامه داد: می دانیم که زمینه های گفتمانی ظهور مردم شناسی پس از انقلاب مشروطه فراهم شد، اما در واقع نهاد سازی رشته مردم شناسی با تاسیس مرکزی رقم خورد که استاد علی بلوکباشی در آن نقشی بسیار برجسته داشت. در حدود سال های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ شمسی موزه مردم شناسی تاسیس شد و بخشی از این موزه به مطالعات مردم شناسی و فرهنگ عامه اختصاص پیدا کرد و در طول سال های بعد مرکز مردم شناسی و فرهنگ عامه شکل گرفت که در آن سه چهره نقشی بسیار کلیدی داشت: آقای محمود خلیقی به عنوان مدیر این مرکز و استاد علی بلوکباشی به عنوان مغز متفکر این مرکز مطالعاتی و به گمان من هوشنگ پورکریم به عنوان یکی از شخصیت های برجسته ای که آثار گسترده ای در حوزه مطالعات اتوگرافیک داشت؛ از این حیث استاد علی بلوکباشی روی جهت علمی این موسسه نقش برجسته ای داشتند.

عضو هیأت علمی پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری تأکید کرد: پس از انقلاب تالیفات ایشان در دو حوزه مطالعات آیین و تاریخ فرهنگ و به نوعی مطالعات مردم شناسی تاریخی است. در حوزه مطالعات آیین کارهای برجسته ایشان در موضوعات نخل گردانی و نوروز و یلدا و چهارشنبه سوری و … است و آثار کلاسیک مردم شناسی ایران را در بر می گیرد . در حوزه مردم شناسی تاریخی که به گونه ای تاریخ فرهنگ را از منظر مردم شناسی مورد مطالعه قرار می دهند، می توان به کار آشپز و آشپزی در ایران و یا فرهنگ غذا در ایران و کار قهوه خانه و قهوه خانه نشینی در ایران اشاره کنیم که این کارها بسیار ارزشمند اند. یا کارهایی که در مورد نمایشنامه های مختلف مثل نمایش های زنانه در کتاب «نگریستن به خود یا نگریستن» به دیگری انجام داده اند. این آثار در نسل های بعدی مردم شناسان اثر قابل توجهی گذاشته اند.

بخش اختتامیه مراسم

در پایان این نشست نیز مهدی محقق طی سخنان کوتاهی گفت: بنده همیشه مسرور و خوشحال بودم که جناب آقای دکتر بلوکباشی در فعالیت های علمی حضور دارند و البته همواره در عرصه مردم شناسی منحصر به فرد هستند. آثار ایشان به لحاظ علمی در سطح بالایی است و همواره مورد استناد اهالی علم در داخل و خارج از کشور است.

اوتأکید کرد: از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی هم تشکر می کنم که این مراسم را برگزار کردند تا گوشه ای از فعالیت های ایشان به جامعه علمی کشور معرفی شود.

در ادامه علی بلوکباشی نیز به ایراد سخن پرداخت و گفت: به سهم خودم از مدیریت و مجموعه همکاران انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تشکر و قدردانی می کنم که این جلسه را برگزار کردند؛ اما در این فرصت کوتاه ضروری است که تأکید کنم، یکی از درس های مهمی که من آموخته ام این است که همیشه در یک مسیر حرکت کنم و از شاخه ای به شاخه دیگر نروم.در همه سال هایی که در حوزه پژوهش مسائل فرهنگ ایران تلاش می کردم، فقط در موضوع تخصصی خودم کار می کردم و آنچه که از بزرگان و استادانم آموختم را به روی کاغذ آوردم.

او افزود: از درس های دیگری که آموختم این بود که در کار تألیف و تحقیق نباید شتاب کرد؛ بنابراین پژوهشگر باید زمان طولانی ای را صرف تحقیق و پژوهش به خصوص در قالب کار میدانی ، تحقیق در اسناد کتابخانه ای و … کند تا به ماهیت وجودی موضوع تحقیق خود واقف شود؛ از این رو من زمانی شروع به نوشتن می کردم که نتیجه تحقیقات مرا اقناع می کرد.

این استاد برجسته مردم شناسی تأکید کرد: توصیه بنده به محققین و پژوهشگران جوان این است که حتما به این نکات کوتاهی که عرض کردم در مسیر علم آموزی ، پژوهشگری و تحقیقات علمی و فرهنگی توجه وافر داشته باشند.

اودرپایان سخنان خود گفت: انسان شناسان و مردم شناسان امروز جامعه ما، باید تلاش کنند تا دیوار بنای فرهنگی کشور که از سوی نسل بنده و امثال بنده با صرف وقت طولانی و تلاش های فراوان، افراشته و بالا رفت، بازهم بالاتر برود ، چرا که این بنا نشانگر هویت ملی ما ایرانیان است.

در پایان این برنامه پس از رونمایی از کتاب زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی استاد دکتر علی بلوکباشی، لوح زرین سپاس و تقدیر انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به این استاد برجسته مردم شناسی اهدا شد.