دلیل اهمیت سیدامرلله شاه‌ابراهیمی در موسیقی مقامی تنبور چیست؟

به گزارش خبرنگار ایلنا، یکی از راه‌های زنده نگاه داشتن موسیقی و مقام‌های باستانی که هزینه و دشواری‌های کمتری به همراه دارد یادآوری تلاش‌های بزرگان درگذشته است؛ هنرمندانی که بی‌چشم داشت و بدون هیچگونه توقع تنها با سرمایه قلبی و وجودی خود مسیر را برای ادامه حیات موسیقی و آیین‌ها هموار کرده‌اند و با آنکه نامشان به خوش نامی در تاریخ و حافظه مردم ثبت شده، اما کمتر از آن‌ها می‌شنویم. در صورتی که توجه به خصوصیات و اخلاقی و حرفه‌ای بزرگان عرصه موسیقی، هنرمندان نسل‌های بعد را در مسیری درست قرار خواهد داد. 

سیدامرالله شاه‌ابراهیمی (مقام‌دان، مقام‌خوان و نوازنده تنبور) در این دسته از هنرمندان جای می‌گیرد. او متولد سال ۱۳۰۲ است و در فروردین سال ۱۳۸۲ دارفانی را وداع گفته و حال ۱۹ سال از درگذشتش می‌گذرد. 

شاه ابراهیمی که او را اسطوره تنبور کرد می‌نامند، در دهه پنجاه (زمانی که تنبورسازی منحصر به منطقه کرمانشاه و مراسم مذهبی و آیینی بود) با فعالیت‌های مفید و موثرش آن را از حصار محدودیت خارج کرد. تا پیش از سیدامرالله شاه ابراهیمی تنبور برای عموم مردم‌سازی ناشناخته بود و صرفا به صورت سینه به سینه و خانوادگی به نسل‌های بعد انتقال می‌یافت. 

شاه ابراهیمی، اولین کلاس رسمی آموزش تنبور را در شهر صحنه استان کرمانشاه دایر کرد که حاصل این اتفاق تربیت هنرمندانی است که حال جزو بزرگان تنبور محسوب می‌شوند. سیدخلیل عالی نژاد، کیخسروپور ناظری، سیدقاسم حقیقت نژاد، سیدیحیی و سیدفرامز رعنایی، معصوم شربتی و سیدآرش شهریاری هنرمندانی هستند که از محضر سیدامرالله شاه ابراهیمی بهره برده‌اند. 

تنبور تا پیش از شاه ابراهیمی‌سازی گروهی نبود و به صورت انفرادی و در قالب تکنوازی مورد استفاده قرار می‌گرفت. او بود که با تشکیل گروه «تنبورنوازان» و بهره‌گیری از شاگردان مکتبش در سال ۱۳۵۲ این رویه را تغییر داد و از آن زمان به بعد بود که تنبور پس از انزوایی چند هزار ساله، در ایران و عرصه‌های بین المللی مورد توجه قرار گرفت. 

گروه تنبورنوازان به سرپرستی سیدامرالله شاه ابراهیمی

نتیجه تلاش امرالله شاه ابراهیمی باعث شد چند سال بعد کیخسرو پورناظری و سیدخلیل عالی نژاد دو گروه «شمس» و «باباطاهر» را تشکیل دهند و با اجرا در کنسرت‌ها و جشنوارها این ساز و موسیقی را به دیگران معرفی کنند. باید یادآور شد شاه ابراهیمی که علاوه بر شاگردی پدرش سید لطف الله، از محضر بزرگانی چون درویش سعدی، سیدهادی اجاق، سیدآقا عزیز ذوالنوری، و سیدروحتافی بهره برده و فقط نوازنده تنبور نبوده، بلکه با شاگردی نزد سیداحمد اعتضادی (یکی از شاگردان درویش خان) در نواختن سازهای تار و سه تار نیز استادی چیره دست بوده است. 

طی دو دهه گذشته افراد بسیاری درباره شخصیت و شیوه نوازندگی و آموزش شاه ابراهیمی اظهار کرده‌اند که به طور کم و بیش مورد توجه قرار گرفته و شنیده شده‌اند اما از میان نزدیکان این استاد عرصه تنبور کسی درباره او شیوه و خدماتش صحبتی به میان آورده است. ادیب شاه ابراهیمی (نوازنده تنبور، مدرس و سازنده ساز) که دانشجوی فلسفه در مقطع دکتراست، نوه سیدامرالله شاه ابراهیمی است و از کودکی به طور مستمر نزد او شاگردی کرده است.

این نوازنده و مدرس تنبور طی گفتگو با ایلنا از خصوصیات اخلاقی و ویژگی‌های هنری سیدامرالله شاه ابراهیمی گفت. 

مهربانی، میهمان نوازی و تواضع برخی از دلایل محبوبیت امرالله شاه ابراهیمی است

ادیب شاه ابراهیمی در ابتدای صحبت‌هایش گفت: سید امرالله شاه ابراهیمی شخصی فوق العاده مهربان و بسیار مهمان نواز بود و یکی از دلایل محبوبیت ایشان همین دو ویژگی است. واقعا برای او تفاوتی نداشت که میهمانش کیست. بچه و بزرگ و غریبه و آشنا در نوع برخوردشان با میهمان هیچ تفاوتی ایجاد نمی‌کرد و با گشاده رویی و خنده از او پذیرایی می‌کردند. من در دوران کودکی بیشتر اوقات خانه پدربزرگم بودم و در پذیرایی از میهمانان به او کمک می‌کردم و شاهد این ویژگی‌ها در او بوده‌ام. 

وی در ادامه گفت: دیگر ویژگی امرالله شاه ابراهیمی که مورد تایید بسیاری از دوست داران ایشان است تواضع ایشان بود که البته این خصوصیت را در اغلب استادان قدیمی و هم نسلان ایشان می‌بینیم. درویش امیر حیاتی و خیلی‌های دیگر نیز اینگونه بودند. 

استاد در آموزش هیچ ترحمی نداشت

می‌گفت شاگردانی که قرار است در جمخانه تنبور بزنند حق اشتباه ندارند

این نوازنده تنبور گفت: اساتیدی را می‌شناسم که دو دوره داشته‌اند. یعنی در مقطعی بسیار متواضع بودند، اما پس از شهرت رفتارهای دیگری را پیش گرفتند و به اصطلاح تغییر حالت داده‌اند. در کل استادان هم نسل امرالله شاه ابراهیمی مهربان بودند و شاگردان و دیگر افراد با آن‌ها احساس راحتی می‌کردند؛ انگار نه انگار که با استادی بزرگ مواجهند. البته همه این ویژگی‌ها صرفا در نوع برخورد پدربزرگم با اطرافیان بود و ایشان در آموزش رفتار دیگری با شاگردان داشتند. این خصوصیت را من که هم نوه و هم شاگردش بودم، می‌دانم. 

او ادامه داد: استاد شاه ابراهیمی، با افرادی مثل من که در کودکی افتخار شاگردی‌اش را داشتم یا بزرگانی چون سیدخلیل عالی نژاد و دیگر افراد بسیار بسیار سختگیر بود و در مقوله آموزش هیچ ترحمی به خرج نمی‌داد. دلیل این سختگیری‌ها این بود که می‌خواست آن تنبور اصیل خانقاهی و مقام‌ها را به طرزی صحیح و جزیی نگرانه به ما بیاموزد و این موضوع برایش بسیار اهمیت داشت. اما رویکردشان با دیگر افرادی که نزدش می‌آمدند تا نحوه نوازندگی‌شان توسط ایشان شنیده و تایید شود به گونه‌ای دیگر بود و آن سختگیری‌ها را اعمال نمی‌کردند، بلکه به تشویق آن‌ها می‌پرداختند؛ حتی اگر آن‌ها بد یا اشتباه می‌نواختند. 

ادیب شاه ابراهیمی در ادامه توضیحاتش بیان کرد: یکبار به ایشان اعتراض کردم و گفتم شما به ما خیلی سخت می‌گیری اما با بعضی‌های دیگر که نزد شما می‌آیند چنین رفتاری نداری و دلیل این تغییر رفتار چیست؟ که در پاسخ به زبان کردی و آن اصطلاحاتی که به کار می‌بردند گفتند؛ «روله، شما قرار است در جمخانه تنبور بزنی و حق ذره‌ای اشتباه و تحریف در مقام نوازی نداری و باید الگو باشی. اما آن‌هایی که با آن‌ها خوش رفتارترم و بر آن‌ها سخت نمی‌گیرم و از مناطق دور یا نزدیک می‌آیند، می‌خواهند یاد بگیرندسازی بزنند و دلشان خوش باشد.» 

بسیاری از افراد مدعی نزد امرالله شاه ابراهیمی شاگردی نکرده‌اند

وی در پاسخ به این سوال که تعداد شاگردان سیدامرلله شاه ابراهیمی به طور میانگین چند نفر بوده، گفت: نمی‌خواهم از کسی نام ببرم اما بسیاری از افرادی که حال خودشان را شاگرد پدربزررگم می‌دانند و به تعریف ماجراها و خاطراتی از او می‌پردازند واقعا شاگردی نکرده اند. برخی به خانه پدر بزرگ می‌آمدند و یک چای می‌خورند و دمی با او می‌نشستند و نوازندگی‌اش را می‌شنیدند و می‌رفتند. این افراد بعدها خود را شاگرد ایشان دانسته‌اند؛ در صورتیکه شاگرد یک استاد بزرگ بودن اینگونه نیست. چگونه می‌توان چنین افرادی را شاگرد سیدامرالله شاه ابراهیمی محسوب کرد، زمانی که حتی یک بار سراغی از ایشان نگرفته‌اند و مقابلش ساز نزده‌اند. به هرحال این رفتارها برای کسب وجهه و اعتبار است که رفتاری غلط و غیر اخلاقی است. 

صافی و صداقت و تواضع گذشتگان در امروزی‌ها وجود ندارد

ادیب شاه ابراهیمی در پاسخ به این سوال که چرا آن تواضع اساتید قدیمی در مدرسان و نوازندگان امروزی نیست، گفت: به نظرم این خلا به شرایط اجتماعی ما برمی گردد. به هرحال اتفاقاتی که در اجتماع و دنیای پیرامون ایجاد می‌شود، بر اخلاقیات و بینش و دیدگاه‌های ما تاثیر بسیار می‌گذارد. حال در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که مدیا و دنیای مجازی بیش از دنیای واقعی مورد توجه است و بستری برای مطرح شدن افراد است. همه این موارد باعث شده آدم‌ها با شرایط دیگری شناخته شوند، لذا آن صافی و و پاکی وصداقت و تواضع گذشتگان در آن‌ها دیده نمی‌شود. 

او با تاکید بر اینکه رویکرد هنرمندان و استادان گذشته با رویکرد امروزی‌ها متفاوت بود، گفت: بزرگانی چون پدر بزرگم و بسیاری دیگر از استادان نسل‌های گذشته لحظه‌ای به مطرح شدن و شهرت فکر نمی‌کردند و تنها هدفشان انتقال درست موسیقی و مقام‌ها بوده است. اگر حتی به استادان نسل بعدی آن بزرگان توجه کنید، متوجه تفاوت‌ها خواهید شد. این افراد موسیقی را به عنوان یک مارکت دیدند و اصلا به خاطر همین نگرش در نوع رفتار و کار تغییر حالت دادند. 

برخی استادان برای کسب اعتبار با تغییر در ظاهر، وجهه‌ای دینی و درویشی به کارشان می‌دهند

این نوازنده تنبور با تاکید بر اینکه استادان امروزی بیشتر به دنبال شهرت و امرار معاش بیشتر با موسیقی هستند، توضیح داد: این را هم در نظر داشته باشید که برخی افراد در دنیای امروز برای کسب اعتبار بیشتر وجهه‌ای دینی و درویشی به کارشان می‌دهند تا به این ترتیب با ظاهری متفاوت افراد بیشتری را به خود جذب کنند، متاسفانه این رویه غلط برای افرادی که می‌خواهند تنبور یا سازهای دیگر را بیاموزند و بنوازند به نوعی الگو تبدیل شده است. 

وی با اشاره به اینکه چنین افرادی در نحوه نوازندگی مقام‌ها دچار اشکال و تحریف هستند، گفت: متاسفانه موسیقی نیز از آن اصالت قبلی خارج شده و بخش‌هایی به آن اضافه شده است. ترویج دهنده چنین آثاری موسیقی بازاری را خوب می‌شناسند و می‌دانند چگونه از این روش سلیقه مخاطبان را برآورده کنند، لذا قطعاتی را می‌نوازند که در لحظه برای شنونده خوشایند است. اما از آنجایی که چنین آثاری مانند حباب هستند و اصالت ندارند، به زودی فراموش می‌شوند. در نهایت نیز همین افراد و همان مخاطبان پس از مدتی باز هم به سراغ همان آثار و مقامات اصیل خواهند رفت. 

دلیل راه‌اندازی اولین کلاس آموزشی نگرانی استاد از فراموشی تنبور در جمخانه بود

امرالله شاه‌ابراهیمی اولین گروه تنبورنوازی تاریخ را راه‌اندازی کرد

این مدرس موسیقی در ادامه درباره خدمات امرالله شاه ابراهیمی به جامعه تنبورنوازان گفت: اینکه ایشان اولین کلاس آموزشی تنبور را راه اندازی کرد دلیل دارد و پدربزرگ در اینباره خاطره‌ای برایم تعریف کرده بود که شنیدنش خالی از لطف نیست. ایشان گفتند «یکی از روزها که در جمخانه بودم شرایطم به گونه‌ای نبود که بتوانم تنبور بنوازم و از یکی از حضار خواستم که ساز را بردارد و کلام بخواند و ایشان در جواب گفت بلد نیستم و در ادامه از چند نفر دیگر درخواست کردم که این کار را انجام دهند که آن‌ها نیز ابراز ناتوانی کردند و با خودم گفتم اگر روزی نباشم چه کسی می‌خواهد بنوازند و کلام خوانی کند؟ و اگر کسی نباشد ساز تنبور فراموش می‌شود؛ لذا تصمیم گرفتم برای افراد سن و سال دار، کلاس آموزشی برگزار کنم» که این کار را کردند و موفق هم بودند و در ادامه نیز اولین گروه تنبورنوازی را در تاریخ ایران راه اندازی کند. 

گروه «تنبورنوازان» هرگز از چهارچوب اصلی تنبور خارج نشد 

گروه‌های امروزی مقام‌ها را دستکاری می‌کنند

شاه ابراهیمی اذعان داشت: البته نحوه فعالیت گروه ایشان با دیگر گروه‌ها بسیار متفاوت بود و آثاری که می‌نواختند یا می‌ساختند هرگز از چهارچوب اصلی تنبور خارج نبودند و حرمت بسیار داشتند. الان بسیار شاهد این اتفاق‌ها هستم که برخی افراد و گروه‌ها به اصل قضیه بی‌توجهند و مقام‌ها را دست کاری می‌کنند و با ایجاد تغییراتی به اجرای آن‌ها می‌پردازند. آن احترامی که اهلی صحنه و منطقه گوران و کل کشور برای زنده یاد امرالله شاه ابراهیمی قائل هستند، به دلیل مجموعه‌ای از صفات ویژه ایشان و خدمات با ارزشی است که به موسیقی مقامی تنبور ارائه کرده اند. بی‌اغراق اگر استاد شاه ابراهیمی نبود شاید تنبور تا سال‌های سال در محدود منطقه کرمانشاه باقی می‌ماند. 

تعصب بسیار در درست‌نوازی مقام‌ها از ویژگی‌های شاه ابراهیمی است

ادیب شاه ابراهیمی گفت: یکی دیگر از ویژگی‌هایی که استاد شاه ابراهیمی داشتند و نمونه آن را در خودم و دیگر افراد ندیده‌ام، تعصب ایشان نسبت به درست و دقیق نواختن مقام‌ها بود. مثلا اگر مقامی را پنجاه سال پیش نواخته بودند اگر سال‌ها بعد و بارهای بار آن را اجرا می‌کردند هیچ تغییری در نوع نواختن ایشان وجود نداشت، حتی به اندازه جابجایی یا اضافه و کم کردن یک نت. 

او ادامه داد: یادم هست روزی نزد استاد محمدرضا درویشی بودم و ایشان درباره این ویژگی خاطره جالبی را تعریف کرد. می‌گفتند روزی که به اتفاق استاد امرالله شاه ابراهیمی و آقای سیدخلیل عالی‌نژاد برای ضبط آلبوم «سماع» به استودیو رفته بودیم، ایشان روی صندلی نشست و شروع به نواختن کرد و یک ساعت به طور مستمر و بدون وقفه به اجرای مقام‌ها پرداخت؛ بدون حتی یکبار تپق زدن. و در نهایت آلبوم «سماع» که تنها اثر رسمی ایشان است خلق و منتشر شد. این نشان دهنده این است که پدربزرگ به ثباتی والا و درونی رسیده بود و این ویژگی در نوازندگان دیروز و امروز به ندرت یافت می‌شود. 

از نام و اعتبار پدر بزرگم سوءاستفاده نکردم

شغلم سازسازی است اما به افراد بی‌بضاعت ساز رایگان می‌دهم

این نوازنده و سازنده ساز در ادامه ضمن ابراز تاسف از اینکه برخی افراد از نام و وجهه بزرگان موسیقی در جهت کسب منافع و اعتبار استفاده می‌کنند، گفت: شخصا با اینکه علاوه بر شاگردی، از هرکس دیگر به پدربزرگم نزدیک بوده‌ام و کودکی‌ام را نزد او گذرانده‌ام، اما هیچگاه از نام او در جهت منافع خودم استفاده نکرده‌ام و از این قبا لباسی برای خودم ندوخته‌ام، اما به‌جای چنین رفتاری کار دیگری انجام می‌دهم و آن کار این است که تلاش می‌کنم با درست و اصیل نواختن راه او را ادامه دهم. این کار را درست‌تر از هر چیزی می‌دانم. اگر چنین موضوعاتی را مطرح می‌کن به این دلیل است که محوریت گفتگو شخص سیدامرالله شاه ابراهیمی است. موضوع دیگری که بسیار برایم اهمیت دارد اصالت در آموزش است که از پدربزرگ آموخته‌ام. یاد گرفته‌ام که در ازای آموزش از شاگردانی که امکان و استناعت مالی ندارند مبلغی دریافت نکنم و صرفا پول برایم ملاک نباشد. 

او در پایان گفت: شغل من سازسازی است و از این راه امرار معاش می‌کنم اما با این حال، کار دیگری که انجام می‌دهم این است که به افراد بی‌بضاعت ساز رایگان می‌دهم.

گفتگو: وحید خانه‌ساز