چرا حسن ناهید یکی از مفاخر موسیقی عصر حاضر است؟

به گزارش خبرنگار ایلنا، حسن ناهید (موسیقی‌دان و نوازنده نی) بی‌شک یکی از افراد تاثیرگذار عرصه موسیقی ایرانی در عصر حاضر است. او از آن دسته هنرمندانی است که با جدیت و استمرار در مقطعی که هنوز ساز نی جایی در موسیقی ارکسترال ایرانی نداشت، آن را رسمیت بخشید. 

نگاهی به زندگی حسن ناهید؛ هنرمندنی که در نوجوانی توجه بزرگان موسیقی را به خود جلب کرد

حسن ناهید در سال ۱۳۲۲ در کرمان زاده شد. پدرش ارتشی بود و این اتفاق باعث شد که خانواده‌اش در ماه‌های ابتدایی تولدش به شیراز مهاجرت کنند و اینگونه بود که بخشی از کودکی حسن ناهید در این شهر سپری شد. حسن ناهید فراگیری موسیقی را در سنین کودکی و از ۱۰ سالگی آغاز کرد و چند سال بعد زمانی که ۱۶ساله بود در اردوی رامسر رتبه اول را میان نوازندگان ایرانی کسب کرد. این اتفاق باعث شد به مدت دوماه به کشورهای ترکیه، بلغارستان، یوگسلاوی، فرانسه، ایتالیا، بلژیک، هلند، آلمان و اتریش سفر کند. ناهید پس از بازگشت به ایران، در سال ۱۳۳۹ هنگامی که هفده سال سن داشت نزد زنده‌یاد حسین دهلوی رفت و از او تئوری موسیقی را آموخت. در ادامه، حسین دهلوی، حسن ناهید را برای حضور در اکستر سازهای ملی به اداره هنرهای زیبای وقت معرفی کرد و حسن ناهید برای ورود به این ارکستر، که رهبری آن به عهده نصرت الله گلپایگانی بود، انتخاب شد و به عنوان سولیست فعالیت خود را آغاز کرد. او کمی بعد در سال ۱۳۴۱ توسط حسین قوامی و به گفته برخی توسط روح الله خالقی به رادیو دعوت شد و در ارکسترهای مختلف رادیو از جمله ارکستر «گلها» ساز زد. 

حسن ناهید در میانسالی

پس از آنکه فرامرز پایور از انگلیس به ایران آمد از وجود حسن ناهید در دو ارکسترش بهره برد و این همکاری بیش از سی سال به طول انجامید. حسن ناهید از سال ۱۳۴۷ همکاری خود با ارکسترهای تلویزیون ملی ایران را آغاز کرد. او علاوه بر همکاری با افراد و ارکسترهای مختلف، در هنرستان عالی موسیقی و دانشگاه‌های مختلف تدریس کرده است. باید یادآور شد که این هنرمند سابقه همکاری با ارکستر پرویز مشکاتیان را نیز داشته است. 

حسن ناهید نخستین نوازنده نی است که در ارکسترهای ایرانی و ارکستر ملی ساز زده است. او هنرمندی است که توانایی نت خوانی و نوازندگی دقیق با بهره‌گیری از تکنیک‌های مختص به هم نوازی را داشته است. 

 پدرم با موسیقی مخالف بود و سازم را شکست

فروغ بهمن‌پور نویسنده کتاب «چهره‌های ماندگار» در این اثر دو جلدی، با حسن ناهید گفتگویی داشته. ناهید طی این گفتگو، درباره زندگی و نحوه ورودش به عرصه موسیقی توضیحاتی داده است. 

ناهید گفته است: «زمانی که فقط ۱۰ سال داشتم تحت تاثیر نوای نی کسایی قرار گرفتم. من که شیفته استاد بودم در راه مدرسه جلوی مغازه‌هایی که رادیو داشتند می‌ایستادم و صدای ساز وی را می‌شنیدم. روزی به این فکر افتادم که یک نی تهیه کنم، ولی ما در شیراز زندگی می‌کردیم که آنجا فقط نی چوپانی بود؛ بالاخره سال ۱۳۳۲ به همراه یکی از اعضای خانوده به اصفهان رفتم و نی خریدم، بعد که به شیراز آمدم آنقدر با خودم کلنجار رفتم تا توانستم صدایی از آن دربیاورم. هر روز جلوی مغازه می‌ایستادم و زمانی که صدای ساز استاد پخش می‌شد آن نواها را در حافظه‌ام نگه می‌داشتم.» 

وی در ادامه همان گفتگو به مشکلات و مصائبی می‌پردازد که در ادامه فعالیتش خلل ایجاد کرده است. او گفته: «پدرم نظامی و مذهبی بود و با موسیقی به شدت مخالف بود. به ناچار من سه، چهار لحاف روی سرم می‌انداختم و بعد شروع به تمرین می‌کردم و یک روز که مشغول نواختن بودم، پدرم زودتر به منزل آمد و نی را گرفت و شکست.» 

سال‌ها بعد، زمانی که حسن ناهید میهمان حسن کسایی است، کسایی نامه را پس از ۵۰ سال به او نشان می‌دهد. 

زنده‌یاد حسن کسایی در کنار محمد طاهرپور، منوچهر سلطانی و جلیل شهناز

  نامه‌ی جعلی و مهاجرت به تهران

حسن ناهید درباره چگونگی مهاجرتش به تهران، (آن زمان که در مقطع دبیرستان تحصیل می‌کرده) نیز صحبت کرده است: «یک روز از اداره هنرهای زیبا برای ضبط یک فیلم به شیراز آمدند و از من خواستند به همراه خواننده‌ای از رادیو شیراز بر سر آرامگاه حضرت حافظ نی بنوازم. ساعت دو شب بود و مدیر فیلمبرداری آن مرحوم مازیار پرتو بود. به یاد دارم که گفت پسرجان شما که علاقمند موسیقی و نوازندگی هستی چرا به تهران نمی‌روی؟ در شهرستان موسیقی پیشرفت چندانی ندارد. می‌دانستم پدرم مخالفت می‌کند، بنابراین نامه‌ای تایپ کردم و در آن نوشتم آقای حسن ناهید کار شما در فیلم مورد نظر انتخاب شده و از شما دعوت می‌کنیم به تهران بیایید. نامه را در خانه انداختم و رفتم. مادرم که زنی مهربان و دلسوز بود نامه را به پدرم داد وگفت از او دعوت شده، بگذار برود. پدر ترجیحش آن بود که با رئیس دبیرستانم مشورت کند. مدیر به پدرم گفت تهران مثل شهرستان نیست و باید خیلی حواس آدم جمع باشد که نگاه مطربی به آدم نداشته باشند! در هر صورت زمانی که به تهران آمدم با مرحوم مهدی کمالیان آشنا شدم و ایشان مرا به منزل استادانی چون نورعلی خان برومند، علی اصغر بهاری و… برد. از من سوال کردند نت می‌دانم یا نه؟ گفتم نه در شیراز استادی نبود که نت تدریس کند. بعد گفتند نزد یکی از استادان موسیقی می‌رویم، دعا کن تو را بپذیرد. این استاد حسین دهلوی بود.» 

حسن ناهید در کنار عبدالوهاب شهیدی 

اولین کسی که نی را به تلویزیون برد

  دهلوی یک دینار هم نگرفت و آموزشم داد

ناهید درباره چند و چون آموزشش نزد زنده‌یاد حسین دهلوی اینگونه گفته است: «هفته‌ای یک بار برای آموختن به خانه استاد دهلوی می‌رفتم. ایشان یک دینار هم از من نمی‌گرفتند و به من تعلیم می‌دادند. بعد از دو ماه و نیم استاد دهلوی فرمودند فردا به هنرهای زیبا، تالار فارابی بیا. زمانی که رفتم دیدم ارکستر ایرانی بسیار بزرگی است و اساتیدی چون استاد هوشنگ ظریف، استاد اسماعیلی و دیگران حضور داشتند. خیلی از سازهایی را که آنجا بود مثل قیچک، قیچک آلتو، قیچک باس، قانون، رباب را تا به حال ندیده بودم. آن‌ها هم نی ندیده بودند. چون اولین کسی که در سال ۱۳۳۹ نی را به تلویزیون برد و در تلویزیون نواخت من بودم.» 

حسن ناهید در کدام ارکسترها نواخته؟ 

این هنرمند شخصأ به این موضوع اشاره می‌کند که نخستین نوازنده‌ای بوده که نی را به ارکستر برده است. 

به گفته ناهید، او طی سال‌های فعالیتش در ۱۳ ارکستر نی نواخته که ترتیب آن‌ها بدین قرار است: سه ارکستر فرامز پایور، ارکستر مرتضی حنانه، ارکستر لطف الله مجد، ارکستر فرهنگ شریف، ارکستر همایون خرم، ارکستر مهدی مفتاح، ارکستر ابراهیم منصوری و ارکسترهای رادیو. 

رمز موفقیت ناهید برای عمومیت دادن به نی

 یکی از رموز موفقیت حسن ناهید این است که سبک و شیوه نوازندگی‌اش را تقلید نکرده و خودش نیز طی گفتگوهایی که داشته به این موضع اذعان داشته است. خودش گفته است: «هر نوازنده‌ای باید سبک شخصی و صدای ساز مخصوص به خود را داشته باشد. برای همین من هیچوقت از زنده یاد کسایی تقلید نکردم و دنبال کار خودم رفته‌ام و تکنوازی‌های زیادی داشته ام.» 

بی‌شک نی یکی از سخت‌ترین سازهای ایرانی است که همراه کردنش با دیگر سازها کار راحتی نیست. حسن ناهید با قابلیت‌ها و دانش و تجاربی که داشته این ساز را مانند موم در دستان خود نرم کرده و با آن در ارکسترها نوازندگی کرده است. 

نی به لحاظ ساختاری با دیگر سازها نیز تفاوت است. نی یا نی هفت بند که از گیاه نی ساخته می‌شود، یکی از آلات بادی ایرانی است که در دسته سازهای بدون زبانه قرار می‌گیرد. برای ساخت ساز از نی، این گیاه را به گونه‌ای برش می‌دهند که از سر تا انتهای آن شامل هفت بند باشد. نی هفت بند شامل ۵ سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت ساز است که توسط انگشتان دوم و چهارم از یک دست، و انگشتان اول تا چهارم دست دیگر پوشیده می‌شوند. با اینکه نحوه انگشت‌گذاری ساز نی راحت و ساده است، اما درآوردن صدای آن کار راحتی نیست. نی با قرار گرفتن بین دو دندان نیش و گرد کردن زبان در پایین و پشت آن نواخته می‌شود. این ساز قابل کوک کردن نیست و همین موضوع همراهی آن با دیگر سازها را سخت‌تر و محدودتر می‌کند اما حسن ناهید با تلاش و دانشی که داشته از این مرحله عبور کرده است. 

او درباره دشواری‌های همراهی نی با دیگر سازها اینگونه گفته است: «وقتی وارد کارهای ارکسترال شدم، متوجه نقطه ضعف نی شدم و آن هم این است که وقتی می‌خواهی از صدای بم به زیر بروی، یک نت کم است. در این راستا از استاد قنبری مهر (سازنده سازهای ایرانی) کمک خواستم تا این خصوصیت نی را برطرف کند. اما این در حالی بود که زیبایی نوای نی در این بود که با همان شیوه شنیده شود.» 

ناهید با ایجاد هرگونه تغییر در ساختار کنونی نی مخالف بود زیرا همانطور که خود گفته زیبایی نوای نی در این است که با همان شیوه اصلی شنیده شود. او در پاسخ به این سوال که چرا نی مانند دیگر سازهای ایرانی دچار تغییر و تحولات ساختاری نشده، گفته است: «افراد بسیاری در ساز نی ابتکارانی به خرج داده‌اند، اما استاد کسایی با همان بدنه ساده ساز نی و ۶ سوراخی که در آن وجود دارد کارهایی را خلق کرد که به نظر من نیازی به کارهای اضافه نیست. اما در سازهای دیگر می‌بینیم که پیشرفت‌های بسیاری حاصل شده است، مثل کارهایی که استاد قنبری مهر روی تار انجام داده‌اند.» 

ناهید در بخشی دیگر از صحبتهایش، گفته است: «زمانی که با ارکسترفیلارمونیک لندن به رهبری ایرج صهبایی همکاری می‌کردم، یک روز نوازنده فلوت ارکستر نزد من آمد و سازم را گرفت و گفت ساز سختی به نظر می‌رسد که واقعا همینطور است.» 

حسن ناهید آنطور که خودش گفته، به آموزش سینه به سینه اعتقادی نداشته. او در اینباره مثالی زده و گفته: «شما غزلیات حافظ را غزل غزل به من یاد بدهید. اولا که معلوم نیست مثلا غزلی را که امروز می‌خوانید دفعه دیگر هم عین همان بخوانیدش، مخصوصا در مورد موسیقی که خیلی مسئله مهمی است و آموزشش باید دقیق باشد. چرا نروم سواد یاد بگیرم که هم حافظ را بخوانم هم سعدی را هم نظامی را! موسیقی هم همینطور است. آموزش سینه به سینه مختص زمانی بود که در ایران نتی نبود، کسی چیزی نمی‌نوشت و کتابی نبود. 

این استاد موسیقی، برای آموزش شاگردانش آثار و منابعی را مدنظر داشته و درباره آن‌ها گفته است: «در تدریس خودم سه کتاب ویلون مرحوم روح الله خالقی را که مال هنرستان است، سه کتاب ردیف مرحوم ابولحسن صبا و یک کتاب مجموعه پیش درآمد استاد پایور هست که درس می‌دهم. اگر شاگرد نی و یا هر ساز دیگر این کتاب را بزند، فکر نمی‌کنم دیگر مشکل نتی داشته باشد و در پایان ردیف موسیقی ایران به روایت مرحوم عبدالله دوامی را که توسط استاد پایور گردآوری شده، درس می‌دهم. 

حسن ناهید طی سال‌های آخر عمر، به دلیل بیماری و عوارض قلبی نتوانست آنطور که باید در عرصه موسیقی به فعالیت بپردازد که البته این موضع تنها دلیل کم کاری او نبود. مدتی قبل نیز شایعه‌ای در همین رابطه مطرح شد، مبنی بر اینکه او دیگر نمی‌تواند نی نوازی کند. او در این‌باره گفته است: «در حال حاضر از نظر اجرایی و عملی هیچ فعالیتی ندارم، چراکه دندانهایم را ایمپلنت کرده‌ام. بهترین دکتر ایران این کار را کرده است، اما نتوانسته به گونه‌ای این کار را انجام دهد که من بتوانم پس از ایمپلنت نی بنوازم. الان لثه اضافی روی لثه اصلی‌ام آمده است.» 

در نهایت عمل جراحی حسن ناهید باعث شد که او دیگر قادر به نواختن نی نباشد. او در ادامه همان گفتگو، در اینباره گفته است: «من در نهایت هیچ کاری نتوانستم بکنم و ناچار شدم که تنها به تدریس بسنده کنم» 

ناهید بیش از شصت سال به طور مستمر با اساتید موسیقی ایرانی همکاری کرده و حال این تلاش در کنار ویژگی‌های دیگر او را به یکی از گنجیه‌های موسیقی ایران تبدیل کرده است.

این هنرمند با وجود آنکه سال‌ها و دهه‌ها به با بزرگان و هنرمندان عرصه موسیقی همکاری کرده و در کنسرت‌های متعدد حضور داشته اما آلبوم‌های زیادی ندارد. از حسن ناهید دو آلبوم به جا مانده که «گل و نی» و «آوای نی» نام دارند. 

آلبوم «گل و نی» شامل تکنوازی، دو نوازی به همراه تنبک در دستگاه نوا، شوشتری و ماهور است. آلبوم «آوای نی» نیز شامل تکنوازی در دستگاه‌های «بیات ترک»، «بیات اصفهان»، «ابوعطا»، «مخالف سه گاه» است. لازم به ذکر است که این هنرمند در فیلم «دو فرشته» ساخته محمد حقیقت، تولید شده در سال ۲۰۰۳ نیز ایفای نقش کرده است. این اثر در جشنواره‌های مختلف از جمله جشنواره «کن» به نمایش درآمده است. 

عکس: حسین زهره‌وند