بررسی تحولات نابرابری درآمدها و مصرف خوراک

تحول مخارج خوراک در بین خانوارهای شهری طبقات مختلف و مقایسه آن با تحولات درآمد(مخارج کل) آن طبقات در جدول‌های ۱ و ۲ ارائه شده است. طبقات مورد بررسی شامل ۴۰درصد جمعیت کم‌درآمد، ۴۰درصد جمعیت متوسط یا میان درآمد و ۲۰درصدجمعیت پر‌درآمد می‌باشد. به موازات بررسی نابرابری مصرف در طبقات مذکور، نابرابری بین دو دهک اول و آخر مصرف و درآمد نیز اندازه‌گیری و تغییرات آن در زمان‌های مورد بررسی نشان‌ داده شده است. شاخص اول نسبت به شاخص دوم پوشش جمعیتی بالاتری داشته و نتایج آن به حقیقت نزدیک‌تر است. این در حالی است که شاخص دوم حالت قطبی داشته با نشان دادن برجستگی اختلاف طبقاتی به تصمیم‌سازان در واکنش سریع به نابرابری های غیر قابل قبول کمک می‌کند.

طبق جدول ۱ نسبت درآمد ۲۰درصد جمعیت پر درآمد به ۴۰درصد جمعیت کم‌درآمد در سال ۱۳۷۹ حدود ۶/۱ برابر یا ۶۱۰درصد بوده است که در سال ۱۳۸۴ به حدود ۶برابر یا ۶۰۰درصد رسیده است و حاکی از تغییر قابل ملاحظه‌ای در نابرابری درآمد‌ها نمی باشد. نسبت درآمد دهک دهم به دهک اول نیز از ۱۴/۸ برابر به ۱۴/۱ برابر تغییر داشته کاهش قابل توجه‌تری را در بررسی قطبی شکاف درآمدی نشان می دهد.

چنانچه مشاهده می‌شود طبق جدول، میانگین درآمد سرانه خانوار در طی دوره ۱۳۷۹-۱۳۸۴ با ۱۵۳/۶درصد افزایش و رشد سالیانه ۲۰/۵ درصد از حدود ۶ میلیون به حدود۱۵/۱۸ میلیون ریال افزایش داشته است. رشد متناظر سالیانه برای ۴۰درصد کم‌درآمد۲۰/۸درصد و برای ۲۰درصد پر‌درآمد۲۰/۳درصد و تصویر‌گرکاهش اندک در نابرابری است. شایان ذکر است که استمرار این سطح از نابرابری درآمدی در شرایطی مشاهده می‌شود که نسبت به رشد متوسط ۱۴درصد سطح قیمت‌ها در سال طی این دوره سالیانه بیش از ۶درصد به سطح رفاه سرانه افزوده شده است. پدیده ای که گرچه اغلب از ویژگی‌های مراحل اول توسعه اقتصادی ذکر می‌شود و انتظار این است که در مراحل بالاتر توسعه همراه با افزایش رشد و رفاه اقتصادی نابرابری کاهش پیدا کند(فرضیه کوزنتس) اما شواهد تجربی اغلب حاکی از عکس این قضیه می‌باشد.

در ۵ سال بعدی مقارن با دولت نهم و ریاست جمهوری احمدی نژاد درآمد سرانه به‌طور میانگین سالیانه ۱۵/۵درصدافزایش داشت که در مقایسه با نرخ تورم سالیانه ۱۵/۳درصد علی‌رغم سال‌های شکوفایی درآمد نفت سکون نسبی در وضعیت رفاه سرانه را نشان می‌دهد. با این حال، نمایش ارقام رشد متوسط سالیانه به صورت۱۶/۲درصد، ۱/۱۶درصد و ۱۴/۷درصد به ترتیب برای ۴۰درصد کم درآمد، ۴۰درصد میان‌درآمد و ۲۰درصد پر‌درآمد و کاهش نسبت ۲۰درصد پر‌درآمد به ۴۰درصد کم‌درآمد – و همین‌طور کاهش نسبت دهک دهم و دهک اول به ۰/۱۳ برابر – حاکی از کاهش نابرابری درآمد سرانه در شرایط سکون رفاه طی این سال‌ها می‌باشد. در سال ۱۳۹۰ نیز مجدداً این پدیده بروز می‌کند. یعنی با وجود آنکه در مقایسه با نرخ تورم ۲۱/۵درصدی رشد ۱۸/۴درصدی میانگین درآمد سرانه حاکی از کاهش قدرت خرید و رفاه جامعه به‌طور متوسط می‌باشد با این‌حال، با رشد ۳۰/۵درصدی درآمد ۴۰ درصد کم‌درآمد و رشد بسیار کمتر درآمد سرانه ۲۰درصد پر‌درآمد نابرابری درآمدی با ۱۴درصد کاهش به ۴/۸ برابر رسیده است. فاصله درآمدی برحسب دهک نیز از ۱۳برابر در ۱۳۸۹ و ۱۴/۱برابر در ۱۳۸۴ به ۱۰/۳رابر در ۱۳۹۰ کاهش داشته است. برای کل دوره ۱۳۷۹-۱۳۹۰ از نابرابری درآمدی طبقات مورد بررسی به‌طور متوسط سالیانه ۲/۲درصد کاسته شده است. این کاهش در سطح نسبت دهک ده به دهک یک قوی‌تر و سالیانه ۳/۲درصد بوده است. تاثیراجرای قانون هدفمندی یارانه و پرداخت نقدی و مساوی آن از ۳ ماهه آخر ۱۳۸۹را در این کاهش نابرابری نمی‌توان ناگفته گذاشت.

جدول ۱: درآمد(مخارج کل) سرانه خانوار شهری، نرخ رشد و توزیع آن برحسب طبقات درآمد وسال‌های منتخب
واحدها: ریال و برابر

مأخذ برای ارقام اصلی، مرکز آمار ایران، طرح آمارگیری هزینه و درآمد خانوارهای شهری و روستایی
جدول ۲: تحول مخارج خوراک خانوار شهری در طبقات درآمدی سال‌های منتخب
واحد: ریال برای هزینه درصد برای رشد برابر برای نسبت شکاف

مأخذ: محاسبات مقاله براساس داده‌های مرکز آمار ایران

در مورد مصرف سرانه خوراک طبق جدول ۲ میانگین هزینه خوراک(سرانه) در سال ۱۳۷۹ حدود ۱۶۴۶/۶هزارریال و برای ۴۰درصد کم‌درآمد و ۲۰درصد پر‌درآمد به ترتیب ۸۷۵/۹هزار ریال و ۳۰۹۳/۲هزارریال بوده است. نسبت دو رقم اخیر که نابرابری مصرف خوراک را۳/۵۳برابر یا ۳۵۳درصد معرفی می کند حاکی از آن است که نابرابری مصرف حدود ۴۲درصد از نابرابری درآمد(مخارج کل) کمتر است و مویدقانون انگل در مورد قابلیت همگرایی بیشتر مخارج خوراک نسبت به درآمد ومخارج غیر خوراکی می‌باشد. در سطح دهک نیز نابرابری قطبی(نسبت دهک دهم به دهک اول) خوراک نسبت ۶/۶برابر را در مقایسه با ۱۴/۶برابردرآمد نشان می‌دهد که حدود۵۵/۴درصد کمتر است.

در سال ۱۳۸۴ میانگین سرانه خوراک با رشد متوسط سالیانه ۱۶/۶ درصد به ۳۵۴۲/۸ هزارریال افزایش دارد. این افزایش در مقایسه با نرخ تورم ۱۴/۱ درصد از رشد واقعی رفاه خوراکی خانوار شهری در فاصله ۱۳۷۹-۱۳۸۴ حکایت دارد.

این در حالی است که رشد متوسط سالیانه خوراک در طی این دوره برای ۴۰درصد کم‌درآمد، ۴۰درصد میان‌‌‌‌در‌آمد و ۲۰ درصد پر‌در‌آمد به ترتیب ۱۸/۷درصد، ۱۷/۳درصد و ۱۴/۴درصد بوده است. رشد پایین‌تر مصرف خوراک پردر آمدها نسبت به کم‌درآمدها باعثکاهش نابرابری مصرف از ۳۵۳درصد به ۲۹۳درصد شده که ۱۷ درصد کاهش در شکاف مصرف خوراک را نشان می‌دهد. یعنی اگر در این فاصله کاهش محسوسی در نابرابری درآمدی مشاهده نمی‌شود در عوض افزایش قدرت‌خرید و رفاه نسبی این سال‌ها به کمک قانون انگل و کاهش نسبت خوراک از درآمد، نابرابری مصرف خوراک را تا حد زیادی کاهش داده تا جایی که در سطح دو‌دهک اول و آخر این شکاف ۲۱/۸ درصد کاهش داشته است.

طی ۵ سال ۱۳۸۴-۱۳۸۹ که به‌طور سالیانه رشد قابل ذکری در درآمد سرانه ملاحظه نمی‌شود و سکون عنوان مناسب تری برای این دوره بررسی می‌باشد به علت افزایش نسبت سهم خوراک از درآمد بویژه در طبقه ۲۰درصد پردرآمد، نابرابری مصرف به سطح ۳۰۰درصد افزایش پیدا می‌کند کما اینکه نسبت دهک دهم به دهک اول نیز از ۵/۲ به۵/۴ برابربالا می‌رود. رشد سالیانه سرانه خوراک برای ۴۰درصد کم درآمد، ۴۰درصد میان‌درآمد و ۲۰درصد پردرآمد در این سالها به ترتیب ۱۵/۲درصد، ۱۴/۶درصد و ۱۵/۸درصد بوده است.

در سال ۱۳۹۰ از یک سو تحت تاثیر توزیع یارانه نقدی که به طور مساوی بین طبقات مختلف تقسیم شد و از سوی دیگر کاهش درآمد واقعی سرانه(افزایش ۱۸/۴درصد در درآمد در مقایسه با ۲۱/۴درصد افزایش سطح عمومی قیمت‌ها یا تورم) سهم خوراک از درآمد افزایش داشت. اما از آنجا که این افزایش در مقایسه با عدد ۲۷/۶درصد برای میانگین یا طبقه متوسط برای ۴۰درصد کم درآمد، ۴۰درصد میان درآمد و ۲۰درصد پردرآمد سالیانه به ترتیب ۳۵/۷درصد، ۲۷/۴ درصد و ۲۲/۴درصد بود نابرابری مصرف خوراک ۲۰درصد پردرآمد به ۴۰درصد کم درآمد به ۲۷۰درصد و نسبت به سال قبل ۱۰درصد کاهش داشت. کما اینکه نسبت قطبی دو دهک اول و آخر نیز از ۵۴۰ درصد یا ۵/۴ برابربه ۴۴۰ درصد یا ۴/۴ برابر کاهش داشت. مقایسه رشد درآمد و هزینه خوراک ۴۰درصد کم‌درآمد و ۲۰درصد پردرآمد و کاهش اختلاف سطح آنها - شکاف مصرف به‌طور متوسط سالیانه ۴/۲ درصد کاهش داشته است و نسبت خوراک ۲۰درصد پر درآمد به ۴۰ درصد کم درآمد از حدود ۳/۵ برابر یا ۳۵۰ درصد در ۱۳۷۹ به ۷/۲ برابر یا ۲۷۰ درصد در ‌۱۳۹۰ کاهش داشته است مؤید آن است که الگوهای مخارج خوراکی افراد خانوارهای شهری در برش طبقات درآمدی مختلف طی زمان نزدیک‌تر و همگراتر شده‌اند. این واقعیت را تغییر ضریب جینی مصرف شهری از ۰/۲۶۴ در ۱۳۸۰ به ۰/۲۵۶ در ۱۳۸۷ و برای مصرف روستایی در زمان متناظر از ۰/۳۱۴به ۰/۲۹۴نیز تأیید می‌کند.

احمد اخوی؛

عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی