بررسی وضعیت حمل و نقل شهر تهران

امروزه مدیریت کارآمد در حوزه حمل و نقل شهری، در کنار برنامه ریزی برای حمل ونقل بیش از گذشته مورد توجه و تأکید متولیان امر و صاحب نظران در این حوزه است؛ به عبارتی، در مدیریت شهری متعالی و بالنده امروزه در سطح شهرهای موفق جهان در این حوزه، تمرکز بر برنامه ریزی و مدیریت کارآمد در حوزه حمل ونقل است؛ چراکه در فقدان یک مدیر کارآمد و کاربلد جسور ضمانتی برای اجرای کامل و دقیق اقدامات منتج شده از برنامه ریزی حمل ونقل وجود ندارد. به نظر می‌رسد امروزه کلانشهر تهران در حوزه حمل و نقل دارای ایرادات اساسی است. با بررسی سیستم فعلی حمل ونقل شهر تهران متوجه می‌شویم که بخشی از این معضلات به نحوه‌ی مدیریت ناکارآمد افراد و بررسی سیستم حمل ونقل کلانشهر تهران ارتباط دارد.

بارزترین و قابل تامل‌ترین ایراد در مجموعه حمل ونقل شهر تهران، نحوه تخصیص منابع به آن وعدم شفافیت در چگونگی هزینه آن‌هاست. عمده‌ترین مصرف منابع عمومی مربوط به تامین زیرساخت وعدم دسترسی آسان عموم مردم به شبکه حمل و نقل همگانی است که موجب ناکارآمدی سیستم حمل و نقل در تهران شده است.

شهرداری تهران بسیاری از منابع دولتی، غیردولتی و فرصت‌ها را صرف توسعه زیرساخت‌های حمل ونقل شخصی می‌کند و این کار باعث نارضایتی اقشار کم درآمد جامعه می‌شود. عدم توانایی عمومی افراد برای استفاده از یارانه‌های دولتی موجب نابرابری و نارضایتی در جامعه می‌شود. در روند فعلی منابع عمومی بجای توسعه حمل ونقل همگانی به منظور تامین و زیرساخت ارزان برای طبقه خاصی و متمول جامعه مصرف می‌شود و از طرف دیگر حجم ترافیک خودروهای شخصی، کارآمدی حمل ونقل همگانی را می‌کاهد. همچنین در شکل فعلی حمل ونقل، افرادی که خودروی شخصی ندارند، فرصت‌های اجتماعی و اقتصادی بسیاری را نیز از دست می‌دهند.

با روش فعلی حمل ونقل شهری، خرید خودرو به عنوان یکی از اولویت‌های اقتصادی خانوارها مورد لحاظ قرار می‌گیرد و ما شاهد افزایش هزینه‌های حمل و نقل در سبد هزینه‌های خانوارها هستیم. توجه ویژه به زیرساخت‌های شهری نظیر شبکه معابر، گذرگاههای غیر هم سطح، بزرگراه ها، پل‌ها و تونل‌ها وعدم وجود سیستم منسجم و ارزان حمل ونقل همگانی نشان از مدیریت ضعیف و بی‌برنامه شهرداری است. خرید خودروی شخصی در خانوارهای تهرانی، علاوه بر تحمیل هزینه‌های اضافی به نهاد خانواده موجب ایجاد سبک زندگی ناصحیح در شهر و وارد شدن هزینه‌های سربار بسیار سنگین حاصل از افزایش بی‌رویه تعداد خودروهای شخصی بر جامعه می‌شود.

با این چرخه معیوب ما هر روز شاهد افزایش سرسام‌آور ترافیک در معابر، تونل‌ها و بزرگراه‌ها هستیم. این تجربیات نشان می‌دهد که ترافیک معابر و تردد خودروهای شخصی با گذشت زمان محدودی از احداث به وضعیت نامطلوبی خواهد رسید. زیرا توسعه شبکه‌های معابر به جای توسعه حمل ونقل همگانی به معنی محوریت بخشیدن به حمل ونقل شخصی بوده و مطلوبیت را در این شیوه افزایش می‌دهد و ما هر روز شاهد افزایش استفاده از خودروی شخصی در شهر تهران خواهیم بود. مصرف بالای سوخت، یارانه‌های غیرهدفمند و غیرمعقول واردات سوخت، تعداد بالای تصادفات فوتی و جرحی و سهم بالای هزینه‌های آن از تولید ناخالص داخلی، آثار سوء زیست محیطی شامل آلودگی هوا، آلودگی صوتی، آلودگی بصری، صدمات زیست محیطی، خسارات اجتماعی نظیر ائتلاف وقت و آشفتگی روانی و سایر هزینه‌های تحمیلی حاصل از سیستم نامطلوب حمل ونقل در شهر تهران است که باعث افزایش بی‌حد و حصر هزینه‌های اجتماعی شده است.در صورت از دست دادن فرصت بازگشت به الگوی صحیح حمل ونقل، با گذشت زمان ما شاهد افزایش هزینه فرصت از دست رفته، هزینه تغییر الگوی زندگی و هزینه تغییر زیرساخت‌های حمل ونقل در سطح ملی خواهیم بود.

در صورت از دست دادن فرصت زمان، هزینه‌هایی به شهر و کشور وارد شده و منافعی از دست می‌روند. از طرفی بررسی تجربه کشورها نشان می‌دهد که در صورت شکل گیری الگوی ناصحیح حمل ونقل و با گذشت زمان، تغییر آن به هزینه‌های بیشتری نیاز داشته و در برخی موارد امکان‌پذیر نیست. همچنین در شهری که زیرساخت‌ها و امکانات آن با محوریت حمل ونقل شخصی شکل گرفته است، تغییر به سمت محوریت حمل ونقل همگانی هزینه‌های بسیاری به دنبال خواهد داشت.

مجموعه حمل و نقلیه تهران ناکارآمد و عامل شکل گیری الگوی زندگی معیوب و باعث افزایش دائمی هزینه‌های زندگی بر دوش شهروندان شده است.در حال حاضر شهرداری تهران منابع خود را به منظور تامین زیرساخت هزینه کرده و به طور مستقیم مردم را به خرید خودروی شخصی ترغیب می‌نماید. در صورت‌عدم تغییر روند فعلی حمل ونقل شهری، چرخه باطل افزایش استفاده از خودروی شخصی و افزایش هزینه‌های جامعه هیچگاه متوقف نخواهد شد.

متاسفانه تاکنون راهکار اولیه و ابتدایی برای پاسخ به نیاز جابجایی شهروندان صرفا توسعه‌ی شبکه معابر همچون راه ها، تقاطعات غیرهمسطح، پل ها، تونل‌ها بوده است. از طرفی عواقب اجتماعی توسعه شبکه معابر و هزینه تخصیص زمین نیز در نظر گرفته نشده است. راهکارهایی چون کاهش نیاز به سفر و کاهش طول و زمان آن، راهکاری «بدون متولی» و راهبردهایی چون توسعه حمل ونقل همگانی در اولویت‌های بعدی مسئولان بوده‌اند و موجب سیستم حمل و نقل «ناکارآمد» گردیده است.

خشایار نادی (کارشناس معماری و شهری)