بررسی آیینهای چلهنشیان پارسی
چهل خوراکی برای «شب چله»
پراکندگی اقوام متعدد در ایران، باعثرواج خردهفرهنگهای گوناگون شده که گاه خاصه آن اقلیم به حساب میآیند و گاهی هم جزئی از یک آیین کهن در این سرزیمناند.
یلدا در اقوام ایران
بلندترین شب سال، مرز پاییز و زمستان، طلیعه انقلاب زمستان، آغازگر نیمسال دوم و… برخی ویژگیهای شب یلداست. شبی که ایرانیان باستان از آن به «چله» هم یاد میشود. واژهای که مخفف «چهله» است. پراکندگی اقوام متعدد در ایران باعثرواج خردهفرهنگهای گوناگون شده که گاه خاصه آن اقلیم به حساب میآیند و گاهی هم جزئی از یک آیین کهن در این سرزمیناند.
به گزارش ایلنا، در باورهای آیین باستانی، یلدا، شب زایش مهر است، از این رو ریشه و پیشینه این باور به دیرینه ترین روزگار آیینی ایران باستان در آن سوی هزارهها، به ایزد مهر و آیین مهر یا روزگار مهرپرستی آریاییان میرسد. آیین شب یلدا در برخی مناطق این سرزمین کهن به شکل خاصی برگزار میشود. این گزارش به برگزاری مراسم شب چله در مناطق مختلف کشورمان اختصاص دارد.
۴۰ خوراکی برای چله!
آب کونوس(آوکونوس در گویش محلی) خوراکی است که شب یلدا سر از خانههای گیلانیان درمیآورد. این خوراک به روش خاصی تهیه می شود. به این ترتیب در پاییز، ازگیل خام را در خمره می ریزند، خمره را پر از آب می کنند و کمی نمک هم به آن می افزایند. سپس در خم را می بندند و در گوشهای خارج از هوای گرم اطاق می گذارند. ازگیل سفت و خام، پس از مدتی پخته و آبدار می شود. گیلانیان آکونوس را با گلپر و نمک میخورند.
برخی اقوام گیلکی معتقدند شب چله، باید ۴۰ نوع خوراکی خورد. در دیلمان کدوپخته و نخودبرشته و حلوا و شیرینی درست می کنند ودر جوشر لاهیجان، سبزی تره میچینند و از آن خورش درست می کنند.
بلندی شال در بلندای سال
لرستانیان در شب چله، با گوسفند یا بوقلمونی که برای شب چله، پروار و چاق کردهاند، غذا تهیه میکنند. افراد خانوادهها همراه بزرگان دور هم جمع میشوند و به گرفتن فال و بازگویی داستان و خاطره میپردازند.
آنها هم مانند ساکنان دیگر شهرهای ایران، برای مراسم این شب انواع تنقلات و میوهها، خربزه و هندوانه تهیه میکنند. در شب چله نیز نوجوانان و جوانان محلههای مختلف لرستان، به گروههای دو یا چهار نفری تقسیم شده و به پشت بام خانهها میروند و راه دودکش بخاریهای خاموش خانههای قدیمی یا جلو پنجرهها، شال بلندی به خانهها میفرستند و با خواندن ترانههای مخصوص این شب، تقاضای آجیل و تنقلات میکنند. صاحب خانه نیز مقداری خوراکی آن شب را به پرشال میبندد و با تکان دادن آن اشاره میکند که بالا بکشند.
«گندم شیره» هم خوراک مخصوص لرها در این شب است. طرز تهیه آن هم به این صورت است که گندم خیسانده شده، با زردچوبه و نمک مخلوط می شود. سپس آن را روی ساج برشته می کنند و همراه خلال بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می کنند.
چله کوچک، چله بزرگ
در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی، رسم بر این است که کسانی که نامزد هستند، شبهای چله دوران نامزدی برای همسر آیندهشان «خوانچه» میفرستند و اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچهها کمک میکنند. محتویات خوانچهها عبارتند از شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آیینه و پارچه که با پولک و تور تزیین میشود.
غروب، زنان فامیل هدایایی به منزل داماد میآورند و به جشن و پایکوبی میپردازند. سپس طبقهای آماده را بر سر افرادی که معین شده قرار داده و روانه خانه عروس میکنند. مادر عروس پس از تحویل طبقها، هدایای مانند پول، شیرینی، جوراب و دستمال به آنها میدهد.
تبریزیان هم در شب یلدا پوستهای میوه و آشغالها را در آب روان ریخته و این رفتار راخوب و خوش یمن میدانند. زنان معمولا تا پایان چله کوچک(پایان بهمن ماه) خانه تکانی نمیکنند و اعتقاد دارند اگر در طول این دو چله کسی خانه تکانی کند، چله او را نفرین میکند و اگر چله کسی را نفرین کند، به نکبت و بدبختی گرفتار میشود.
در «چله کوچک» از شدت سرما کاسته میشود و مردم آذربایجان شب اول چله را نیز جشن میگیرند؛ چرا که این چله نویدبخش آمدن بهار و آغاز سرزندگی، شادابی و کار و تلاش است.
تابستان، پاییز و زمستان
سنندجیها از سه ماه پیش در تکاپوی شب چلهاند. کردهای این شهر از اوایل پاییز و اواخر تابستان به تهیه اقلام این جشن باستانی میپردازند. آنها خوشههای انگور را ابتدای پاییز به بند میکشند تا برای یلدا «مویز» شوند.
ترشی انداختن یکی از سنتهای کردهای سنندج است. گلابی، سیب، به و خربزه عمدهترین میوههایی هستند که در خم ترشی برای یلدا پرورانده میشوند. خربزه ترش و دلمه کلم غذای رسمی کردها برای چلهنشینی است.
پس از صرف شام چله، «کاله ترش» نقش دسر را برای سنندجیها بازی میکند. این خوراک از نوعی خربزه کوچک، معطر و شیرین تهیه میشود. نیاکان آنها بر این باور بودند که خربزه ترش، کشنده میکروب و برطرفکننده تنگی نفس و خفگی است.
رکورد خرید و فروش هندوانه
در استان خوزستان بر اساس سنتی دیرینه، پدر بزرگها و مادر بزرگها نیز با فراهم کردن تنقلات و آجیل های شب یلدا، کانون گرم خانه را برای پذیرایی از فرزندان و نوه های خود مهیا میکنند.
شاید بیشترین وانتهای حامل هندوانه، شب یلدا در اهواز دیده شوند. در بسیاری از نقاط این شهر، وانتبارهای حامل هندوانه و خربزه دیده میشوند که مردم را به خرید آن دعوت میکنند و شور و حال خاصی میان مردم این شهر برای برگزاری آیین شب یلدا به وجود میآورند.
غیر از اهواز، دزفول هم از شهرهای استان خوزستان است که بیشترین خرید و فروش هندوانه در آن دیده میشود. چلهنشینی جایگاه ویژهای بین مردم دزفول دارد؛ دزفولیها این رسم به جامانده از نیاکانشان را جزو لاینفک آدابشان میدانند.
بلند، کوتاه، متوسط
آیین شب یلدا در استان سیستان و بلوچستان از دیرباز در سه شب متوالی با عناوین شب چلهبزرگ و چله متوسط و چله کوتاه برگزار می شود.
سیستانیان باستان معتقد بودند هنگام یلدا، تسلط تاریکی بر زمین از تسلط نور خورشید و روشنایی میکاهد و چون فردای این شب، روشنایی بر ظلمت غالب و روز طولانی تسلط خورشید را که مظهر روشنایی است جشن میگرفتند.
در این اقلیم، رسم بر این است که صاحبخانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل میسپارد، سپس هر یک از مهمانان نیت کرده و بزرگ مجلس تفألی به گنجینه حافظ میزند. این رسم یکی از رسوم پرطرفدار شب یلدا در سیستان و بلوچستان، به ویژه شهرهای زاهدان و زابل است.
یاسر سماوات