گفتگوی ایلنا با کارگردان فیلم شیار ۱۴۳؛
در فیلم دفاع مقدسی باید تمام کلیشه‌ها را دور ریخت
فیلم‌های غلوآمیزی که در آن‌ها، شخصیت‌ها سیاه و سفید یا شعار زده‌اند به تعداد بسیار زیاد ساخته شده، حرف‌هایی گفته شده که نه تنها کارآیی نداشته بلکه مخاطب را فراری داده است.
ایلنا: فیلم شیار ۱۴۳ به کارگردانی نرگس آبیار جوایز مختلفی را در سی و دومین دوره جشنواره فیلم فجر کسب کرد. جایزه‌ی فیلم برگزیده‌ی مردمی و برنده‌ی بهنرین بازی زن نقش اول. با کارگردان فیلم درباره روند ساخت فیلم و استقبالی که از فیلم شده؛ گفتگو کردیم.
* ایده ساخت فیلم شیار ۱۴۳ چگونه شکل گرفت؟
_ _ فیلمنامه را از یکی از رمان‌هایم به نام «اختر و روزهای تلواسه» برداشت کرده‌ام. این رمان دربرگیرنده یک تجربه‌ی عینی در مواجهه با زنی است که در جنگ مانده و در فیلم هم فضای زندگی این زن را به تصویر کشیده‌ام. این فیلم سینمایی را با نگاهی ظریف و زنانه درباره دفاع مقدس ساخته‌ام و مریلا زارعی به عنوان بازیگر اصلی نقش مهمی در به تصویر کشیدن این نگاه زنانه داشته است. به طور کلی فیلم قابل دفاعی ساخته‌ام و پای این اثر سینمایی با قدرت می‌ایستم و از آن دفاع می‌کنم.
«شیار ۱۴۳» تجربه‌ی تازه و متفاوتی برای من در حوزه سینمای جنگ است. در این فیلم سعی کردم با نگاهی زنانه سراغ دفاع مقدس بروم و داستان یک زن را در پس جنگ به تصویر بکشم. تجربه‌ی ساخت این فیلم برای من بسیار ارزنده و البته سخت بود و امیدوارم همه سختی‌هایی که برای به ثمر رسیدن این فیلم کشیدم؛ حاصلش برای تماشاگری که وقت می‌گذارد و به سالن سینما می‌رود، خوشایند باشد.
خوشبختانه به ایده اولیه‌ای که داشتم؛ توانستم نزدیک شوم و در جاهایی می‌توانم بگویم که از ایده اولیه فیلمنامه فرا‌تر رفتم. ذهنیت من اینگونه بود که چون فیلم سینمایی محصول یک کار گروهی است، موفق شدیم که یک فیلم قابل احترام بسازیم.
*مریلا زارعی به درستی از پس ظرافت‌های فیلم برآمد و ثمره آن کسب سیمرغ بهترین بازیگر بود؟
_ _ مریلا زارعی بازیگر توانمندی است که اصرار داشتم در این فیلم سینمایی بازی کند. به همین دلیل زمانی که می‌خواستم کار را شروع کنم صبر کردم تا زارعی از سفر برگردد، چون معتقد بودم او به درستی می‌تواند از پس ظرافت‌های این نقش برآید. این فیلم را با نگاهی ظریف و زنانه درباره دفاع مقدس ساخته‌ام و مریلا زارعی به عنوان بازیگر اصلی، نقش بسیار مهمی در به تصویر کشیدن این نگاه زنانه داشته است. همه بازیگران حضور خوبی در این فیلم داشتند. به عنوان مثال، بازی مهران احمدی در این فیلم بسیار متفاوت از سایر فیلم‌هایی است که تاکنون بازی کرده و گلاره عباسی هم حضور خوبی دارد. اما مریلا زارعی انرژی بسیاری گذاشت و با قدرت بازی کرد و به خوبی توانست از عهده نقش اول این فیلم برآید.
*دلیل انصراف اولیه‌ی شیار ۱۴۳ از جشنواره که بعدا منتفی شد، چه بود؟
_ _ تنها دلیل ما احتمال به پایان نرسیدن مراحل فنی فیلم بود که مرتفع شد. در واقع نمی‌خواستم به دلیل عجله در ارسال فیلم به دبیرخانه جشنواره کیفیت را فدای سرعت کنم. نکته دیگر اینکه اگر فیلم برای بخش مسابقه انتخاب می‌شد اما مراحل فنی کار به پایان نمی‌رسید؛ مجبور به انصراف می‌شدیم که در این صورت حق دیگر فیلم‌ها ضایع می‌شد.
* قبل از جشنواره؛ منتقدین و خبرنگاران فیلم را دیدند و معتقدند شیار ۱۴۳ یکی از بهترین فیلم‌ها در حوزه دفاع مقدس است. در جشنواره نیز مورد استقبال قرار گرفت و سیمرغ بهترین فلیم مردمی را کسب کرد. خودتان این استقبال را پیش‌بینی می‌کردید؟
_ _ یکی از منتقدین می‌گفت این کار را از چندین جهت یکی از کارهای برجسته در زمینه جنگ می‌دانم. جهت اصلی آن بابت نگاه متفاوتی است که نسبت به جنگ شده است؛ نگاهی که کاملاً رنگ اقلیمی و بومی دارد و جدا از فضای ایدئولوژیک و قرائت مشهور تایید شده در مورد جنگ است. خودم هم معتقدم این فیلم نشانگر انتظار طبیعی مادرانی است که در ادبیات دینی ما نیز دیده می‌شود.
وقتی می‌خوانیم که در واقعه عاشورا از دل شکستگی و غمگینی برای از دست دادن فرزند می‌گویند که: «به خدا کمرم شکست.» این حس طبیعی است که به انسان داده شده و باید در موقع و زمان لزوم بیان کند. بازی مریلا زارعی که با ظرافت تمام و بسیار زیبا توانسته است بطور کامل حس مادرانه‌ای را نشان دهد، مانیفستی از مادرانی است که چشم انتظار فرزندان خود هستند. تمام این‌ها این اثر را به اثری برجسته تبدیل کرده است. احساس بسیار خوبی نسبت به ساخت فیلم دارم.
من زبان خودم را در آن یافتم. انسان وقتی خودش را در صحنه می‌بیند، لذت می‌برد. سعی کردم نگاهی که بر فیلم حاکم است نگاه کلی یک فیلم باشد که هیچ جا بدین گونه دیده نشده باشد. نگاهی بدون شعار و بدون تاثیرپذیری از نگاه‌های سیاسی، نگاهی که توام با احترام است. دلواپسی و نگرانی در این نگاه وجود دارد. من این مادران را با چشمان خودم دیده بودم. مادرانی که ضمن احترام به دفاع مقدس هر چند شاید زندگیشان ایدئولوژیک هم نبود اما باز دلواپس فرزندان خود بودند.
شخصیت‌های فیلم همه باورپذیر هستند. در این فیلم نیز زنی وجود دارد که در کمال هوشمندی از اینکه فرزندش در راه وطن شهید شده است؛ احساس خسران نمی‌کند اما عواطف انسانی‌اش را آشکار می‌کند. اگر ما در فیلم‌های جنگی‌مان این کار را نکنیم و عواطف انسانی را نشان ندهیم در هیچ جای جهان صدایمان قابل اعتنا نخواهد شد. باید از این قرائت‌های رایج جنگ بیرون بیاییم و نگاهی انسانی داشته باشیم. ازجمله نقاط قوت فیلم، زبان آن است. لهجه‌ای که انتخاب شده بود با نگاه اصیل بومی به جنگ کاملاً سنخیت داشت. اقلیمی که انتخاب شده بود. همچنین معدن که در نگاه من استعاره و نمادی از جنگ بود. مس‌هایی که در کوره جنگ به طلا تبدیل می‌شدند. مس‌هایی که گداخته شدند تا طلا ساخته شود.
* فیلم با سرمایه شخصی خودتان ساخته شد یا از نهادی به شما کمک شد؟
_ _ فیلم «شیار ۱۴۳» فیلمی با موضوع جنگ است که در بخش خصوصی تهیه شده است و این نکته خیلی مهم است. معمولا در ساخت اینگونه فیلم‌ها دولت پشتیبانی و کمک لازم را انجام می‌دهد اما به هر حال این فیلم در فضای خصوصی و توسط ابوذر پورمحمدی و محمدحسین قاسمی تهیه شد و نمی‌خواستند ساخت فیلم به تاخیر بیفتد و برای همین مستقلا اقدام کردند. البته در دولت قبل از طریق فارابی اقدام کردیم اما به نتیجه نرسیدند و به خاطر همین فیلم کاملا با بودجه بخش خصوصی ساخته شد و نهایتا توانستند فیلم را جلو ببرند و می‌دانید که تهیه و تولید در بخش خصوصی چه مشکلانی را دارد.
* فیلم تلاش دارد که از ورطه شعاری شدن فاصله بگیرد خود شما هم این امر را قبول دارید؟
_ _ قطعا! برای اینکه کارهایی از این دست یک پیشینه‌ای ایجاد کرده‌اند و این فضا را به وجود آورده‌اند. متاسفانه فیلم‌های غلوآمیزی که در آن‌ها، شخصیت‌ها سیاه و سفید یا شعارزده‌اند به تعداد بسیار زیاد ساخته شده است، یعنی حرف‌هایی گفته شده که نه‌تنها کارآیی نداشته بلکه مخاطب را فراری داده است. یک چنین پیشینه‌ای در مورد کارهای جهاد، دفاع مقدس و انقلاب وجود داشته که متولی آن هم سازمان‌ها و نهادهای مختلف بوده‌اند که دقت لازم را در این زمینه نکرده‌اند درحالیکه می‌بایست در هنگام ساخت چنین فیلم‌هایی تمام کلیشه‌ها را دور ریخت و نگاهی کاملاً انسانی به قضیه داشت تا بتوان تأثیرگذار بود.
* آیا شما قصد دارید که دوباره یک قصه اجتماعی از جنگ بیان کنید؟
_ _ بله. ولی کار زیادی می‌برد. مثلا نوشتن قصه این فیلم مدت‌ها طول کشید. یا همان رمانی که نوشته بودم حدود یک سال برای آن وقت گذاشتم تا بتوانم تمام جزئیات را با تحقیق، استخراج کنم تا به واقعیت نزدیک باشد. در حال حاضر ایده‌هایی از جنگ دارم که به نظرم ایده‌های خوبی هستند که همه آن‌ها پروژه‌های طولانی مدتی از جهت تحقیق و ساخت هستند. دوست ندارم به عنوان یک فیلمساز در یک ژانر خاص شناخته شوم. مثلا دفاع مقدس و… بلکه دوست دارم در تمامی موضوعات مثل اجتماعی، دفاع مقدس و… کار کنم. حتی همین ایده‌هایی که قصد دارم در آینده کار کنم در عین حال که مربوط به دفاع مقدس است اما زمینه‌های اجتماعی دارد. اما بهرحال جزو دغدغه‌های من به شمار می‌رود چون همانطورکه گفتم جنگ، پتانسیل خوبی برای پرداختن دارد. ما انسان‌های بزرگی در جنگ داشتیم که بخاطر قرار گرفتن در فضای خاص، فضایی که دائما به مسائل معنوی و حیات و دنیای دیگر، فکر می‌کنند و دوستانشان جلوی چشم‌شان پرپر می‌شوند و تمام این مسائلی که انسان را به یک رشد معنوی شگرف می‌رساند و واقعا متحیر می‌شویم که یک شخص در طول مدت کوتاهی چگونه تا این حد رشد می‌کند و متعالی می‌شود.
* فیلم در کرمان فیلمبرداری شده و مریلا زارعی و سایر بازیگران با لهجه صحبت می‌کنند. چگونه به این زبان رسیدید؟
_ _ یدالله شادمانی که خودش بازیگر خسته نباشید است؛ معیار لهجه ما بود. چون در کرمان لهجه‌ها از روستا به روستای دیگر متفاوت است. آقای شادمانی تأیید می‌کرد و ما جلو می‌رفتیم. فضا بسیار باورپذیر شده و شاید تا حدی هم به این علت بوده که خودم یزدی هستم و یزد و کرمان تا حدی نزدیک هستند. یعنی مردمی که زندگی سختی دارند را می‌شناختم.
