عضو موسسه عالی مطالعات بینالمللی ژنو در گفت‌وگو با ایلنا:
حکم دادگاه لاهه راه عقب‌نشینی آبرومندانه آمریکا از خطاهای ماه‌های اخیر را باز کرده است
عضو موسسه عالی مطالعات بینالمللی ژنو تاکید کرد: معتقدم راهی باز شده برای اینکه دولت ترامپ - یا کنگره در صورت پیروزی در ماه نوامبر - از دو خبط مهم خود در ماه‌های اخیر به صورت آبرومندانه عقب‌نشینی کند. به بیان دیگر، این حکم این فرصت را به آمریکا می‌دهد که اولاً باب مذاکره را با ایران باز کند و ثانیاً پیش از اجرای تحریم‌های نفتی - که قیمت نفت را بالا خواهد برد - با استناد به دستور دادگاه خودداری کند تا دست‌کم خود قربانی این تحریم نشود.
روز چهارشنبه، دیوان بینالمللی دادگستری سرانجام پس از حدود یک ماه بررسی، نظر خویش را صادر کرد و ضمن اعلام صلاحیت خود برای بررسی شکایت ایران از امریکا، اعلام کرد که دولت ایالات متحده ملزم است طبق تعهدات بینالمللی خود وفق عهدنامه ۱۳۳۴ مودت، روابط اقتصادی و حقوق کنسولی، موانع ناشی از اقداماتش علیه جمهوری اسلامی ایران برطرف کند. درخصوص حکم موقت دادگاه لاهه، ضمانت اجرا، تاثیر آن بر حکم نهایی، اثرگذاری این حکم بر روند همکاری‌ها با ایران و خروج ایالات متحده از پیمان مودت و تاثیر این مسئله بر روند قضایی گفت‌وگویی با رضا نصری، حقوقدان بینالمللی، تحلیلگر ارشد مسائل سیاست خارجی و عضو موسسه عالی مطالعات بینالمللی ژنو داشته‌ایم که مشروح آن در ادامه می‌آید:
راه‌های تمکین امریکا به حکم دادگاه لاهه
صدور حکم موقت دیوان بینالمللی دادگستری به نفع ایران از چه قدرت اجرایی الزام‌آور برخودار است؟
نظام حقوق بین‌الملل با نظام حقوق داخلی متفاوت است. در حقوق داخلی، نقض یک قانون یا نقض حکم یک دادگاه با برخورد یک «قوه قهریه متمرکز» - مثل پلیس یا نیروی انتظامی - مواجه خواهد شد. در نظام بینالمللی - به ویژه در مورد کشورهای قدرتمند - توسل به چنین سازوکاری میسر نیست. در نتیجه، در روابط بین‌الملل کشورها خود باید از طُرقی که می‌دانند «الزام» را برای کشور خاطی ایجاد کنند. برای این کار هم - یعنی برای سوق دادن یک دولت به تمکین به حکم - راه‌های مختلفی باید پیمود. یکی از این راه‌ها اِعمال فشار دیپلماتیک از طریق رایزنی با متحدان آن کشور است؛ راه دیگر آغاز یک پویش رسانه‌ای و تبلیغاتی علیه دولت خاطی است؛ یک راه جلب حمایت سازمان‌های بین‌الملل ذی‌ربط و توسل به سازوکارهای آنها است؛ یک راه جلب حمایت و استفاده از ظرفیت بازیگران متنفذ مدنی است؛ یک راه هم جلب حمایت جریان‌های مخالف در درون کشور خاطی است. همه این راه‌ها باید همزمان و به طور سیستماتیک پیموده شود تا یک دولت قدرتمند در مضیقه قرار بگیرد و در محاسبات نهایی خود تمکین به حکم را کم‌‌هزینه‌تر از متمرد از آن ارزیابی کند.
حکم موقت دادگاه لاهه برای پیش‌بینی حکم نهایی به هیچ عنوان تعیین‌کننده نیست
صدور حکم موقت تا چه اندازه می‌تواند ایران را امیدوار به پیروزی در حکم نهایی کند؟
رسیدگی به شکایت‌ها در دادگاه لاهه آنقدر زمانبر است که در بسیاری از مواقع موضوع مورد مناقشه پیش از صدور حکم نهایی به نحوی حل و فصل می‌شود یا از موضوعیت ساقط می‌شود. اما به طور کُلی دریافت قرار موقت معمولاً از حکم نهایی آسان‌تر است چراکه در مرحله «قرار موقت» قضات دادگاه مطابق معیارها و استانداردهای حقوقی سهل‌الوصول‌تری تصمیم می‌گیرند. می‌شود دریافت قرار موقت را نشانهٔ مثبتی دانست اما برای پیش‌بینی حکم نهایی به هیچ عنوان تعیین‌کننده نیست.
از حکم موقت دادگاه لاهه می‌توان برای احراز حقانیت ایران و اِعمال فشار به آمریکا استفاده کرد
صدور حکم موقت چه تاثیری بر توقف اجرای تحریم‌ها و تشویق دیگر کشورها برای همکاری با ایران دارد؟
همانطور که گزارش‌های مثبت آژانس بینالمللی انرژی اتمی به شدت موضع ایران را نسبت به آمریکا تقویت کرده است و اجازه نمی‌دهد هر اتهامی را راحت به ایران نسبت بدهند، این حکم موقت دادگاه لاهه هم به مثابه یک سند بینالمللی جدیدی است که می‌شود از آن برای احراز حقانیت ایران، جلب حمایت بینالمللی، جلب حمایت افکار عمومی و اِعمال فشار به دولت آمریکا استفاده کرد. در هر حال، عالی‌ترین مرجع قضایی بینالمللی سندی به نفع ایران صادر کرده است که نباید ارزش و کارکرد آن را دست‌کم گرفت.
اقدام دولت ترامپ در خروج از پیمان مودت اعتبار و صلاحیت حقوقی آمریکا را زیر سوال می‌برد
وزیر امور خارجه امریکا از خروج ایالات متحده از پیمان مودت خبر داده است. این اقدام امریکا حاوی چه معنایی در عرصه حقوقی و بینالمللی است؟
این اقدام دولت ترامپ یک اقدام عجولانه و عصبی است که فقط حُسن نیت، اعتبار و صلاحیت حقوقی آمریکا را زیر سوال می‌برد بدون اینکه کوچک‌ترین نفعی از نظر حقوقی برای آمریکا در هر دو پرونده شکایت ایران در لاهه داشته باشد. اقدام دولت ترامپ مانند این است که صاحبخانه‌ای برای نقض قرارداد اجاره از فردی شکایت کند و آن فرد پس از دریافت حکم دادگاه اعلام کند «به کُل اجاره‌نامه را قبول ندارم»! چنین کاری قطعاً فقط بر اعتبار و شخصیت آن فرد اثر می‌گذارد. معتقدم این اقدام حتی برای حلقهٔ ایدئولوژیک سیاست خارجه ترامپ - یعنی افرادی مانند جان بولتون - نیز گران تمام خواهد شد چراکه ستیز متعصبانه و ایدئولوژیک آنها با نظام و سازوکارهای بینالمللی چنان دارد به جایگاه آمریکا لطمه می‌زند که قطعاً آنها را با یک مقاومت جدی از درون واشنگتن مواجه خواهد کرد.
خروج امریکا از پیمان مودت تاثیری بر پرونده‌‌های مورد بررسی در دادگاه لاهه ندارد
آیا خروج امریکا از پیمان مودت می‌تواند صلاحیت دیوان لاهه را برای رسیدگی به این موضوع از اعتبار ساقط کند و یا موجب صدور حکم به نفع ایران شود؟
خروج دولت آمریکا در زمانی که عملیاتی شود فقط این امکان را از آمریکا و ایران سلب می‌کند که در آینده با استناد به این پیمان از یکدیگر نزد دادگاه بینالمللی دادگستری شکایت کنند. اما تاثیری بر هر دو پرونده‌‌ای که هم‌اکنون در جریان است نخواهد گذاشت.
ایران می‌تواند قدرت تصمیم‌گیری را از شورای امنیت به مجمع عمومی منتقل کند
بسیاری می‌گویند امریکا به اجرای حکم دیوان لاهه تن نمی‌دهد و در شورای امنیت نیز با وتو، حکم دیوان را بی‌اثر می‌کند. آیا این سیکل موجب نمی‌شود که بگوییم حکم دیوان فایده‌ای برای ایران ندارد؟
اولاً این نکته را باید در نظر داشت که ارجاع به شورای امنیت تنها راه پیش رو نیست. همانطور که ذکر شد، راه‌های مختلفی برای اِعمال فشار به آمریکا وجود دارد که «رسمی‌ترین» آنها ارجاع به شورای امنیت است. اما اگر بنا به بحث نظری باشد، ابتدا این بحث مطرح است که آیا ایالات متحده به عنوان یک «طرف دعوا» (مطابق بند ۳ اصل ۲۷ منشور) حق رای دادن در شورای امنیت خواهد داشت یا خیر. اگر از این نکته هم بگذریم، این بحث مطرح است که همین ارجاع به شورای امنیت با توجه به حق وتو هم شاید الزاماً به نفع آمریکا تمام نشود. اگر آمریکا حق رای داشته باشد و با سوءاستفاده از حق وتوی خود قطعنامه مشروع شورای امنیت را وتو کند، این امکان وجود دارد که ایران مطابق «قطعنامه اتحاد برای صلح» موضوع را به مجمع عمومی ارجاع دهد. یعنی با نشان دادن انسداد در شورای امنیت، مجمع عمومی را وارد میدان کند. این همان کاری است که برخی کشورها در واکنش به وتوی آمریکا در قضیه انتقال سفارتخانه ایالات متحده به بیت‌المقدس انجام دادند و اختیار تصمیم‌گیری را از شورای امنیت به مجمع عمومی انتقال دادند.
حکم موقت دادگاه لاهه فرصت مذاکره با ایران را باز می‌کند
حمید بعیدی‌نژاد معتقد است حکم دادگاه لاهه موجب تجدیدنظر امریکا در خروجش از برجام می‌شود و شما نیز گفته بودید صدور حکم موقت می‌تواند امریکا را به میز مذاکره آورد. فکر می‌کنید امریکای ترامپ چه زمانی به این نقطه برسد؟ خروج از پیمان مودت آیا نشاندهنده آن نیست که دولت ترامپ به هیچ اساس بین‌المللی‌ای پایبند نیست؟
معتقدم راهی باز شده برای اینکه دولت ترامپ - یا کنگره در صورت پیروزی در ماه نوامبر - از دو خبط مهم خود در ماه‌های اخیر به صورت آبرومندانه عقب‌نشینی کند. به بیان دیگر، این حکم این فرصت را به آمریکا می‌دهد که اولاً باب مذاکره را با ایران باز کند و برخی لطماتی را که خروج غیرمنطقی از برجام به آن وارد آورده جبران کند؛ و ثانیاً پیش از اجرای تحریم‌های نفتی - که قیمت نفت را بالا خواهد برد - با استناد به دستور دادگاه خودداری کند تا دست‌کم خود قربانی این تحریم نشود. در هر حال، دادگاه طرفین را به انجام هر اقدامی که منجر به تشدید مناقشه شود، منع کرده است و همین بند می‌تواند مفری برای آمریکا ایجاد کند تا سیاست‌هایش را در هر دو زمینه تعدیل کند. در این میان، خروج از معاهده مودت ۱۹۵۵ یا لفاظی‌ها علیه دادگاه و ایران اقدامات تبلیغاتی و نمایشی هستند که بر اثر جبر واقعیت‌ها برگشت‌پذیر خواهند شد.
گفت‌وگو: محمدابراهیم ترقی‌نژاد
