ریشه‌های انحصارگرایی در اقتصاد ایران
رانت، فئودالیسم...انحصارگرایی و ... اقتصاد کشور را چنان در خود غرق کرده‌اند که حتی اقتصاددانان نئوکلاسیک هم فریاد نجات سر داده‌اند. این را باید در انگاره‌های دکتر نیلی، مشاور ارشد رئیس جمهور به خوبی مشاهده کرد.
رزونامه تجارت نوشت: همه بر این عقیده‌اند که رانت و انحصارگرایی آفت این اقتصاد است و برای نجات آن، تنها و تنها باید این غده سرطانی مهار شود. انحصار مقابل رقابت قرار گرفته است. انحصار ممکن است در تولید محصول یا در خرید نهاده‌های تولید ظاهر شود.
هرگاه بنگاه اقتصادی بتواند با تغییر شمار تولید خود بر قیمت بازار تاثیرگذار شود؛ در وضعیت انحصاری قرار می‌گیرد. صرف اثرگذاری یک بنگاه بر قیمت نشان دهنده انحراف از وضعیت رقابت کامل است، زیرا در وضعیت رقابت کامل قیمت از بیرون بنگاه و توسط کل بازار تعیین می‌شود و اگر بنگاهی بخواهد محصول یا خدمت خود را بیش از قیمت بازار بفروشد، هیچ مشتری نخواهد داشت.
مزیت رقابت کامل
مهمترین مزیت وضعیت رقابت کامل، وجود کارآیی اقتصادی است. مقصود از این توصیف این است که در حالت کارا نمی‌توان وضع کسی را بهتر کرد بدون آنکه وضع کسی بدتر شود، می‌توان به صورت ریاضی نشان داد که در حالت‌های دیگر، غیر از حالت رقابت کامل، کارآیی وجود ندارد و می‌توان وضعیت عده‌ای از افراد جامعه را بهبود بخشید. بدون اینکه وضع کسی بدتر شود. از دید اقتصاددانان، انحصار و انحصارطلبی به همین دلیل امری نامطلوب است.
وضعیت انحصار
در وضعیت انحصاری، بنگاه‌ها قیمت را بالاتر از قیمت حالت رقابتی قرار می‌دهند. این امر مستلزم آن است که تولید در حالت انحصاری، کمتر از میزان تولید در حالت رقابتی باشد تا درآمد انحصارگر حداکثر شود. علت بد بودن انحصار صرفا این نیست که تولیدکنندگان قیمت‌های بالاتری به مصرف کنندگان تحمیل می‌کنند. بلکه بدبودن انحصار ناشی از ناکارایی است. مقصود از این تعبیر آن است که می‌توان وضع هم مصرف‌کننده و هم تولیدکننده را بهبود داد و هیچ کس از این بهبود متضرر نشود. اگر انحصارگر بتواند میان مصرف‌کنندگان تبعیض قائل شود و به بخشی از جامعه محصول خود را به قیمت انحصاری بفروشد و به بقیه جامعه همان محصول را به قیمتی میان قیمت انحصاری و قیمت رقابتی عرضه کند. هم تولیدکننده سود بیشتری خواهد کرد و هم مصرف‌کنندگانی که در قیمت انحصاری قادر به خرید محصول نبودند سود خواهند برد.
علی سرزعیم کارشناس اقتصادی درباره عوامل تاثیر گذار انحصارگرایی در اقتصاد به عوامل مختلفی اشاره می‌کند. وی در کتاب اقتصاد برای همه در این باره می‌نویسد:«حمایت از صنایع جدید ملی( نوزاد)، دخالت‌های دولت، کسب درآمد، محدودیت بازار و توجیهات مبهم درباره حاکمیت دولت از مهمترین عوامل تاثیرگذار ایجاد انحصارگرایی در اقتصاد کشور بوده است».
علی سرزعیم معتقد است که منشا قدرت انحصاری بسیاری از بنگاه‌های دولتی، قانون یا مصوبه‌ای است که بر اساس مصوبات و ملاحظاتی که در یک مقطع زمانی خاص وجود داشته است. به وجود آمده‌اند؛ اما با گذشت زمان تجدیدنظری در مورد فلسفه ایجاد آنها و مصوبات مورد اشاره صورت نگرفته است. اگر چه ممکن است فلسفه ایجاد انحصار در برخی صنایع در پاره‌ای مقاطع زمانی خاص، قابل دفاع باشد اما مصلحت در زمان کنونی منتفی شده است.
این کارشناس اقتصادی در ادامه بررسی عوامل ایجاد انحصار در اقتصاد کشور به موضوع دیگری در این باره پرداخته است. «مسئله حمایت از صنایع جدید ملی خود نیز می‌تواند برآیند ایجاد انحصار در اقتصاد شود. چرا که بخشی از انحصارها به بهانه ایجاد اینگونه صنایع به وجود آمده است».
سرزعیم درباره این مولفه اینگونه توضیح می‌دهد: بر اساس این نظریه دولتها باید از صنایع ملی جدید در برابر رقبای خارجی در یک بازه زمانی محدود و معین حمایت کنند تا این بنگاه‌ها بتوانند میزان تولید خود را آنقدر افزایش دهند که از خصوصیت اقتصاد مقیاس بهره‌مند شوند و قابلیت رقابت با رقبای خارجی را بیابند.
حالا بسیاری صنایع کشور به بهانه حمایت از اینگونه صنایع زیر حمایت نامحدود قرار گرفته‌اند و به طور کلی صنایع برخوردار از این حمایت گروه‌های با نفوذی شکل می‌دهند تا مانع از حذف حمایت‌های مورد اشاره در سال‌های آینده شوند. به این ترتیب انحصارهای زیادی در ایران شکل گرفته است.
مولفه دیگری که این اقتصاددان در کتاب مذکور به آن پرداخته، دخالت‌های دولت است.
این کارشناس اقتصادی معتقد است: در مقاطع زمانی مختلف دولت با اتکا به درآمد نفت صنایع مختلفی ایجاد کرده است، پس از ایجاد این صنایع، اقداماتی برای موفقیت آنها در فروش محصولات صورت گرفته است که ممنوعیت واردات، پرداخت تسهیلات بانکی و ارز ارزان از آن جمله است. این اقدامات مانع شده است که زمینه رقابت منصفانه یک بنگاه بخش خصوصی با بنگاه دولتی وجود داشته باشد. این امر باید ورشکستگی بخش خصوصی انجامیده و یا از ابتدا مانع از ورود آنها به عرضه رقابت شده است.
در کسب درآمد هم دولت می‌تواند دخالت کند و با ایجاد بنگاهی در یک بازار پر از تقاضا، درآمد هنگفتی را نصیب خود کند و به انحصارگرایی در بازارهای پر رونق دامن بزند.
در برخی از قوانین و مصوبات دلایلی مانند تامین امنیت ملی، جلوگیری از اغتشاش سیاسی و اقتصادی و ... ذکر می‌شود که این عوامل به ایجاد انحصار در برخی نهادها دامن می‌زند و موجب ابهام در تعریف این مولفه‌ها به نوبه خود خواهد شد.
بالاخره انحصارگرایی در ایران تبدیل به یک آفت و سرطان شده است و برای جلوگیری از رشد آن باید قبل از هر کاری برای اصلاح اقتصاد، برخلاف راههای ایجاد آن اقدام کرد.
