14 هزار و 792 هکتار بافت ناپایدار شهری در پایتخت!

بافت فرسوده شهری به قسمت‌هایی از محدوده قانونی شهرها گفته می‌شود که به دلایلی از قبیل نداشتن دسترسی سواره مناسب، کارآیی پایین و فرسودگی کالبدی بنا در گذر زمان، آسیب پذیر هستند و ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی کمی دارند.

بافت‌های فرسوده را می‌توان با سه شاخص ناپایداری، نفوذناپذیری و ریزدانگی سنجید. مطابق اتفاق نظر کارشناسان این حوزه  بافت فرسوده به بلوک‌هایی گفته می‌شود که اولا دارای 50 درصد از بناهای موجود از استحکام لازم بی‌بهره باشد، در ثانی عرض معابر بلوک کمتر از شش متر باشد و در نهایت 50 درصد از ساختمان‌ها در آن بلوک مساحتی کمتر از 200 متر مربع داشته باشد.

بافت‌های فرسوده به سه دسته بافت‌های دارای میراث فرهنگی، بافت‌های فاقد میراث فرهنگی و بافت‌های حاشیه‌ای تقسیم می‌شود.

بافت‌های دارای میراث فرهنگی آن دسته از بافت‌های فرسوده‌اند که یا به ثبت آثار ملی رسیده‌اند و یا در لیست میراث‌های با ارزش سازمان میراث فرهنگی وگردشگری قرار می‌گیرند که در گذر زمان فرسوده شدند و نیاز به بازسازی دارند.

بافت‌های فاقد میراث شهری همان بافت‌های شهری فرسوده‌اند که در مالکیت مردم قرار دارند، اما از نظر امینی، استحکام و خدمات شهری دچار کمبود هستند. بافت‌های فرسوده حاشیه‌ای نیز در حاشیه شهرها ایجاد شده و خارج از برنامه‌های رسمی توسعه شکل گرفته‌اند که عواملی نظیر فقر، اعتیاد، بیکاری و مهاجرت در ایجادشان موثر است.

از آنجا که تحقق عدالت اجتماعی و ایجاد محیطی امن و ایمن و مطلوب جز اهداف سند چشم‌انداز است، نامطلوب بودن شرایط زندگی و فعالیت در بخشی از بافت‌های فرسوده، ناتوانی در مطابقت با مبانی توسعه پایدار را نشان می‌دهد، زیرا به دلیل نبودن ارتباط منطقی بین فضاهای جدید و قدیم، هویت شهر تقویت نمی‌شود.

اقدام برای رسیدگی به بافت‌های فرسوده شهری به هر شیوه‌ای به دنبال تحقق توسعه پایدار است. برای ارائه الگویی مطلوب قابل کاربرد در بهسازی یا نوسازی بافت‌های فرسوده باید علاوه بر توجه  به ضوابط، طرح‌های بالادست و و طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده، ابعاد کاربری بافت هم شناسایی شود.

در کشور ما بطور تقریبی دارای هفتاد هزار هکتار بافت فرسوده شناسایی شده است که حدود 3 هزار هکتار آن در تهران وجود دارد.

بی‌توجهی به وضعیت زمین  ساخت، بی‌توجهی به پهنه زلزله بندی و لرزه خیزی و  عدم توجه به  سابقه شکل گیری بافت، موجب همپوشانی بافت فرسوده  با بافت‌های تاریخی و سکونت‌گاه‌های غیررسمی می‌شود.

در شهر تهران حدود 14 هزار و 792 هکتار را بافت ناپایدار تشکیل داده به گونه‌ای که 43 درصد از کل واحدهای مسکونی کلانشهر خصیصه ناپایداری دارند. محدوده ناپایداری و ریزدانگی 8669 هکتار از کل وسعت تهران را به خود اختصاص داده است.

بررسی نقشه‌های بافت فرسوده در مناطق مختلف تهران نشان می‌دهد که ناپایداری و فرسودگی در کتهران بیشتر در محدوده مرکزی شهر و در مناطق 12، 11 و 10 و همچنین مناطق حاشیه‌ای محدوده مرکزی مانند مناطق 15، 14، 7 و 17 متمرکز شده است،.

مراجع قانونی مسئول درباره بافت‌های فرسوده را می‌توان سازمان میراث فرهنگی وگردشگری، شرکت عمران و بهسازی شهری و  شهرداری‌ها دانست که هر کدام مطابق با اختیارات قانونی خود و با استناد به قانون عمل می‌کنند.  هم‌پوشانی میان فعالیت مراجع هم از طریق مستندات قانونی قابل حل است.

دامنه فعالیت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از بهسازی تا نوسازی بافت‌ها است. بیشترین نقش و مسئولیت برای دخالت در بافت‌ها بر عهده شرکت عمران و بهسازی شهری ایران است که دامنه فعالیتش از بهسازی بافت (بهسازی آثار غیر تاریخی)، نوسازی و بازسازی را در برمی‌گیرد. شهرداری‌ها نیز براساس مستندات قانونی خود عمل می‌کنند و دامنه عملکردشان از نوسازی تا بازسازی را شامل می‌شود.

شاید یکی از دلایل عدم موفقیت چشمگیر در اقدامات مرتبط با بافت‌های فرسوده این است که این امر ریشه‌های غیر مدیریتی  هم دارد. مسائلی  مثل فقر، تورم، مهاجرت، بیکاری، نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی می‌توانند به نحوی بر فرسودگی بافت‌ها اثرگذار باشند.

بافت‌های فرسوده و ناتوانیشان در پاسخگویی به نیازهای مردم، باعث تخلیه این بافت‌ها و حرکت سکونتی آنان و در نتیجه افزایش مهاجرت می‌شود. لذا رویکردهای مدیریت و برنامه‌های احیا، نوسازی و بهسازی شهری نیازمند تغییر به سمت رویکردی  همه جانبه است که مبتنی بر درک تاریخی میان شهر و شهروند سعی کند ضمن ایجاد حداقل تغییرات به نتیجه برسد.

حل مسئله حاشیه‌نشینی و بافت‌های فرسوده نیازمند همکاری بخش خصوصی و شهروندان در کنار سایر دستگاه‌های مسئول است برای جلب این مشارکت لازم است توجیه‌های اقتصادی  و تسهیلات مالی متناسب ارائه و انگیزه کافی ایجاد شود.

 نویسنده: اسماعیل علی دوستی. عضو شورای شهر تهران