مورت نفسگیر
وزارت بهداشت: گیاه کنوکارپوس معروف به مورت آمریکایی عامل تنگی نفس خوزستانی‌ها پس از باران‌های پاییزی است طغیان فصلی آسم در اهواز به علت ترکیدن محصول گیاه مورت آمریکایی و پراکنده شدن آن در هواست.
به گزارش ایلنا به نقل از شهروند، پیش از این وقتی نفس اهوازی‌ها با نخستین بارش پاییزی می‌گرفت، همه می‌گفتند کار، کار گردوغباری است که یا از هورالعظیم برخاسته یا از عراق آمده است. گردوغبار هم اگرچه راه نفس مردم را می‌بست و همچنان می‌بندد و اگرچه مسئولان به باران اسیدی، ذرات نفتی و دی‌اکسید گوگرد هم مشکوک بودند اما حالا معلوم شده آنچه اهالی اهواز و بعضی شهرهای دیگر را هر پاییز به بیمارستان می‌کشاند، نه گردوغبار که «موُرد آمریکایی» است؛ گیاه غریبه‌ای که در یک‌‌دهه گذشته تنها برای زیباکردن شهر از کویت به اهواز آمد و عاقبت بلای جان مردم شد. انگشت‌های اتهام پیش از این هم به سمت گرده‌افشانی «کنوکارپوس» نشانه رفته بود و چندین و چند مقاله دانشگاهی نقش آن را تأیید می‌کرد اما همه چیز درحد نظریه بود. وزارت بهداشت به‌عنوان اصلی‌ترین متولی سلامت مردم که دراین مدت به اثر گرده‌افشانی «موُرد آمریکایی» یقین نداشت، درنهایت همین دیروز اعلام کرد که عامل تنگی‌نفس مردم خوزستان «مورت آمریکایی» است. گونه‌ای غیربومی که درصد بزرگی از فضای سبز شهر اهواز را پوشانده، سریع رشد می‌کند، همیشه سبز است، قد می‌کشد اما هر پاییز نفس می‌بُرد.
اینطور که قائم‌مقام وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی عنوان کرده، در‌سال ٩٢ تا ٩٤ نزدیک به ٥٦هزار نفر با نخستین باران راهی اورژانس‌های بیمارستان‌های خوزستان شده‌اند و از این تعداد ٢٦هزار نفر فقط در‌سال ٩٤ به خاطر اختلال تنفسی به مراکزدرمانی رفته‌اند. براساس توضیح ایرج حریرچی یافته‌ها نشان می‌دهد که طغیان فصلی آسم بعد از نخستین باران رخ می‌دهد اما علت آن باران اسیدی، اکسیدهای نیتروژن، با مونوکسید کربن نیست بلکه ترکیدن محصول گیاه «موُرد آمریکایی» و پراکنده‌شدنش در هواست؛ گیاهی که «البته آمریکایی نیست اما خوزستانی‌ها آن را به اسم «موُرد آمریکایی» می‌شناسند». او گفت که براساس تحقیقات مشخص شد علت بروز حساسیت، همین پوشش گیاهی غیربومی بود، هرچند ابتدای کار این مسأله را نمی‌پذیرفتند و حتی تئوری ما با مخالفت در مراکز علمی همراه شد ولی پس از آن تأیید شد.
با این‌که شایعاتی از مرگ افراد به خاطر همین مشکل تنفسی شنیده می‌شد و این گفته‌ها در اخبار غیررسمی انعکاس پیدا می‌کرد اما به گفته حریرچی، این حساسیت‌ها در ٤سال اخیر هیچ فوتی درپی نداشته و برای درمان بهتر بیماران، پرداخت نقدی مراجعه‌کنندگان به بیمارستان‌های دولتی در شهرهای استان خوزستان پس از نخستین بارندگی پاییزی حذف شده است. امسال آمار مراجعه به بیمارستان‌ها در اهواز بیش از ٨٨درصد کاهش داشته و تنها ١٥٦٥نفر با طغیان مشکل تنفسی به مراکزدرمانی کشانده شدند و مسئولان خود می‌گویند؛ دلیل این کاهش؛ «کاهش غلظت مواد آلرژن با هرس شدید گیاه کارپوس» بود.
کار شهرداری بود
مورت آمریکایی چطور پایش به اهواز باز شد؟ احمدرضا لاهیجان‌زاده، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان در گفت‌وگو با «شهروند» می‌گوید: کار شهرداری بود: «١٢سال پیش برای نخستین‌بار این‌گونه از کویت به اهواز وارد شد، شهرداری برای مبلمان شهری در بعضی مناطق کاشت؛ رشد خوبی داشت و ١٢ماه از سال سرسبز بود. از طرفی قابلیت شکل‌دهی و تزیین هم داشت و تولیدش راحت و ارزان بود؛ هم با بذر و هم با قلمه‌زدن کاشته می‌شد. کم‌کم در گلخانه‌ها زیاد شد و به همه جای شهر رفت. آن‌قدر که اکنون ٧٠درصد پوشش گیاهی شهر اهواز از این‌گونه پوشیده شده است؛ حتی بعضی می‌گویند، آمار از این هم بیشتر است. باقیمانده گونه‌های بومی‌اند.» به گفته او، کنوکارپوس بعد از ٣ تا ٤سال به سن گلدهی می‌رسد و می‌تواند تا ١٢متر ارتفاع بگیرد، وقتی قدش که تا ٤متر می‌رسد، از فاز رویشی خارج و به فاز زایشی می‌رود. درهمین زمان، در یکی- دو باران اول آبان‌ماه گرده‌افشانی می‌کند و مشکل تنفسی پیش می‌آید. «مشکل فقط برای یکی- دوبارش اول درفصل باران است؛ بعد از آن دیگر گرده‌ای در کار نیست. مثلا همین دیروز و پریروز باران شدیدی در اهواز بارید اما چون گلدهی تمام شده بود، اختلالات تنفسی تکرار نشد.»
١٠سال دیگر حذف می‌شود
مسئولان محیط‌زیستی از دانشگاهی‌ها کمک گرفته‌اند و حل مسأله را در هرس‌کردن درختان دیده‌اند تا توان گلدهی از گیاه گرفته شود و پیش از باران راه گرده‌افشانی سد شود. لاهیجان‌زاده می‌گوید: «موضوعی که حالا ازسوی وزارت بهداشت تأیید شده، را سال گذشته از زبان رئیس دانشگاه علوم پزشکی هم شنیدیم. از همان زمان گفته شد که به احتمال قوی گونه «کنو کارپوس» عامل اصلی اختلالات تنفسی پس از باران است. با این نتیجه‌گیری از یک‌سال پیش جلسات زیادی درتهران و شورای سلامت تشکیل شد تا مشکل طوری مدیریت شود که هم مسأله حل شود، هم به گونه آسیبی نرسد. این اداره هیچ‌وقت موافق جمع‌شدن درختان نبود.»
مدیر کل محیط‌زیست استان خوزستان ادامه می‌دهد: «قرار براین شد که دانشکده کشاورزی دانشگاه چمران برای نحوه هرس‌کردن درختان گزارشی علمی به ما تحویل بدهد. این گزارش تیر امسال تهیه شد که نشان می‌داد، اگر «موُرد آمریکایی» با روش مورد نظر هرس شود، شرایط گلدهی را از دست خواهد داد و گرده‌افشانی بعد از این دردسر نخواهد بود.»
اکنون شهرداری کاشت ٦٠هزار گونه بومی درفاصله «موُردهای آمریکایی» را آغاز کرده تا به گفته لاهیجان‌زاده؛ به تدریج در فرآیندی ٨ تا ١٠ساله بومی‌ها جایگزین درختچه‌های غیربومی شوند.
براساس این دستورالعمل هرس در شهریور و مهرماه انجام می‌شود، روش به شهرداری‌ها ابلاغ و یک دوره هم انجام شده است. با این حال، همین موضوع هم خارج از حاشیه نبود؛ چراکه به گفته لاهیجانی اقداماتی خارج از چارچوب باعث اعتراض دانشگاه علوم پزشکی و فعالان محیط‌زیست شد: «در واقع درختچه‌ها را بیش از حد هرس کرده بودند و تقریبا از نیمه قطعش کرده بودند. فعالان محیط‌زیست هم متذکر شدند.»
با این حال لاهیجان‌زاده می‌گوید؛ چون «موُرد آمریکایی» در هر ماه چند سانتیمتر رشد می‌کند، جای نگرانی ندارد و بعد از هرس به سرعت شرایطش به قبل باز میگردد و حتی سرزنده‌تر هم خواهد شد. شهرداری اعلام کرده که امسال بیش از ١٠٠هزار درختچه کنوکارپوس را هرس کرده است. هرچند همین حالا اگر در اهواز بچرخید، هیچ اثری از هرس درختان نیست؛ و دلیل چیزی نیست جز رشد عجیب این‌گونه. او می‌گوید: «البته امسال شهرداری کمبود تجهیزات داشت و برنامه‌اش دچار وقفه شد؛ هرچند کارش نتیجه داد. با این حال اگر به‌طور دقیق برنامه‌ریزی کند و هر‌سال به شکل منسجم هرس را پیگیری کند، از بحران عبور خواهیم کرد. در کنار این‌که بعضی نژادهای این درختچه‌هاعقیم است و گلدهی ندارد، متخصصان می‌گویند، اگر هرس هر‌سال تکرار شود، درختچه‌ها بعد از چند سالی توانایی گلدهی را از دست خواهند داد و در نتیجه می‌توان گونه‌های دیگری جایگزینشان کرد.»
آنچه حسین آخانی، پژوهشگر منابع طبیعی و گیاه‌شناس و استاد دانشگاه تهران بر آن تأکید دارد، جلوگیری از ورود گونه‌های غیربومی است که در آینده خطرزا خواهند بود. او به «شهروند» می‌گوید: «بارها و بارها گفته ام و باز هم تأکید می‌کنم که باید نسبت به ورود گیاهان خارجی به شدت حساس باشیم چرا که اصولا گونه‌های خارجی چه گیاهی و چه جانوری می‌توانند مهاجم شود، تنوع گونه بومی را تحت‌تأثیر قرار دهند و آثار سوء غیرقابل انتظار داشته باشند؛ کمترین این آثار آلرژی است.» او البته معتقد است که ادعای وزارت بهداشت درباره تأیید نظریه اثر گرده افشانی پس از باران در تنفس، نیازمند طی شدن مراحلی برای اثبات است: «مسائل علمی چیزی نیست که در مصاحبه گفته شود و به تأیید برسد. گزارش وزارت بهداشت هم ابتدا باید در مجلات معتبر علمی داوری شود و در صورتی که صحت روش مورد بررسی تأیید شد، به وسیله داده‌های آماری آن تحقیق می‌توان به درستی گزارش اعتماد کرد.»
پژوهشگر منابع طبیعی و گیاه‌شناس ادامه می‌دهد: « من گزارش محکمی که نشان دهد این گیاه می‌تواند در فصل بارندگی باعث آلرژی شود ندیده ام. به جز یک‌سری گزارش پراکنده درباره پاکستان که همین گیاه «کنوکارپوس» ایجاد آلرژی کرده است. اما در این مورد هم مقالات همکاران پاکستانی یکی دو مورد بیشتر نبود والبته در مجلات علمی معتبر هم منتشر نشده بود که اطمینان دهد.»
آخانی تأیید و اثبات این نظریه را مهر تاییدی بر اصرار کارشناسان بر منع ورود گونه‌های غیربومی می‌داند و می‌گوید: «اگر واقعا از نظر علمی این مسأله تأیید و اثبات شود، سپاسگزار خواهیم بود چون مهر تاییدی است بر نگرانی گذشته ما که بارها تکرارش کرده ایم. یعنی باید درباره دیگر واردات غیربومی هم تجدید نظر کرد.» او با تأکید بر این‌که سازمان‌های مسئول به‌ویژه سازمان محیط‌زیست باید بیش از هر نهادی از ورود هر گونه خارجی ممانعت کنند، می‌گوید: «در هر حال یک شبه نمی‌توان این درختچه‌ها را از اهواز حذف کرد، چون این خود خسارت به بار می‌آورد. به مدیریتی مدون احتیاج است تا به تدریج حذف و گونه بومی جایگزینش شود.»