ریه‌های مسموم شهر
«بیماران ریوی صدایی ندارند که با آن درد خود را فریاد بزنند. آلودگی، آرام اما همیشگی در نفس‌های آنها جا خوش کرده است. آمار دقیقی هم وجود ندارد که بدانیم این هجوم چگونه و به چه شکل در حال گسترش است اما صدای زنگ خطر را در گسترش بیماری‌های سرطانی می‌توان شنید؛ زنگ خطری که برای زندگی در شهر آلوده تهران و کلان‌شهرهای کشور به صدا درآمده است.»
به گزارش ایلنا، دوهفته‌نامه جامعه پویا نوشت: «نه خبری از صدای سرفه‌های خشک است و نه همهمه. درمانگاه ریه بیمارستان امام خمینی (ره) یکی از شلوغ‌ترین بخش‌های این بیمارستان است اما سکوت معناداری آن را فراگرفته. اینجا نه سن‌وسال مطرح است و نه جنسیت. زن و مرد، جوان و مسن در صف هستند. همه می‌گویند اورژانسی‌اند. دست‌اندرکاران بخش‌های جراحی، پژوهشی و درمانگاهی همه متفق‌القول هستند که در سال‌های اخیر تعداد بیماران ریوی افزایش چشمگیری یافته است. بیمارستان امام خمینی (ره) یکی از مهم‌ترین مراکز تشخیص بیماری‌های ریوی و پیوند ریه در کشور محسوب می‌شود.
تنفس سخت
با میثم پسر خانم مسنی که به درمانگاه مراجعه کرده، هم‌سخن می‌شوم. می‌گوید: «مادرم از سال ۹۱ تا ۹۳ دچار حمله‌های تنفسی می‌شد؛ سرفه‌های شدید. به مکان‌های مختلفی مراجعه کردیم اما حال مادرم بدتر شد. اینجا را معرفی کردند و با هزار بدبختی وقت گرفتیم. با مصرف دارو حالش بهتر شد اما دوباره امسال حالش بد شد.»
میثم از ترس وضعیت مادرش به اسلامشهر رفته است. او ادامه می‌دهد: «مادرم آسم مزمن و ریه چسبنده دارد. هر وقت وارد تهران می‌شویم، وضعیتش بدتر می‌شود. نمی‌تواند حرف بزند و گلویش می‌گیرد. برای آمدن به بیمارستان اصلا از تونل توحید نمی‌آییم چون نفس مادرم می‌گیرد.»
از خرج و مخارج درمان می‌پرسم، می‌گوید: «فقط یک قلم دارو، اسپری ۴۵ هزار تومانی است که هر دو هفته باید بگیرم.»
بیمارستان امام خمینی (ره) بیماران ریوی را در سه بخش درمانگاه ریه، بخش عمل ریه و بخش کانسر (سرطان) پوشش می‌دهد. مسئولان بخش جراحی می‌گویند در سال‌های اخیر به تعداد بیماران ریوی افزوده شده است. معمولا بیماران مزمن ریوی به این بخش می‌آیند و بیماران حاد تنفسی در اورژانس باقی می‌مانند. بیماران حاد ریوی افرادی هستند که دچار بیماری‌های زمینه‌ای ریوی نبوده‌اند و به صورت ناگهانی دچار بیماری‌های تنفسی می‌شوند؛ مشکلاتی که بیشتر به دلیل بیماری‌های عروقی ریه و بیماری‌های عفونی به وجود می‌آید. به دلیل برخی قرنطینه‌ها نمی‌توانم با بیماران صحبت کنم اما همسر یکی از بیماران بیرون از بخش ایستاده است. او می‌گوید: «حال شوهرم ناگهان بد شد. اول به اورژانس رفتیم اما بعد از چند روز که حالش خوب نشد، مجبور شدیم، بستری‌اش کنیم.»
بیمار نه سیگاری است و نه شغل مرتبط دارد اما دچار حمله تنفسی شده است.
اطلاعات در دسترس نیست
دکتر مهرناز اسدی، فوق تخصص ریه و پزشک درمانگاه ریه بیمارستان امام خمینی (ره) است. او اعتقاد دارد اطلاعات مستندی درباره افزایش بیماران ریوی در دسترس نیست. به گفته اسدی «اگر تحقیقات جامعی از بیماری‌های ریوی در سال‌های اخیر در شهر تهران وجود داشت، می‌توانستیم با مقایسه زمانی آن با زمان حال از رشد بیماری‌های ریوی بررسی علمی داشته باشیم اما چنین تحقیقاتی انجام نشده و چنین اطلاعاتی وجود ندارد. از آن جا که چنین اطلاعاتی وجود ندارد باید بر اطلاعات خام تکیه کنیم.»
او ادامه می‌دهد: «این اطلاعات خام می‌تواند مبتنی بر میزان پذیرش بیمار، بستری بیمار، افزایش داروهای بیشتر یا تعداد بیمارانی باشد که از کنترل خارج شده‌اند. درمانگاه ریه بیمارستان امام خمینی (ره) همیشه شلوغ است. برای پذیرش بیمار سقفی تعیین شده که بیش از سه برابر آن مریض می‌بینیم و نمی‌توانیم بیش از آن بیمار ویزیت کنیم. مشاهدات حاکی از افزایش بیماران در زمان آلودگی هواست؛ بیمارانی که از کنترل خارج می‌شوند.»
به عقیده دکتر اسدی چون آزمایش‌های ویروس‌شناسی آن چنان گسترده و به صرفه نیست، معمولا جزئیات منشأ بیماری‌های تنفسی اعم از ویروس یا آلودگی هوا مشخص نمی‌شود و تأکید بر گذشتن از دوره بحران بیماری است.
او می‌گوید: «اگر این تجهیزات وجود داشت، می‌توانستیم از میزان و درصد منشأ بیماری‌های تنفسی در فصل سرد سال مطلع باشیم.»
او در پاسخ به این پرسش که به طور مشخص چه عواملی در آلودگی هوا می‌تواند به بروز یا تشدید بیمارهای ریوی منجر شود، می‌گوید: «در مطالعات مشخص شده، ریزآلاینده‌ها مرگ و میر ناشی از بیمارهای قلبی و عروقی را بیشتر و بیمارهای قلبی و ریوی زمینه‌ای را تشدید و از کنترل خارج می‌کند؛ این موضوع به دلیل تشدید انسداد و التهاب در مجرای هوایی است. افرادی که به مدت طولانی در محیط‌های آلوده زندگی می‌کنند، حتی اگر در خانواده‌ای با زمینه بیماری آلرژیک نباشد، می‌توانند به عنوان اولین فرد خانواده به بیماری ریوی دچار شوند؛ بنابراین آلودگی هوا فارغ از این که فرد زمینه وراثتی داشته باشد یا خیر، تشدید کننده بیماری‌های ریوی و عامل بروز بیماری‌های تنفسی مزمن است.»
در جمع چند زن میان سال که در درمانگاه دور هم جمع شده‌اند به صحبت می‌نشینم، حرف‌هایشان تلخ است. یکی که نسبتا مسن‌تر از بقیه است و بیش از ۵۰ سال ندارد، می‌گوید: «ما دو دوست هستیم که هر دو بیماری ریوی داریم.»
به شوخی به من می‌گوید: «با هم برای رفتن کورس گذاشته‌ایم!» بغل‌دستی‌اش از او گلایه می‌کند که این طوری حرف نزند. زن دیگر که ۴۰ساله است، می‌گوید: «از سال ۹۱ و زمان شروع آلودگی هوا حالم بد شد. کارم وسط شهر است و آلودگی آنجا هم زیاد است. آلودگی هوا، بیماری ریوی، کم‌خونی و بیماری‌های قلبی را با هم می‌آورد. من به هر سه دچارم.»
این بیماران نمی‌توانند غذاهای سرد بخورند و سرفه‌های مداوم آنها را مستأصل می‌کند. حمله تنفسی برای بیمار مزمن ریوی مانند یک بیمار شیمیایی است؛ در سرفه‌ها به نفس‌تنگی می‌افتند و می‌ترسند این نفس آخر باشد. بیماران ریوی بی‌طاقت هستند و همراهانشان باید بیش از گذشته نسبت به رفتار آنها صبور باشند.
سرطان
ایران بر اساس برخی از هشدارها در سال‌های آینده باید در انتظار افزایش سرطان باشد. بیماران سرطانی با مشکلات زیادی از جمله دارو و درمان‌های ویژه مواجه هستند و هزینه‌های درمانی زیادی را متحمل می‌شوند. بیماران سرطانی ریوی امکان پیوند ریه را ندارند؛ سرطان ریه فاکتور ممنوعیت برای پیوند ریه است.
دکتر اسدی در این باره می‌گوید: «سرطان یک بیماری سیستمیک است و خیلی از سرطان‌های ریه در مرحله پایانی تشخیص داده می‌شوند؛ بنابراین بسیاری از آنها وارد درمان‌های قطعی نمی‌شوند و به بخش درمان‌های تسکینی می‌روند. حتی اگر در مرحله اول سرطان ریه تشخیص داده شود، چون بیمار در پیوند مجبور است از داروهای ضد سیستم ایمنی استفاده کنید، عملا دفاع بیمار در مقابل سرطان کم می‌شود و نتیجه‌ای در بر ندارد.»
در تعیین افزایش سرطان ریه نیز به دلیل کمبود اطلاعات هنوز نمی‌توان به طور قطع صحبت کرد. به گفته پزشک درمانگاه فوق تخصصی ریه بیمارستان امام خمینی «تعداد سرطان‌ها افزایش یافته است؛ حتی در بیمارستان امام خمینی (ره) تیمی تشکیل داده‌ایم که روی سرطان‌های پیشرفته‌ای که درمانی برای آنها وجود ندارد، کار می‌کنیم. متأسفانه با این که به این کار علاقه‌مند هستیم اما سیستم ثبت اطلاعاتی وجود ندارد که قاطعانه بگوییم تعداد سرطان زیاد شده است. بیشتر بر اساس مشاهده در این زمینه سخن می‌گویم.»
او ادامه می‌دهد: «شاید علاقه‌مندی به پژوهش در این زمینه باعث شده توجه بیشتری به بیماران سرطانی داشته باشیم. شاید هم این بیماران بیشتر از گذشته کشف می‌شوند اما در مجموع بخش زیادی از بیماران ما در مراجعات سرپایی سرطان ریه شناسایی می‌شوند، حتی در کسانی که فاکتورهای شغلی و مصرف دخانیات ندارند.»
اطلاعات درباره منشأ عوامل تأثیرگذار آلودگی هوا بر سرطان ریه کم است. درباره گاز رادون مطالعاتی انجام شده اما درباره بقیه مانند SO۲ فقط احتمالاتی داده شده، انجام مطالعات اپیومولوژیک در این زمینه بسیار سخت و زمان‌بر است.
خروج از تهران
بیشتر افرادی که با آنها سخن گفتم، یا درصدد خروج از تهران هستند یا آن که پایتخت را ترک کرده‌اند. مردی که به دلیل تنگی نفس بی‌آن که ویزیت شود، مطلب را ترک کرد، از جمله افرادی بود که دو سال پیش به کرج مهاجرت کرده است. نامش مصطفی است و می‌گوید: «من اول بیماری قلبی داشتم اما کم‌کم مشکل تنفسی پیدا کردم و امروز به جایی رسیدم که یک لحظه هم نمی‌توانم تهران را تحمل کنم. از وقتی به کرج رفته‌ام خیلی حالم بهتر شده است.»
او ادامه می‌دهد: «بیماری ریوی شما را از کار و زندگی می‌اندازد. صدای من را ببین، صدای من این قدر بم نیست. من دو سال است وقتی به تهران می‌آییم، این‌طوری می‌شوم.»
پزشکانی هم به بیماران توصیه می‌کنند از تهران خارج شوند. مهرناز اسدی یکی از آنهاست. او دراین‌باره می‌گوید: «به بیماران مزمن ریوی که در فهرست پیوند هستند توصیه می‌کنم از تهران خارج شوند. البته به بیماران اولویت‌های دوم و سوم که بیماری کنترل شده‌ای دارند هم این توصیه می‌شود اما اولویت‌های اول باید در نزدیکی مرکز پیوند زندگی کنند. برخی بعد از رفتن راضی هستند و عده‌ای هم وضعیت‌شان بدتر می‌شود که ما به حساب درصد رطوبت هوای محل جدید می‌گذاریم.»
راه‌حل نهایی، پیوند
پیوند ریه تنها راه باقی مانده برای بیماران زیادی است که داروها بر آنها تأثیری ندارد یا در مرحله وخیمی قرار دارند. نخستین عمل پیوند ریه در ایران در سال ۱۳۷۹ در بیمارستان امام خمینی (ره) انجام شد و از آن زمان تا پایان شش ماهه نخست سال ۱۳۹۴، تعداد ۱۱۰ عمل پیوند ریه در دو مرکز پیوند ریه کشور (امام خمینی (ره) و مسیح دانشوری) انجام شد. جالب اینک ه قدیمی‌ترین بیمار پیوندی ریه که ۱۵ سال از عمل پیوندش می‌گذرد، هنوز در قید حیات است. فهرست بلندبالایی هست که به بیماران ریوی خواستار ریه اهدایی تعلق دارد. با مرگ مغزی یک فرد، بر اساس اولویت‌های پیچیده، یک بیمار انتخاب می‌شود. پزشکان پس از پیوند امیدوارند که پیوند رد نشود اما درصدی از این پیوندها ناموفق است. تحقیقات زیادی روی طول عمر افراد گیرنده ریه اهدایی انجام شده اما طول عمر این افراد به عوامل زیادی بستگی دارد؛ بسته به بیماری زمینه‌ای، بیماران پیوندی طول عمر متفاوتی دارند. به جز نگهداری‌ها و مراقبت‌های بالایی که باید پس از پیوند انجام شود، این عمل هزینه زیادی برای بیماران در بر دارد. پیوند یک ریه هزینه‌ای نزدیک به ۵۰ میلیون دارد و طیف وسیعی از بیماران فقیر دچار بیماری‌های ریوی نمی‌توانند این مبلغ را پرداخت کنند.
اسدی با اشاره به گران بودن درمان‌ها و تجهیزات درمانی بیماران ریوی می‌گوید: «خیلی از بیماران با مشکلات مالی مواجه هستند و از این بابت موقعیت ناراحت‌کننده‌ای دارند. بیماری داریم که به بیماری نادر ریوی لم مبتلاست و پول کافی برای تهیه دارو ندارد. ما نفری ۵۰ هزار تومان روی هم می‌گذاریم و هر دفعه به او می‌دهیم. هر دوره دارویی او ۴۰۰ هزار تومان است.»
او ادامه می‌دهد: «فقر مریض‌ها بسیار ناراحت‌کننده است. یک‌سری از داروهای استنشاقی بیمه نیستند و برخی دیگر با این که بیمه هستند گران‌اند. دستگاه اکسیژن‌ساز و تهویه غیر تهاجمی که در منزل استفاده می‌شود، خیلی گران است و بیمه نیست. این در حالی است که بسیاری از بیماران ریوی مزمن ما نیازمند استفاده از این داروها هستند.»
بیماران ریوی صدایی ندارند که با آن درد خود را فریاد بزنند. آلودگی، آرام اما همیشگی در نفس‌های آنها جا خوش کرده است. آمار دقیقی هم وجود ندارد که بدانیم این هجوم چگونه و به چه شکل در حال گسترش است اما صدای زنگ خطر را در گسترش بیماری‌های سرطانی می‌توان شنید؛ زنگ خطری که برای زندگی در شهر آلوده تهران و کلان‌شهرهای کشور به صدا درآمده است.