افزایش بارش‌ها حیات دریاچه ارومیه را تضمین می‌کند؟/ چاه‌ها آب دریاچه ارومیه را می‌بلعند/ ۵۷ درصد آب چاه صرف کشت سه محصول می‌شود
دریاچه ارومیه با حجم آبی به یک میلیارد و ۱۴۰ میلیون مترمکعب و تراز فعلی ۱۲۷۰.۰۹ متر، همچنان با چالش‌های جدی ناشی از کاهش بارش‌ها و وجود چاه‌های غیرمجاز مواجه است. دبیر ستاد احیای دریاچه هشدار داد که ادامه کشت محصولات آب‌بر در اطراف دریاچه، تهدیدی جدی برای آینده این اکوسیستم ارزشمند به شمار می‌رود.
دریاچه ارومیه، یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های آب شور جهان، با چالش‌های جدی در زمینه کاهش حجم آب و تغییرات اقلیمی مواجه است. مهرنگ دوستی رضایی، مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی، اعلام کرد که حجم آب دریاچه به یک میلیارد و ۱۴۰ میلیون مترمکعب رسیده و تراز فعلی آن ۱۲۷۰.۰۹ متر است. این تراز نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۰.۳۰ متر افزایش داشته است. با این حال، بارش‌های استان از ابتدای سال آبی جاری تا ۳۰ آبان ماه به ۴۳.۲ میلیمتر رسیده که نشان‌دهنده کاهش ۱۸ درصدی نسبت به سال گذشته است.
دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه به وجود نزدیک به ۷۳ هزار حلقه چاه غیرمجاز در حوضه دریاچه اشاره کرده و تأکید کرد که مسدودی این چاه‌ها نیازمند پیگیری‌های قضائی و انتظامی طولانی است. حدود ۵۷ درصد از مصرف آب چاه‌های مجاز و غیرمجاز صرف کشت سه محصول اصلی، یعنی «سیب‌درختی، یونجه و چغندرقند» می‌شود. این موضوع نگرانی‌های جدی را درباره آینده دریاچه و تأمین آب کشاورزی ایجاد کرده است.
تحقیقات اخیر محققان دانشگاه تهران نشان می‌دهد که با وجود الگوهای داغ و نوسانی که تا سال ۲۰۳۰ در تمامی بخش‌های دریاچه غالب خواهند بود، دریاچه به طور کامل خشک نخواهد شد. اما شدت خشکی در بخش‌های جنوبی و شرقی آن بیشتر خواهد بود. این وضعیت نشان‌دهنده ضرورت تغییر الگوی کشت کشاورزی و باغداری در مناطق اطراف دریاچه است.
با توجه به بی‌توجهی مدیران کشاورزی به موضوع احیای دریاچه ارومیه، ادامه توسعه باغ‌های میوه آب‌بر در اطراف دریاچه می‌تواند به کاهش ارتفاع و حجم حوضه دریاچه منجر شود. بنابراین، هر چه حجم محصولات کشاورزی آب‌بر افزایش یابد، امید به احیای دریاچه ارومیه کاهش می‌یابد.
سال آبی خوب برای دریاچه
محسن موسوی، عضو هیئت مدیره آب و خاک پایدار ایران گفت: دریاچه ارومیه یک حوضه آبریز بسته و دارای تعدادی ذینفع، از کشاورز تا مردم معمولی و صنایع و حیوانات و پرندگان است و بدیهی است که از این حوضه آبریز همه سهم دارند. در این حوضه مقدار آب مشخصی هر سال توسط بارش تکرار شده و روانابی به نام آب تجدید پذیر تولید می‌شود که سهم هر بخش از آن مشخص است.
وی افزود: در این حوضه آبریز ۴ بخش داریم؛ سهم کشاورزان که باید نصیب کشاورزان شده و محصولات کشاورزی تولید کنند؛ سهم شرب که باید شهرها و روستاها تامین آب شوند؛ سهم صنعت که برای تولیدات صنعتی به کار می‌رود و سهم محیط زیست که برای اکوسیستم‌ها و برای حیات جانوران و گیاهان و تالاب‌ها است.
موسوی اظهار کرد: وقتی سهم یک بخش توسط بخش دیگری مصادره شود، در واقع نظم طبیعت بهم ریخته و با وضعیتی روبرو می‌شویم که امروز در دریاچه ارومیه شاهد آن هستیم.
وی بیان کرد: حوضه آبریز دریاچه ارومیه در سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ سال آبی خوبی را گذراند و حدود ۱۲ درصد میزان بارش‌ها بیشتر از شرایط نرمال بود. علاوه بر آن در این سال آبی بود که انحراف آب از رودخانه زاب اجرایی شد و توسط سد و تونل کانی سیب در حدود ۳۰۰ میلیون متر مکعب آب از طریق این کانال وارد دریاچه ارومیه شد، در حالی که سالهای قبل چنین نبوده است.
قوانین بازدارنده نیست
موسوی با اشاره به حفر چاه‌های غیرمجاز در اطراف دریاچه ارومیه، گفت: در کشور ما نسبت به بعضی از اقدامات آسیب‌رسان و زیان‌آور مثل جعل اسناد و جعل امضا و یا مثلا تولید مشروبات الکلی و یا سرقت اموال غیر جرم‌انگاری سنگینی انجام شده اما حفر چاه غیرمجاز دارای یک جرم انگاری مناسب نیست.
وی اضافه کرد: در حالی که استحصال آب از چاه‌های غیرمجاز در واقع سرقت آب از منابعی است که متعلق به شخص دیگری است. بنابراین چون مجازات حفر و بهره برداری از چاه‌ها بسیار سبک و در حد جریمه‌های مالی نازل بوده، لذا طبیعی است که با این روند هیچ گاه حفر چاه‌های غیرمجاز متوقف نمی‌شود.
این کارشناس آب اظهار کرد: مدیریت باید بر اساس مدیریت حوضه آبریز باشد. چرا که آن چیزی که محدود است و جایگزینی ندارد، آب است. آب هم هر ساله دارای یک مقدار مشخصی بوده که به نام آب تجدیدپذیر سال آبی نام برده می‌شود. لذا مدیریت باید مدیریت حوضه‌ای باشد؛ یعنی در هر کدام از استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان یک کمیسیون حوضه آبریز تشکیل شود و نیازهای خودشان را بر اساس نیازهای شهرستان استان مورد نظر تعیین کنند.
وی ادامه داد: سپس این سه کمیسیون حوضه آبریز در محل دفتر مدیریت حوضه آبریز جمع شوند و طی یک فرایند طولانی که با ادله لازم برخوردار است به توافق برسند که از مقدار آب این حوضه چه مقدار برای هر استان تخصیص داده می‌شود و چه مقدار هم برای محیط زیست و دریاچه باید اختصاص یابد. حال رییس کمیسیون حوضه آبریز هر استان به محل استان خودشان مراجعه کرده و پس از جمع کردن همه ذی‌نفعان شهرستانی بر اساس مقدار آب اختصاص یافته برای آن استان، سهم‌های هر بخش و هر شهرستان را مشخص می‌نماید.
موسوی گفت: تحویل این مقدار آب به هر بخش خود دارای مشکلات فراوانی است ولی به جد باید انجام شود.
وی با بیان این که الگوی کشت یک دستور از بالا به پایین نیست، گفت: کشاورز با توجه به مقدار آبی که از طرف مدیریت حوضه آبریز در اختیارش قرار داده شده، خود به تنهایی و با اختیار خودش می‌تواند بهترین الگو را با توجه به محدودیت آبی پیاده نماید.
