دغدغه‌های نشست اقلیمی کاپ۲۹؛ از انتخاب مجدد ترامپ و رکوردزدن سالیانه دما تا رکورد افزایش دی‌اکسید کربن
امسال کاپ۲۹ یا همان کنفرانس اقلیمی سازمان ملل متحد در باکو، پایتخت آذربایجان، برگزار شده است. هدف نشست کاپ محدود کردن انتشار گاز دی‌اکسید کربن است تا از این راه بتوان دمای کره زمین را به بازه ۱.۵ درجه سانتیگراد رساند. همچنین مهمترین دغدغه نشست فعلی انتخاب مجدد ترامپ، رکوردزدن سالیانه دما، انتظار افزایش تولید نفت، مسائل مالی، رکورد افزایش دی‌اکسید کربن در جو است.
کشورهای حاضر در نشست کاپ۲۹ با تمرکز بر مسائل مالی و تعیین بودجه، اهداف جدیدی را برای کاهش گازهای گلخانه‌ای در نظر دارند. اما از یک سو مقاومت کشورهای توسعه یافته برای تامین مالی و از سوی دیگر ناکافی بودن تصمیمات و اقدامات، چشم‌انداز امیدبخشی پیش روی زیست‌مندان زمین قرار نداده است.
محمدرضا جعفری، پژوهشگر توسعه و محیط زیست گفت: بگذارید در ابتدا نگاهی به وضعیت تغییر اقلیم و گرمایش جهانی از سال ۲۰۱۵ که معاهده پاریس مورد توافق گرفت، تاکنون بیندازیم. طبق نشست پاریس قرار بود تا سال ۲۰۳۰، ۴۵ درصد و تا سال ۲۰۵۰ انتشار کربن به صفر برسد تا افزایش دمای جهانی نسبت به دوران ماقبل صنعتی در قرن ۱۹ زیر ۱.۵ درجه سانتیگراد باقی بماند. همین حالا روند ده ماهه سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که امسال گرم‌ترین سال ثبت شده در تاریخ بشر با ۱.۶۲ درجه بوده است.
وی افزود: این روند هر سال افزایش داشته تا به این مرحله رسیده است. یعنی تقریبا هرسال نسبت به سال گذشته تابستان گرم‌تری داشته‌ایم. غلظت آلاینده‌های کربن‌دار در جو در سال ۲۰۲۳ به بالاترین حد خود رسیده است؛ مسیری که سخت و با توجه به روال موجود غیرممکن می‌نماید، نگهداشتن دما حتی به زیر ۲ درجه است.
جعفری اظهار کرد: بر اساس آخرین گزارش برنامه محیط زیست سازمان ملل، تحت عنوان شکاف انتشار، میان آن چه که باید انجام شود و آن چه که در عمل صورت می‌گیرد، روال موجود منتهی به ۳.۱ درجه افزایش دما می‌شود. اگر همه تعهدات غیرالزام‌آور کشورها (NDC) انجام شود، افزایش به ۲.۶ درجه سانتیگراد می‌رسد.
وی در ادامه گفت: این گزارش همچنین به آن‌چه که برای رسیدن به مسیر محدود کردن گرمایش جهانی به زیر ۲ درجه سانتیگراد نیاز است، می‌پردازد. برای این مسیر، انتشار کربن تا سال ۲۰۳۰ باید ۲۸ درصد و تا سال ۲۰۳۵ نسبت به سال ۲۰۱۹، ۳۷ درصد کاهش یابد. برای اینکه دما زیر ۱.۵ درجه بماند تا سال ۲۰۳۵ باید سالانه ۷.۵ درصد از انتشار گازها کاسته شود. این در حالی است که در تمام سال های پس از توافق پاریس، جز سال‌های کرونا، روند انتشار افزایشی بوده است.
این پژوهشگر توسعه و محیط زیست گفت: افزایش دما ارتباط مستقیمی با تغییر اقلیم، تغییر در جریانات حاره‌ای و اقیانوسی دارد که منجر به برهم خوردن تعادل اقلیمی و افزایش توفان‌ها و سیل‌ها مثل سیل اخیر پاکستان و اسپانیا می‌شود. همچنین این روند باعث تسریع آتش‌سوزی‌ها در طبیعت (که با از بین رفتن جنگل‌ها خود عامل مضاعف انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود)، افزایش دمای دریاها و تسریع در ذوب‌شدن یخچال‌های شمالی و جنوبگان می‌شود که تابستان امسال چهارمین سال پیاپی را با کاهش سطح یخ‌ها می‌گذرانند.
وی بیان کرد: مجموع انتشار کربن شامل انتشار ناشی از سوخت فسیلی و کاربری-تغییر کاربری زمین در سال ۲۰۲۴، نشان‌دهنده رشد ۲ درصدی نسبت به سطح سال ۲۰۲۳ است. انتشار جهانی زغال سنگ در سال ۲۰۲۴ نسبت به سال ۲۰۲۳، ۰.۲ درصد افزایش یافته است. درواقع اگرچه نرخ رشد انتشار ده ساله اخیر (افزایش سالانه ۰.۲ درصد) نسبت به ده سال پیش از آن (افزایش سالانه ۱.۹ درصد) کاهش داشته، اما همچنان در مسیر تصاعدی است. این بدین معنا است که علی‌رغم نیاز ضروری برای کاهش انتشار، در همه سال‌های پس از معاهده پاریس و نشستهای اقلیمی سالانه آن، وضعیت به سمت کربن صفر یا حتی کربن خنثی هم پیش نرفته است.
وی با اشاره به این که در سال گذشته میلادی ۷۷ درصد انتشار مربوط به گروه کشورهای صنعتی G۲۰ بوده است، گفت: این یعنی بیش‌ترین نقش و مسئولیت در موفقیت حفظ دما زیر ۲ درصد بر عهده این کشورها است؛ کشورهایی که تاکنون به شکل‌های مختلف از زیر بار این مسئولیت و همچنین مسئولیت مالی برای تامین حداقل‌های ضروری در بحث تاب‌آوری اقلیمی کشورهای آسیب‌پذیر شانه خالی کرده‌اند.
جعفری افزود: بر همین اساس مهمترین دغدغه نشست فعلی انتخاب مجدد ترامپ، رکوردزدن سالیانه دما، انتظار افزایش تولید نفت، مسائل مالی، رکورد افزایش دی‌اکسید کربن در جو است.
موانع پیش رو
وی در پاسخ به این سوال که مهمترین مانع پیش روی کاپ چیست، گفت: مهمترین مانع در این مسیر نادیده‌گرفتن تحول ساختاری یا حتی انقلاب ساختاری و عدم تغییر مسیر به سمت اقتصادی کارا اما عدالت‌گرا با کاهش وابستگی به منابع طبیعی و استخراج است. رویکرد به اصلاحات فنی و جایگزین‌های تکنیکی همچنان سفت و سخت است. وابستگی اقتصاد لیبرال جهانی به رشد اقتصادی و تکیه صرف بر فناوری برای کاهش انتشار کربن، روند امیدوارکننده‌ای پیش روی ما نمی‌گذارد. اخیرا خبری افشا شده مبنی بر این که نزدیک به ۵۰۰ گروه لابی‌گر پیرامون فناوری‌های مورد مناقشه اخذ و حبس کربن در باکو حضور دارند.
وی اظهار کرد: یکی از موانع اساسی کاهش انتشار کربن، به مصرف، بیش‌مصرفی و مصرف تجملاتی به‌ویژه در میان یک درصدی‌ها برمی‌گردد. انواع جت‌ها، عمارت‌ها و قایق‌های اختصاصی آنان نقش چندبرابری نسبت به مصرف مردم عادی در انتشار کربن دارند. همچنین در این مورد می‌توان به عدم توانایی اقتصاد جهانی به جداسازی رشد اقتصادی از ورودیه موادخام به خط تولید یا به اصطلاح ماده‌زدایی از تولید هم اشاره کرد.
این پژوهشگر توسعه افزود: وابستگی اقتصاد جهانی به نفت و مشتقات آن برای تامین انواع کالاهای غیرضروری، کم‌دوام و کم‌کاربرد و انواع پلاستیک و نیز تولید انرژی باعث می‌شود مسیر کاهش انتشار کربن در این حوزه‌ها با چالش مواجه شود.
جعفری با نگاهی منفی به میزبانی آذربایجان در این نشست گفت: زمانی که کشورهایی که به شکلی تلخ وابسته به نفت هستند، مانند آذربایجان و امارات، میزبان نشستهای اقلیمی می‌شوند، از این فرصت برای ترویج سوخت‌های فسیلی یا جلوگیری از شکل‌گیری توافق قطع تدریجی استخراج نفت استفاده می‌کنند. به تازگی خبری مبنی بر مذاکره دبیر اجرایی نشست باکو با یک لابی نفت و گاز منتشر شده است. همچنین ابرشرکت‌های نفتی در نشست‌ها با لابی‌گری گسترده مانع از توافق معنادار می‌شوند. گاردین افشا کرده است روسای شرکت‌های بزرگ نفتی پس از تلاش‌های فعالان محیط زیستی علیه صنایع نفتی با مجوز ویژه برای تاثیرگذاری بر مذاکرات وارد باکو شده‌اند.
وی ادامه داد: هرچند در این‌باره دولت‌ها به توافق‌هایی می‌رسند اما توانایی الزام‌آور کنترل شرکت‌های خصوصی را ندارند.
جعفری بیان کرد: روندها نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری و میزان استخراج نفت در سال‌های آتی همواره افزایش خواهد داشت؛ به طوری که در سال ۲۰۳۰، به ترتیب ۱۱۰ درصد و ۶۹ درصد بیشتر از چیزی تولید می‌شود که برای دمای ۱.۵ و ۲ درجه مورنیاز است. در این بین دولت‌هایی مانند ترامپ هم هستند که علنا منکر تغییر اقلیم می‌شوند. این دولت‌ها حامی پروپاقرص صنایع فسیلی هستند و تعهدات مالی خود را پرداخت نمی‌کنند.
وی تصریح کرد: از سوی دیگر اجرای سازوکارهای بازار آزاد مانند اعتبار کربن و خرید و فروش آن که دست شرکت‌ها را برای انتشار کربن فعلی در ازای خرید اعتبار دیگران که تولید گاز ندارند باز می‌گذارد، مانع از دستیابی به اهداف اقلیمی شده است.
این پژوهشگر توسعه افزود: دستورالعملی که در روز اول درباره اعتبار کربن تصویب شد نشان می‌دهد تکیه بر سازوکارهایی که مشخص شده منسوخ و ناکارآمد و گاه متقلبانه‌اند، قرار است جای اقدام اصولی را بگیرد. در نمونه‌ای دیگر همواره توجه به انتشار صفرِ خالص است به جای کربن‌صفر، که به معنای انتشار کربن در جایی و جذب کربن و کاهش مقدار معادل آن است. این امر باعث می‌شود میزان انتشار فعلی از سوی انتشاردهندگان بزرگ با کاهش انتشار در آینده‌ای موعود و نیامده و نامطمئن تاخت زده شود.
وی با اشاره به این که همه این موارد باعث شده است نشستهای اقلیمی اغلب بی‌سرانجام به پایان برسند، گفت: بی‌سرانجام از آن نوع که حتی توافق بر سر قطع تدریجی استخراج نفت به عنوان عامل اصلی انتشار هم به سختی و پس از سه دهه مذاکره حاصل شود. با این حال، از آن زمان، برخی از کشورها از جمله عربستان سعودی و سایر متحدان آن، موسوم به گروه "کشورهای در حال توسعه همفکر"، تلاش کرده‌اند این تعهد ضعیف را لغو کنند. آنها در پشت درهای بسته در طول مذاکرات منتهی به کاپ۲۹، به اشکال مختلف استدلال کرده‌اند که این تعهد نه الزام‌آور، که اختیاری است.
در انتظار بودجه
وی اظهار کرد: تمرکز نشست فعلی بیش از هرچیز بر تامین مالی اقلیمی و بهبود هدف فعلی تامین ۱۰۰ میلیارد دلار در سال به کشورهای فقیر خواهد بود. درواقع با پذیرش ضمنی ناتوانی دولت-ملت‌های جهان در جلوگیری از افزایش انتشار کربن و تداوم بالارفتن دما، به نظر می‌رسد بحث کمک‌های مالی برای تاب‌آوری و انطباق اقلیمی و بازیابی پس از حادثه، مورد توجه قرار گرفته و به صدر دغدغه‌های اهالی سیاست آمده است. از این رو نشست باکو به «نشست مالی اقلیمی» شناخته می‌شود.
جعفری ادامه داد: قرار است جدول تعهدات مالی جدیدی تحت عنوان «صندوق اقدام مالی جدید برای اقلیم» اعلام شود و مورد توافق قرار گیرد و بر برخی از کشورهای آلاینده ثروتمند که در این صندوق مشارکت ندارند مالیات اقلیمی وضع شود؛ مالیاتی که البته بدون مسئولیت‌پذیری الزام اجرایی نخواهد داشت.
این پژوهشگر توسعه گفت: برخی رویکردهای مالی مورد انتظار از سوی فعالان نشست، مبتنی بر وام‌دهی صندوق‌های سرمایه‌گذار خصوصی به دولت‌ها است؛ درواقع، همچنان سودآوری سرمایه در میان مسائل اقلیمی به نحوی دیگر جاخوش کرده است.
وی با اشاره به این که بحث و اختلاف نظر همچنان بر سر مقدار مناسب پرداخت و تعهد پرداخت وجود دارد، گفت: همچنین اختلاف بر سر این مورد که کشورهایی غیر از کشورهای پیشرفته، مانند چین و هند هم باید در پرداخت تعهدات مالی اقلیمی شریک شوند یا نه، یکی از مسائل مورد مناقشه شده است. جدای از این، در ۱۵ سال گذشته تنها در سال ۲۰۲۲ تمام تعهدات مالی کشورها پرداخت شده است. می‌شود گفت در این مورد که مساله نه فنی و نه ساختاری، بلکه مالی است و بر اساس سازوکار اقتصاد لیبرالی عمل می‌کند هم شکست اقلیمی صورت گرفته است. بر مبنای این مشاهدات آماری و تحلیلی است که معتقدم گشایشی معنادار و موثر از طریق نشستهای اقلیمی سالانه صورت نخواهد گرفت.
وی افزود: دعوا بیشتر بر سر سهم برخی کشورها در پرداخت منابع مالی و برخی دیگر بر سهم دریافت اعتبار مالی است. گفتگوهای دانشگاهی و تبادل نظر بر سر ایده‌های خلاقانه هم دستاوردهای فنی قابل ملاحظه‌ای به همراه دارد. اما باید در نظر گرفت این توافقات از منظر ساختار سیاسی موجود واجد اعتبار و دارای نتایج سیاسی دنباله‌داری است که باعث می‌شود اهمیت اساسی در نظم جهانی و مشارکت در نظم جهانی داشته باشد. این مساله‌ای جدا از لزوم تحول انقلابی برای نجات بشریت و گونه‌های غیرانسانی است.
