چه کنیم که رسانه‌ها ما را گول نزنند؟
لزوم ارتقای سواد رسانه‌ای مردم در همه سنین، روز به روز بیشتر احساس می‌شود؛ به ویژه در این زمان که عرصه فضای مجازی، با بمباران اطلاعات درست و نادرست همراه شده، تدوین برنامه‌ای جامع در حوزه سواد رسانه‌ای و اصلاح و تکمیل مدام آن یک ضرورت اساسی است.
با گسترش فناوری و وسایل ارتباط جمعی نیاز انسان‌ها هم تغییر می‌کند. این نیازها شاید واضح و ملموس نباشند، اما بسیار ضروری و در جامعه هم تاثیرگذارند.
روزانه مطالب بسیار زیادی در حوزه‌های مختلف و با محتواهای گوناگون منتشر می‌شود که به راحتی هم در دسترس مردم قرار می‌گیرند. همه ما به خوبی می‌دانیم که بسیاری از این مطالب ممکن است نادرست و یا تحریف شده باشند. اما اینکه چگونه این اخبار را باید از یکدیگر تشخیص داد، مساله‌ای است که منجر به پیدایش تکنیکی به عنوان سواد رسانه‌ای شده است. در واقع سواد رسانه‌ای به ما کمک می‌کند که تحلیل مناسبی از مطالب منتشر شده در انواع شبکه‌های رسانه‌ای داشته باشیم.
شاید این موضوع همانند دیگر کشورهای پیشرفته، در جامعه ما مورد توجه و اهمیت قرار نگرفته اما خوشبختانه در سال‌های اخیر به یکی از موضوع‌های قابل بحث رسانه‌ها و دیگر مسئولان تبدیل شده، تا جایی که مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری رسانه‌های جمعی، خبرگزاری‌ها و مراکز انتشار محتوا در فضای مجازی، انتشار ۳۰۰ محصول فرهنگی و رسانه‌ای با موضوع سواد رسانه‌ای را از ابتدای اردیبهشت‌ماه جاری آغاز کرده است.
محمدصادق افراسیابی، معاون امور محتوایی مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی، با تبیین موضوع‌های فرعی این محصولات گفته: «نحوه تشخیص اخبار جعلی، آسیب‌های اعتیاد رسانه‌ای، راهکارهای حفظ حریم شخصی آنلاین و امنیت داده‌ها، خطر دسترسی‌های غیرمجاز، اقناع رسانه‌ای، زندگی به سبک رسانه، چالش های ناشی از شایعه‌سازی در فضای مجازی، مقابله با سرقت اطلاعاتی در فضای مجازی، پیشگیری از فریب‌های تجاری در فضای مجازی و … از جمله موضوعاتی است که در این محصولات با قالب‌های متنوع به آن پرداخته شده است.»
اما به راستی سواد رسانه‌ای در کشور تا چه اندازه به روز شده است؟ سازمان‌ها و ارگان‌ها تا چه اندازه به این مهم توجه دارند و به آن می‌پردازند؟ این پرسش‌ها را با مریم سلیمی دکترای علوم ارتباطات و پژوهشگر رسانه در میان گذاشتیم.
سواد رسانه‌ای؛ واژه‌ای پر طمطراق
سلیمی درباره به‌روز شدن سواد رسانه‌ای متناسب با شرایط کنونی کشور به خبرنگار ایرناپلاس گفت: نگاه به سواد رسانه‌ای، همچنان نگاهی پرطمطراق و لوکس است که با هیجان‌زدگی با آن برخورد می‌شود. باید نگاه به سواد رسانه‌ای اصلاح شود و به عنوان نیازی حیاتی در کل دوره چرخه حیات بشر به آن توجه شود.
وی که یکی از مولفان کتاب سواد خبری است، افزود: سواد رسانه‌ای در ایران با چالش‌هایی روبه‌روست که بخشی از آن با نگاه‌های سلیقه‌ای و شخصیِ افراد به ویژه مدرسان و فعالان این حوزه آمیخته است. باید در کنار توجه به سواد رسانه‌ای به سوادهای دیگری همچون سواد خبری، بصری، اطلاعاتی، تبلیغاتی، تحلیلی، دیجیتال، سواد روابط عمومی و… نیز توجه کرد زیرا هدف، تربیت شهروندی هوشمند و دیجیتال است.
وی با یادآوری اینکه در سایر کشورها بحث آموزش سواد رسانه‌ای را از کودکی آغاز کرده‌اند، اظهار داشت: باید با همکاری آموزش و پرورش، آموزش عالی و سازمان بهزیستی، برنامه‌ای جامع در حوزه سواد رسانه‌ای تدوین شود تا از دوره پیش دبستانی به طور رسمی و به طور زنجیروار و سلسله‌وار آموزش‌های مربوطه در هر سطح و مقطع صورت گیرد.
سلیمی با بیان اینکه نگاه به سواد رسانه‌ای باید به شکلی باشد که در انتهای راه، فرد قادر به تولید محتوای خلاق رسانه‌ای باشد، افزود: انتظار نهایی از سواد رسانه‌ای در بسیاری از کشورها مجهز کردن افراد به تفکر انتقادی و ارتقاء توان آنها برای مشارکتی موثر در جامعه به عنوان شهروندی با سواد است.
سبدی از سوادهای مختلف
سلیمی درخصوص ضرورت توجه سازمان‌های مختلف در تولید محتواهای آموزشی سواد رسانه‌ای و حرکت آنها در این مسیر نیز گفت: این گونه حرکت‌ها ارزشمند است. البته به شرطی که راهگشا باشد و در چارچوب‌های علمی لازم و برای گروه مخاطبانی هدف، تهیه و تولید شوند. باید باور جدی و عملی نسبت به سواد رسانه‌ای صورت گیرد تا افراد نه تنها آموزش‌های لازم را فرا گیرند بلکه آن را توام با تفکر انتقادی در زندگی جاری خود مورد استفاده قرار دهند. در بحث آموزش سواد رسانه‌ای باید بتوان از تفکر انتقادی و خلاق کمک گرفت.
وی با بیان اینکه موفقیت آموزش و توسعه سواد رسانه‌ای در گرو نگاهی جامع به آن است، تاکید کرد: رسانه و سوادهای مورد نیاز اعم از سواد اطلاعاتی، خبری، بصری و… باید در ترکیب درسی هر سطح دیده شود. تدوین و تالیف کتاب‌های درسی و نیز کتاب‌های پشتیبان با همکاری انتشارات مدرسه، انتشارات دانشگاه‌ها، مراکز علمی، آموزشی و پژوهشگاه‌ها در این زمینه ضروری است.
این پژوهشگر افزود: بهره‌گیری از تجارب سایر کشورها در حوزه سواد رسانه‌ای گرچه خوب است اما باید ما را به نگاه‌هایی بومی برساند. در سایر کشورها، تعاریفی بومی از سواد رسانه‌ای وجود دارد که لازم است ما هم به تعریفی بومی از سواد رسانه‌ای برسیم.
سلیمی که یکی از مولفان کتاب تفکر و سواد رسانه‌ای آموزش و پرورش است، خاطر نشان کرد: آموزش سواد رسانه‌ای در دیگر کشورها با ملاحظاتی همچون مخاطب‌شناسی و در نظر گرفتن سن و نیازهای مخاطبان، فرهنگ حاکم و… صورت می‌گیرد. حتی آموزش با اهداف کاری و شخصی و خانوادگی جنبه‌ای متفاوت به خود می‌گیرد. از کودکی تا کهنسالی برای هر سطح و نیازی، از آموزش خاص همان گروه مخاطب، بهره گرفته می‌شود.
این مدرس علوم ارتباطات اضافه‌کرد: چنانچه بنا بر آموزش افراد کهنسال در بحث سواد رسانه‌ای باشند، مدرس پیش از آموزش، دروسی همچون پیری‌شناسی و … را فرا می‌گیرد تا آموزش را با ملاحظات همان گروه مخاطبان صورت دهد. یا حتی اکنون کشورهایی که مهاجرپذیرند تلاش می‌کنند آموزش‌های تخصصی برای گروه‌های مهاجر را در حوزه سواد رسانه‌ای داشته باشند.
ضرورت نظارت‌ها بر اجرایی شدن یک اقدام
سلیمی در ادامه سخنانش گفت: باید نظارت‌های لازم درخصوص اجرایی شدن برنامه جامع رسانه‌ای صورت گیرد، تا با حداقل مشکلات و حواشی این اقدام به انجام برسد. با تدوین برنامه جامع یاد شده و تدوین کتاب‌ها و بسته محتوای پشتیبان لازم، باید به تربیت مدرسانی ویژه اقدام شود تا از این حجم از سلایق و قرائت‌های مختلف در حوزه آموزش سواد رسانه‌ای کاسته شود.
وی افزود: از رسانه‌ها نیز انتظار می‌رود که در چارچوب این برنامه جامع تدوین شده، در امر آموزش سواد رسانه‌ای یاری‌گر باشند. همچنین باید آموزش‌ها در هر سطح و مقطعی، افراد جامعه را به هدف کلی که از آن یاد شد، رهنمون کنند.
