روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی در تقویم سال ۱۴۰۳ چه روزی است؟

تاریخ دقیق روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی در تقویم شمسی برابر است با :

۱۴۰۳/۰۶/۱۳

سه شنبه – ۱۳ شهریور ۱۴۰۳

تاریخ دقیق روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی در تقویم قمری برابر است با :

۱۴۴۶/۰۲/۲۹

الثلاثاء‬ – ۲۹ صفر ۱۴۴۶

تاریخ دقیق روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی در تقویم میلادی برابر است با :

۲۰۲۴-۰۹-۰۳

Tuesday – 2024 September 03

زندگینامه ابوریحان بیرونی

بی شک یکی از بزرگترین و عالم ترین دانشمندان بزرگ دوران، ابوریحان بیرونی است. محمد بن احمد بیرونی خوارزمی مشهور به ابوریحان بیرونی در حوالی خوارزم متولد شد. این عالم بزرگ در سال 362 هجری قمری مطابق با 352 خورشیدی و 973 میلادی در اطراف شهر کاث واقع در خوارزم متولد شد که همزمان با سامانیان بوده است. از ماه تولد او در این سال اطلاعات دقیقی در دست نیست. دلیل شهرت وی به بیرونی را میتوان به تولد او در بیرون از شهر دانست. در بعضی از منابع علت شهرت بیرونی را به این نام، تولد وی در روستایی به نام یاقوت حموی و سمعانی بیرونی میدانند. جالب است بدانید بعضی از منابع این نامگذاری را به علت سفرهای وی عنوان می کنند.

ابوریحان تحصیلاتش را در خوارزم شروع کرده و پس از آن برای کسب علم به شهر های خراسان، ری، طبرستان و گرگان رفت. ابوریحان بیرونی تا سن 25 سالگی به تحصیل علم در زمینه های فقه و الهیات، ریاضیات و نجوم پرداخت و از دانش دانشمندانی چون بونصر عراقی بهره مند شده است. در همین سنین ابوریحان بیرونی با ابن سینا که از وی کم سن تر بود مکاتبه در زمینه های فلسفه و ریاضی داشته است. این دو نفر در مورد 18 سوال با یکدیگر مباحثه کردند، اما مکاتبه این دو به دلیل اختلاف نظر روی نتایج این سوالات ادامه نیافت.

سپس ابوریحان بیرونی زادگاهش را به قصد رفتن به بخارا ترک کرد. امیر بخارا، امیر منصور سامانی، حامی او در زمینه های تحقیقاتش بود. پس از این جابه جایی ابوریحان شروع به مسافرت کرد. در ابتدا به گرگان رفت و کتاب خود، آثار الباقیه عن القرون خالیه، را نوشت و آن را به امیر قابوس ابن وشمگیر  داد. بعد از آن به ری رفت و با وجود فقری که در آن زمان گریبان گیر او بود، مورد توجه سلسله آل بویه قرار نگرفت. بیرونی در ری با دو منجم و ریاضی دان به نام های کوشیار گیلانی و ابومحمود خجندی آشنا شد. بیرونی مقاله ای درباره ی دستگاه رصد ستارگان که توسط خود خجندی ساخته بود نوشت.

طی سفری به دربار آل باوند او کتاب مقالید علم الهیئه ما یحدث فی سطح بسیط الکره را نوشت و به گرگان بازگشت. او محاسبه قطر زمین را در گرگان شروع کرد ولی پس مدتی اجبارا به ترک این کار شد و قصد بازگشت به زادگاهش را کرد. در زمان رسیدن او به خوارزم ابوالعباس مامون، امیر خوارزم بود. در این زمان بیرونی برخلاف میلش با دستور امیر به سفر های سیاسی رفت. بعد از سال 400 قمری او حلقه شاهیه (دستگاه رصد بیرونی) را با حمایت امیر اختراع کرد. پس از تصرف خوارزم توسط محمود غزنوی، ابوریحان بیرونی به دستور امیر به غزنه سفر کرد. در این دوران بیرونی از زندگی خود راضی نبود. او در غزنه به کار رصد پرداخت و به دستور امیر در سفرش به هند وی را همراهی کرد. او هنگامی که 50 سال سن داشت، زیان سانسکریت را به دلیل علاقه به فرهنگ هندی آموخت. پس از آن او به مطالعه آثار هندی پرداخت. ابوریحان حکومت سلطان محمود ،مسعود ،مودود و عبدالرشید را دید. او در همان شهر غزنه درگذشت.

بیرونی به دلیل عدم تعصب در علم، به علوم جدید بیشتر می پرداخت. کنجکاوی وی باعث پیشرفتش شد.

بیرونی در نوشته های خود به بی اطلاعی از خانواده اش اشاره می کند، او با آل فریغ رابطه دور خانوادگی دارد و از حامیان آل فریغ در خوارزم بود. با اشاره بیرونی به عدم اطلاعش از خانواده میتوان به این پی برد که از خانواده های اشرافی و ثروتمند نبودند. ابوریحان بیرونی با زبان های یونانی باستان، عبری توراتی و سُریانی آشنایی داشته است.

ابداع و اختراعات ابوریحان بیرونی

خوب است بدانید، بیرونی در 17 سالگی با کمک حلقه ای که دقت درجه بندی آن معادل نیم درجه بود ارتفاع خورشید در کاث را رصد کرد  و عرض جغرافیایی را به دست آورد.

از جمله اختراعات ابوریحان می توان به ترازو هایش، شیوه قبله یابی، ساختن محراب و کره جغرافیایی اشاره کرد. هم چنین محاسبات وی از دقیق ترین محاسبات به عدد های تازه به دست آمده داشته است.

 از این محاسبات می توان به محاسبه طول و عرض جغرافیایی مکان‌های مختلف و پیدا نمودن موقعیت آن‌ها روی کره جغرافیایی اشاره کرد. ابوریحان این کار را  طی سفر خود به هند برای چندین شهر در  آنجا انجام داد. در نهایت او موفق به محاسبه تمامی شهرها شد.

محاسبه طول محیط زمین تا دقیق ترین رقم به عنوان اولین نفر با توجه به امکانات محدود آن زمان یکی از کارهای خارق العاده ابوریحان می باشد. هم چنین او بنیان گذار نظریه چرخش زمین به دور خورشید در 365 روز و گردش زمین به دور خودش در 24 ساعت یا همان یک شبانه روز می باشد. برای نخستین بار این ابوریحان بود که سالها قبل از دیگر دانشمندان کروی بودن زمین را کشف کرد. حلقه شاهیه دستگاه رصدی بود که بیرونی در زمان مامون با حمایت وی ساخت.

می توان ابوریحان را پایه گذار علم نقشه برداری (کارتوگرافی) در علم نقشه برداری دانست؛ زیرا او برای نخستین بار تعیین جزر و مد را مطرح کرد.

پایان دادن به محاسبه وزن غیر دقیق اجسام از دیگر کارهای او می باشد. او این کار را برای نخستین بار انجام داد. دقت اندازه اعداد گزارش شده توسط بیرونی در محاسبه به قدری به اعداد وزن های اندازه گیری شده در سده اخیر توسط دانشمندان نزدیک بود که هنوز برای دانشمندان شگفت آور است.

وجوه‌ توافق‌ میان‌ فلسفه‌ فیثاغورثیی افلاطونیی و حکمت‌ هندیی و بسیاری‌ از مذاهب‌ صوفیه‌ از دیگر کارهای او به شمار می رود.

دیگر اختراعات او به شرح زیر است:

استخراج جَیب یک درجه

قاعده تسطیح کره و ترسیم نقشه‌های جغرافیایی

چاه آرتزین؛ این کشف را به موسیوزله منسوب کرده‌اند اما در واقع از اکتشافات ابوریحان بوده و سال‌ها پیش در کتاب آثارالباقیه آمده بود.

حرکت خاصه وسطی خورشید

خاصیت فیزیک الماس و زمرد

چشمه‌های متناوب

اشکال هندسی گل‌ها و شکوفه‌ها

امکان خلا

کیفیت و چگونگی ساختن عسل توسط زنبور عسل

رصد خسوف و کسوف

تحقیق در تاسیس دولت ساسانیان

اطلاعات دقیق و کشف سلسله هخامنشیان

تضاعیف خانه‌های شطرنج

ساختن آلات و ابزارهای رصدی همانند سه میله، شاقول

طرح نظراتی درباره وجود قاره آمریکا

سخنان ابوریحان بیرونی

بیشتر سخنان ابوریحان به دلیل عدم هماهنگی با فرهنگ رایج آن دوران به فراموشی سپرده شده است.

برای آشنایی با جملات او بهتر است که آثار او مطالعه شود؛ اما داستان های یونانی ای که او از شادبهر و عین احیات به نظم عربی درآورد، از بین رفته است. هم چنین به دیگر آثار او که بعد از قرن ششم در دسترس نیستند می توان به خنگ بت و سرخ بت و حدیث صنمی بامیان اشاره کرد. بیشتر سخنان او بازمانده فرهنگ بودایی بلخ بود که ریشه یونانی داشت و در ایران از آن استقبال نشده بود. به دلیل همین عدم تناسب و استفاده نکردن جامعه از آن ها، سخنان او کم کم فراموش شد.

سخنان او در تمامی زمینه ها گفته شده اما علاقه وی بیشتر به موضوعات علمی و فلسفی بوده است؛ به همین جهت سخنان او بیشتر در این زمینه ها می باشد. از ویژگی های خوب او می توان به عدم تعصب اشاره کرد. این ویژگی بارز او منجر به گفتن سخنان امید بخشی شده است.  اما عدم تناسب سخنان بدون تعصب او که به آن اشاره شد هم باعث شده که سخنان او با فرهنگ آن دوران همخوانی نداشته و متاسفانه به دست فراموشی سپرده شود.

علت مرگ ابوریحان بیرونی چه بود؟

حادثه ای که منجر به مرگ او شود در منبعی ذکر نشده است. اما با توجه به کهولت سن و مشکل شنوایی و بینایی که خود بیرونی در فهرست یکی از کتابهایش ذکر می کند، او مجبور به کمک گرفتن از دستیار در کارهایش کرده بود، می توان علت فوت او را کهولت سن دانست.

تاریخ دقیقی از سال فوت او در دسترس نیست اما می توان به صورت تخمینی گفت که وفات او بعد از سال 440  در شهر غزنه است؛ زیرا ابوریحان بیرونی در مقدمۀ الصیدنة فی الطب گفته که سنش از 80 سال گذشته و به مشکل شنوایی و بینایی دچار شده است. قابل ذکر است که تنها نسخه ی این کتاب به دست خط غضنفر تبریزی می باشد. اما در منبعی دیگر غضنفر تبریزی به گفته ابولفضل سرخی، یکی از مریدان او، سن او را 77 سال و 7 ماه قمری ذکر کرده است.

مقبره ابوریحان بیرونی کجاست؟

ابوریحان در شهر غزنه یا غزنین که اسم معروف آن غزنین است (در مرکز افغانستان کنونی) وفات یافت. بر طبق منابع مستند تاریخی، وی در شهر غزنه فوت کرد و به احتمال زیاد مقبره وی در این شهر می باشد.

در سال های گذشته مقبره جدیدی برای بیرونی ساخته شده است. طرح این مقبره مرکبی از معماری دوران غزنوی با ویژگی های طرح های اسلامی می باشد که به صورت یک هشت ضلعی طراحی گشته است. یکی از ویژگی های شاخص این طرح، شکل منظومه شمسی است که یکی از دلایل آن ایده گرفتن از آثار اوست.

مهم ترین آثار ابوریحان بیرونی

التفهیم (التفهیم لأوائل صناعة التنجیم) موضوع این کتاب نجوم است. این کتاب تنها کتابی است که بیرونی در بین آثارش به فارسی باز گردانده است. و دارای  پنج فصل می باشد.

 فصل اول : (که در چاپ فارسی سی و سه صفحه است) درباره ی هندسه می باشد، و به قضیه ی پیچیده منلائوس در کره ختم می شود.

فصل دوم : (بیست و سه صفحه) درباره اعداد و حساب و جبر نوشته شده است.

فصل سوم  : که طولانی ترین فصل کتاب است (229 صفحه) جغرافیا و کیهان شناسی و نجوم را شامل می شود.تمامی اصطلاحات این فصل معمول نیستند.

فصل چهارم : (سی و یک صفحه) درباره شرح اسطرلاب از لحاظ نظری و کاربرد آن است.

فصل پنجم : (223 صفحه) فقط این فصل به احکام نجوم خالص اختصاص دارد، اما آن هم به صورت کامل شرح داده شده است.

الجماهیر (الجماهر فی معرفة الجواهر): این کتاب شامل دو بخش است. بخش اول درباره سنگ های ارزشمند و نیمه قیمتی است و بخش دوم آن درباره فلزات. در روند نوشتن این کتاب ابوریحان مطالبی را از منابع یونانی،رومی و سریانی، هندی و اسلامی به دست آورده و با افزودن مشاهدات خود آن ها را تکمیل نموده است. این کتاب علاوه بر بیان خواص فیزیکی مواد گوناگون، شامل بحث های گسترده ای را درباره ریشه اصلاحات این فن در زبان ها و لهجه های مختلف است. معدن و مکان هایی که جواهرات به آن تعلق داشتند در این کتاب ذکر شده است. هم چنین ارزش مروارید و زمرد برحسب اندازه آنها در جداولی درج شده است.

قانون (القانون مسعودی) : می توان گفت این کتاب، در میان آثار نجومی بازمانده از ابوریحان بیرونی از سایرین برجسته تر است. در کتاب یاد شده جداول عددی زیادی  که منجمان و متخصصین احکام نجوم در قرون وسطا برای حل مسائل متعارف خود لازم داشته اند، به طور گسترده ای وجود دارد. این کتاب شامل یازده مقاله است و هر مقاله به تعدادی فصل و بخش تقسیم شده است.

پاتنجلی : این کتاب به صورت سوال هایی است که راهبی طرح کرده و حکیمی به آن پاسخ می دهد، نوشته شده است. در آن به مسائل فلسفی و عرفانی از قبیل نجات و رها شدن از قید عالم خارج، صفات خدا، قدرت روح و ساختار جهان پرداخته است.

کتاب های ابوریحان بیرونی

با اینکه ابوریحان به زبان های دیگر همچون خوارزمی، فارسی، عربی، و سانسکریت مسلط بود اما بیشتر تالیفات وی به زبان عربی (که زبان رایج آن زمان بوده) می باشد اما فقط یک اثر خویش را (التفهیم) به فارسی هم بازگردانده است. تا سن 65 سالگی به گفته خود بیرونی تعداد کتب وی 113 عدد و تعداد رسالاتش 146 عدد می باشد. احتمال میرود که بیرونی تا آخر عمرش کتاب های بیشتری را نوشته است.

از کتب او میتوان به فهرست زیر اشاره کرد:

در آثارالباقیه (الآثار الباقیه من القرون الخالیه)

قره الزیجات

قانون (القانون المسعودی)

ممرها (تمهید المستقر لتحقیق معنی الممر)

الصیدنه (کتاب الصیدنه فی الطب)

التفهیم (التفهیم لأوائل صناعة التنجیم)

اسطرلاب (کتاب فی استیعاب الوجوه الممکنه فی صفه الاسطرلاب)

الجماهیر (الجماهر فی معرفة الجواهر)

سدس (حکایه الاله المسماه السدس الفخر)

تحدید (تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن)

چگالی ها (مقاله فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی الرحیم)

سایه ها (أفراد المقال فی أمر الظلال)

وترها (استخراج الاوتار فی الدائرة)

پاتنجلی

 ماللهند

کتاب هندشناسی

مقالید علم الهیئه

ابوریحان با افرادی هم در نوشتن کتاب همکاری کرده که میتوان به 12 کتاب از ابونصر عراق، 12 کتاب ابوسهل مسیحی و یک عدد کتاب از ابوعلی حسن بن جیلی اشاره کرد.

همانطور که اشاره شد به دلیل تسلط ابوریحان به زبان های متعدد کتاب هایی نیز به عربی ترجمه کرده است:

سیدهانتا

کلب یاره

الموالید الصغیر

شادبهر (داستان)

داستان اورمزدیار و مهریار (داستان)

عین‌الحیات (داستان)

سرخ بت و خنگ بت (داستان)