آیا هفتم صفر، شهادت امام حسن است؟

امسال باز بحث از روز هفتم صفر به عنوان روز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام به میان آمد و برخی از دوستان هم سوال کردند. می دانیم که از نظر ماه، مورخان میان صفر و ربیع الاول و از نظر روز، در ماه صفر، میان ۷ و ۲۸ صفر و ۵ ربیع اختلاف است (منهای آ«ها که روز را ذکر نمی کنند و گاهی صفر و برخی هم ربیع الاول را می گویند) حتما در این باره تحقیقاتی شده است که متاسفانه الان بنده از آنها بی اطلاعم.

اهمّ آراء به این شرح است:

کلینی و نوبختی، وفات را در آخر ماه صفر سال ۴۹ آورده اند [معمولا این جور روزها، با سال ۵۰ هم که شروع سال جدید است، اشتباه می شود]

مفید و طوسی دو شب مانده به آخر صفر را ذکر کرده اند (در مسار و مصباح المتهجد).

در منابع اهل سنت هم مطالب فراوانی آمده و غالبا اوائل و به طور خاص پنجم ربیع الاول را ذکر کرده اند.

طبقات ابن سعد از حرب بن خالد: پنجم ربیع الاول (سال ۵۰) (طبقات: الخامسه ۱/۳۵۴).

طبری (۱۱/۵۱۴) روز پنجم ربیع الاول (و همین طور ابن طلحه شافعی که متأخر است)

خلیفه بن خیاط (تاریخ: ۱۲۸) فقط سال را آورده که همان ۴۹ است.

ابن عساکر (تاریخ مدینه دمشق: ۱۳/۳۰۰ و…) اقوال مختلف را از مصادر متفاوت آورده است. آنجا از ابن ابی الدنیا آورده که حضرت در ربیع الاول سال ۴۹ درگذشت. (۱۳/۳۰۱). منابعی که ربیع الاول نقل کرده اند، متعددند.

از نظر سال هم بیشتر ۴۹، برخی سال ۵۰ (از جمله کلبی. در : تاریخ دمشق: ۱۳/۳۰۲)، و برخی هم سال ۵۱ را نوشته اند (۱۳/۳۰۴).

آنچه با همه این نقلها متفاوت است، نظر شهید در الدروس الشرعیه است که هفتم صفر سال ۴۹ یا ۵۰ را نقل کرده است.

جمع آراء بالا ـ بجز آنچه شهید اول در دروس آورده (هفتم صفر) ـ متمرکز روی تاریخی بین دو روز مانده به آخر صفر تا ۵ روز اول ماه ربیع الاول است. [علی القاعده آنها که صفر را می گویند، باید مقصودشان سال ۴۹ باشد، و آنها که ربیع الاول را می گویند، باید مقصودشان سال ۵۰ باشد. این یک حدس است].

جالب است که همین اختلاف در باره زمان رحلت پیامبر خدا (ص) عینا هست، چون آنجا هم اختلاف بین اواخر صفر و اوائل ربیع الاول است.

اما این که شهید، در قرن هشتم، تاریخ را هفتم صفر دانسته، تاریخی که هیچ یک از منابع کهن نیاورده اند، احتمال زیاد دارد که در عبارت اشتباهی شده باشد. عبارت شهید این است: قبض مسموما یوم الخمیس سابع صفر سنه تسع و اربعین او سنه خمسین من الهجره. (دروس: ۲/۸).

می توان احتمال داد، که بعد از «سابع» یک «و عشرین من» هم بوده که افتاده است، یعنی روز ۲۷ صفر، احتمالی است که شاهدی ندارد اما چون به تواریخ دیگر نزدیک است، امکان آن هست. این اتفاق در ایراد عبارتی، ممکن است در منبع شهید بوده، او از آن نقل کرده است. هرچه هست، بعد از شهید، و حتی در نسخه های کهن دروس، همین «سابع صفر» آمده است.

یک نکته دیگر هم کمک می کند و آن این که بر اساس تقویم وستنفلد، اول ربیع الاول سال ۵۰ روز جمعه است، و روز ۲۹ صفر (ماه صفر را ۲۹ روز فرض کرده) می تواند پنج شنبه یعنی همین «خمیس» باشد که شهید گفته است. از سوی دیگر، اول ماه ربیع، در سال ۴۹ روز دوشنبه است، و بدین ترتیب روز ۲۷ صفر، می تواند پنج شنبه باشد که این با نظر شهید بسیار نزدیک است، به شرط آن که بگوییم عبارت «سابع و عشرین من صفر» بوده که البته برایش شاهدی نداریم.

در هر حال، تواریخی از سنی و شیعه که روز وفات را از دو روز مانده به آخر صفر تا پنج ربیع الاول هستند، بسیار زیادند و از نظر تاریخی، بسیار دشوار است که بتوان یک نظر تاریخی متفاوت را پذیرفت.

و اما جدولی که در پایان رساله ابراهیم بن قاسم رسی در باره تواریخ ائمه آمده و در آن از هفتم صفر یاد شده، طبق آنچه اخیرا آقای موسوی نژآد نشان دادند، ربطی به اصل رساله رسی ندارد و مصحح آن را در پایان آن رساله افزوده است.