با روند فعلی بزودی واردکننده نفت و گاز می‌شویم

سیدغلامحسین حسنتاش، کارشناس برجسته انرژی در گفت‌وگو با انصاف نیوز، می‌گوید فقدان نگاه جامع و طراحی کلان برای تولید، توزیع و مصرف انرژی سبب وابسته‌شدن بیش از ۷۰ درصدی کشور به گاز طبیعی شده که علاوه بر پیامدهای امنیتی و اقتصادی و زیست‌محیطی، مزیت ایران در بازار انرژی جهان را هم به شدت تحت تاثیر منفی قرار داده است. به گفته او، با ادامه روند فعلی سرمایه‌گذاری و تولید و رشد مصرف، در کمتر از ۲۰ سال به واردکننده نفت و گاز تبدیل می‌شویم.

نتایج فقدان برنامه جامع انرژی

حسنتاش که در دفتر انصاف نیوز حضور یافته بود، در پاسخ به این پرسش که مشکل اصلی بخش انرژی کشور را چه می‌داند، گفت: اولین و اصلی‌ترین مشکل کشور در بخش انرژی، فقدان یک نگاه فراگیر و فرابخشی، کارشناسانه و بلندمدت است. بنابراین وزارت نیرو در بخش آب و برق و وزارت نفت در زمینه نفت، گاز و پتروشیمی، سیاست‌های بخشی خود را به اجرا می‌گذارند که شاید خیلی مصالح کلان و بلندمدت کشور در آن مدنظر قرار نگرفته باشد.

او ادامه داد: برای این‌که عمق این مشکل را بیشتر درک کنید، به این مساله توجه می‌دهم که وزارت نفت پس از جنگ تحمیلی گازرسانی به شهرها و روستاهای کشور را در دستور کار قرار داد و امروز بیش از ۷۰ درصد انرژی مصرفی در بخش خانگی و صنعتی، گاز طبیعی است. اگر برنامه جامع انرژی کشور تدوین شده بود، امکان نداشت که اجازه دهد کشور به یک منبع انرژی تا این حد وابسته شود چون پیامدهای جدی امنیتی و اقتصادی و زیست‌محیطی دارد.

سردبیر نشریه اقتصاد انرژی با بیان این‌که ممکن است برخی بخش‌ها مانند تولید نیروگاه‌های برق‌آبی، برنامه‌های میان‌مدت یا بلندمدت وجود داشته باشد، افزود: ما در کشور هیچ برنامه کلانی برای تولید انرژی بر اساس آمایش سرزمین که مثلا نشان می‌دهد در کدام مناطق تابش بیشتری داریم و در کدام مناطق باد مناسبی می‌وزد، نداریم. بعد از تدوین برنامه جامع تولید انرژی، نوبت به تدوین راهبردهای کلان می‌رسد. منظور از راهبردهای کلان این است که فرض کنید تصمیم می‌گیریم به دلایل سیاسی و اقتصادی، سهمی در بازار گاز اروپا داشته باشیم. وقتی این راهبرد را تدوین کردید، سیاست‌های کشوری مصرف گاز را بر آن اساس تنظیم می‌کنید.

حسنتاش با اشاره وابستگی بیش از حد کشور به گاز طبیعی گفت: اگر راهبردهای کلان تدوین شده بود و می‌دانستیم چه برنامه‌ای برای بازار جهانی داریم، تولید و مصرف گاز را طوری سامان می‌دادیم که امکان صادرات برای‌مان فراهم باشد درحالی که اکنون چنین امکانی برای کشور وجود ندارد.

او به این پرسش که چگونه می‌توان این تناقض را حل کرد که از طرفی گفته می‌شود ما بزرگ ترین ذخایر گازی جهان را داریم و از طرف دیگر، در زمستان با مشکل قطعی گاز مواجه می‌شویم، پاسخ داد: اصلی‌ترین دلیل همان بی‌توجهی به لزوم تدوین برنامه ملی و جامع انرژی است اما در مورد مشخص گاز، ما هم مشکل تولید و عرضه داریم و هم مشکل مصرف.

ریشه‌های بحران گاز

حسنتاش مشکل عرضه گاز را چنین تشریح کرد: به دلیل شرایط بین‌المللی کشور و تحریم‌ها ما سرمایه‌گذاری لازم و به موقع برای توسعه منابع گازی را انجام نداده‌ایم و می‌توان گفت الان هیچ نوع سرمایه‌گذاری‌ای در این بخش انجام نمی‌شود. بحث‌هایی هم که در مورد سرمایه‌گذاری از منابع داخلی می‌شود، به نظر من بیشتر جنبه نمایشی دارد. مشکل دیگر هم این بوده که ما به طرز عجیبی همه‌جا گاز برده‌ایم و کشور به شدت به این حامل وابسته شده که خیلی‌هایش هم غیراقتصادی بوده است. مثلا ما حتی به روستاهای مناطق گرمسیر هم گاز برده‌ایم. این کار هم حاصل نگاه‌های بخشی بوده‌است. بنابراین نزدیک به ۷۰ درصد انرژی اولیه کشور از گاز تامین می‌شود.

او مشکل بخش مصرف گاز را، بهره‌وری بسیار پایین وسایل گازسوز دانست و عنوان کرد: بهترین و پیشرفته‌ترین وسایل گازسوز کشور، راندمان بسیار پائین دارند که مثلا در مورد بخاریها کمتر از ۳۰ درصد است. معنایش این است که مثلا بخاری‌های گازسوز ما به ازای هر ۱۰۰ واحد گازی که دریافت می‌کنند بیش از ۷۰ درصد آن را هدر می‌دهند. این در حالی‌ست که در دنیا بخاری‌هایی استفاده می‌شود که با مصرف یکسان، دو برابر گرمای بیشتر تولید می‌کند.

مشاور اسبق وزیر نفت ادامه داد: بنابراین عدم سرمایه‌گذاری به‌موقع و کافی، توسعه بی‌رویه شبکه مصرف گاز و راندمان بسیار پایین وسایل گازسوز، باعث شده نتوانیم تولید را هم‌پای مصرف گسترش دهیم. در نتیجه در زمستان‌ها با بحران گاز مواجه می‌شویم و چون نمی‌خواهیم گاز بخش خانگی را قطع کنیم، به صنایع فشار می‌آوریم که خودش مشکلات اقتصادی دیگری را به وجود می‌آورد.

مصرف بهینه از شعار تا عمل

این کارشناس برجسته انرژی با اشاره به اهمیت استفاده بهینه از انرژی گفت: متاسفانه مشکل بهره‌وری پایین انرژی مختص بخش خانگی نیست و ما در تولید کالا و خدمات هم بسیار بیشتر از متوسط جهانی انرژی مصرف می‌کنیم.

او رویکرد اولیه سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت را قابل نقد دانست و ادامه داد: تغییر نوع ماده مصرفی، لزوما بهینه‌سازی نیست. ما فقط سوخت موتوری که بنزین را بد می‌سوزاند تغییر دادیم و همان موتور، الان سی‌ان‌جی را بد می‌سوزاند. حرف ما این بود که مجموعه‌ای از اقدامات دیگر مانند ارتقای راندمان موتور، تغییر طراحی بدنه و… برای بهینه‌سازی مصرف سوخت لازم است.  به نظر من این یک برنامه انحرافی بود که آن سازمان را سالها درگیر خود کرد.

حسنتاش Energy saving را یکی از مهم‌ترین مباحث علمی در جهان خواند و ادامه داد: مطالعات گسترده در جهان نشان می‌دهد آزاد کردن یا تولید هر واحد انرژی از محل صرفه‌جویی به مراتب ارزان‌تر از تولید انرژی‌های جدید تمام می‌شود و بنابراین تلاش گسترده‌ای در همه دنیا وجود دارد تا مصرف را بهینه کند.

شوک‌درمانی در حوزه انرژی

استاد سابق دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران رویکردهای قیمتی برای بهینه‌سازی مصرف را اشتباه خواند و اضافه کرد: یک نگاه مسلط در کشور وجود داشته که قیمت حامل‌های انرژی ارزان است و این ارزانی سبب مصرف بی‌رویه شده. بنابراین قیمت را که بالا ببرید، مصرف کاهش می‌یابد اما تجربه نشان داد این استدلال که ممکن است برای اقتصادهای باثبات معنا داشته باشد، برای کشوری با مختصات اقتصاد ایران کارایی ندارد.

حسنتاش با اشاره به وجود تورم ساختاری در اقتصاد ایران گفت: دائما قیمت حامل‌ها را بالا بردیم که سبب افزایش تورم شد. این تورم، باز سطح عمومی قیمت‌ها را ارتقا داد و سبب شد قیمت نسبی حامل‌های انرژی باز پایین بماند. در واقع فقط سطح عمومی قیمت‌ها بالا رفته در حالی‌که دنیا راهکارهای غیرقیمتی موفقی را برای کنترل مصرف تجربه کرده است.

او ادامه داد: بر اساس مطالعاتی که انجام داده‌ام، ما در کشور به راحتی می‌توانیم ۳۵ تا ۴۰ درصد در مصرف انرژی صرفه‌جویی و شاخص شدت انرژی را اصلاح کنیم. شاخص شدت انرژی نشان می‌دهد به ازای هر هزار دلار تولید ناخالص ملی، چه میزان انرژی مصرف شده است. مطالعات من نشان می‌دهد اگر بخواهیم این شاخص را به متوسط جهانی برسانیم، ۳۰ تا ۴۰ درصد پتانسیل صرفه جویی داریم.

حسنتاش گفت: ما روزانه معادل ۷ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه نفت (از نظر ارزش حرارتی معادل نفت) انرژی در کشور مصرف می‌کنیم که اگر صرفه‌جویی ۳۰ درصدی محقق شود، بیش از ۲ میلیون بشکه معادل نفت در روز برای صادرات چه به صورت نفت چه به صورت گاز، آزاد می‌شود که با قیمت‌های امروز نفت خام در بازارهای جهانی، عددی شگفت‌انگیز به دست می‌آید.

کفگیر انرژی به ته دیگ رسیده

سردبیر سابق نشریه اقتصاد انرژی با تاکید مجدد بر اهمیت ارتقای بهره‌وری ادامه داد: چون ارتقای بهره‌وری آثار مثبت زیست‌محیطی هم دارد، جذب همکاری‌های بین‌المللی را ممکن می‌کند. به عبارت دیگر چون مسائلی مانند تغییرات اقلیمی مساله همه جهان است، روی بهره‌وری مصرف انرژی امکان جذب سرمایه‌های خارجی وجود دارد.

حسنتاش بی‌توجهی به تولید انرژی‌های تجدیدپذیر را عامل دیگر منفی‌شدن تراز انرژی در کشور دانست و گفت: فقدان نگاه جامع، توقف ورود سرمایه، توسعه بی‌رویه مصرف داخلی، بی‌توجهی به ارتقای بهر‌وری و غفلت از تولید انرژی‌های نو همه دست به دست هم داده و باعث شده رشد مصرف از رشد تولید انرژی در کشور پیشی بگیرد که با روند فعلی سال به سال هم بدتر می‌شود. یعنی اگر در زمستان ۱۴۰۰، فرضا ۷۰ روز بحرانی داشتیم، در زمستان ۱۴۰۱ ممکن است ۹۰ روز بحرانی داشته باشیم.

او ادامه داد: آنچه مسلم است این است که با روند فعلی سرمایه گذاری و تولید از طرفی و رشد مصرف از طرف دیگر، به زودی به واردکننده انواع حامل های انرژی و از جمله گاز تبدیل می شویم.

تقدم برنامه بر سرمایه