چگونه به استقبال نابودی کل منابع آبی کشور رفتیم / حواس مسئولان به تأمین آب نیست

به گزارش ایکنا، آب یکی از عناصر اصلی توسعه پایدار است و نقش اساسی در فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی، کشاورزی، صنعت و محیط‌ زیست دارد. آب قطعاً یکی از مهم‌ترین نیازهای بشری است که جایگزینی برای آن وجود ندارد. دسترسی مطمئن به آب شرط اولیه و اساسی توسعه پایدار اجتماعی و اقتصادی است لذا ضرورت بررسی راهکارهای مبارزه با بحران آب در کشور یکی از هدف‌های گفت‌وگوی ایکنا با کارشناسان امر است.

در این راستا پرویز کردوانی، پدر علم کویر‌شناسی ایران در گفت‌وگو با ایکنا از الگوهای ناصحیح مدیریت مصرف آب در کشور سخن به میان آورد و اظهار کرد: مدیریت منابع آبی در کشور اشتباه است و اوضاع به‌قدری اسفناک شده که برای تأمین آب کشاورزی با مشکلات عدیده‌ای روبرو هستیم و چاره‌ای جز کشت گیاهان کم آب‌خواه نداریم. امروزه غذا و امنیت غذایی یکی از اولویت‌های مهم کشورهای دنیا برای ایجاد توسعه پایدار محسوب می‌شود و می‌توانیم با تغییر الگوی کشت به این مهم دست‌ یابیم. کاشت هندوانه در کشور که یکی از کم‌ آب‌خواه‌ترین گیاهان قابل‌ کشت در جهان محسوب می‌شود یکی از نمونه‌های بارز این تغییر است.

نابودی کل منابع آبی کشور

وی افزود: مسئولان می‌گویند ما تابه‌حال اشتباه کردیم و حواسمان به آب نبوده و تأکید می‌کنند آب نیست اما در عمل کارهایی انجام می‌دهند که اوضاع آب بدتر می‌شود. مسئولان مطرح می‌کنند که نباید خام فروشی کنیم و باید مواد اولیه را تبدیل به ارزش‌افزوده کنیم؛ البته که حرف درستی می‌زنند و خام‌فروشی خیلی بد است اما نه این‌طور که برای جلوگیری از خام‌فروشی با احداث کارخانه‌هایی مانند فولاد در مناطق خشک و کویری بخواهیم ارزش‌افزوده تولید کنیم. احداث کارخانه فولاد در مناطق خشک یعنی نابودی کل منابع آبی کشور.

پروفسور کردوانی گفت: این موضوع درست است که همه جای دنیا خام فروشی نمی‌کنند و کشور ما نیز از این قاعده مستثنا نیست اما نباید با طرح‌های غیراصولی و عدم مطالعات اولیه و محیط‌ زیستی کارخانه‌هایی احداث کنیم که سبب نابودی منابع آبی منطقه شود.

پدر علم کویر‌شناسی ایران‌ همچنین در مورد جای‌گذاری نامناسب کارخانه‌های فولاد در مناطق کویری بیان کرد: برای مثال در کشور ما در مناطق بی‌آب کارخانه‌های تولید فولاد احداث می‌کنند که به آب فراوان نیاز دارد. براساس تحقیقات علمی هر تن فولاد ۱۵ تا ۱۶ مترمربع آب نیاز دارد. در هیچ کجای دنیا کارخانه‌های تولید فولاد را در مناطق خشک و کویری احداث نمی‌کنند؛ این کارخانه‌ها باید در کنار دریا احداث شود نه داخل دشت و بیابان.

براساس تحقیقات علمی هر تن فولاد ۱۵ تا ۱۶ مترمربع آب نیاز دارد. در هیچ کجای دنیا کارخانه‌های تولید فولاد را در مناطق خشک و کویری احداث نمی‌کنند؛ این کارخانه‌ها باید در کنار دریا احداث شود نه داخل دشت و بیابان

وی افزود: کارخانه‌های گل‌گهر سیرجان و یا چادرملو یزد از نمونه‌های بارز جای‌گذاری نامناسب کارخانه‌های تولید فولاد در مناطق کویری هستند. نمی‌توان پیچ و مهره‌های کارخانه‌هایی که در مناطق کویری احداث‌ شده را باز کرد و به مناطق نزدیک دریا منتقل کرد. چند سال قبل در مشهد مسئولان می‌خواستند با دلار ۳ هزار تومانی آب ثبت‌نام کنند تا در آینده دچار مشکل نشوند اما بعد از ایده خود منصرف شدند چراکه ۱۶ سال زمان لازم بود تا آب به منطقه برسد. در روستای نیم بلوک واقع در خراسان جنوبی چاه‌های غیرمجازی حفاری کردند که سبب خشک شدن تمامی چاه‌های آن منطقه شده است. در کرمان برای تأمین آب مورد نیاز چاه‌های بسیاری حفر کردند. چاهی که در مناطق کویری حفاری می‌کنند باید عمق بیشتری داشته باشد و این موضوع سبب شوری آب می‌شود و طبعاً مشکلات فراوانی برای مردم آن منطقه ایجاد می‌کند که مهاجرت و خالی از سکنه شدن این مناطق یکی از مخاطرات جدی این امر تلقی می‌شود.

راهکار‌های مبارزه با بحران ‌آب

کردوانی در ادامه اشاره‌ای به راهکار‌های مبارزه با بحران ‌آب در کشور کرد و گفت: مقدار آب مورد نیاز هر کشور همان مقدار بارانی است که به سطح آن منطقه جغرافیایی می‌رسد که البته مقدار کمی از آن تبخیر شده و به ابر تبدیل می‌شود و یک مقدار آن‌ هم به زیر زمین انتقال پیدا می‌کند و تبدیل به منابع آب زیرزمینی می‌شود و یک سری هم به تالاب‌ها انتقال پیدا می‌کند که به آن‌ها آب‌های محیط‌زیستی می‌گویند.

وی افزود: برای بررسی میزان آب‌های یک کشور باید مقدار بارش‌های سالیانه آن را در نظر گرفت برای مثال منطقه‌ای که در سال حدود ۲ هزار میلی‌متر بارندگی دارد جزو مناطق بدون مشکل از لحاظ تأمین منابع آبی به‌حساب می‌آید و مناطقی که پایین ۲۰۰ میلی‌متر در سال بارندگی دارند جزو مناطق بحرانی شناخته می‌شوند. حکایت آب‌های یک کشور مانند خانواده‌ای است که یک مقدار پول نقد و مقداری نیز پس‌انداز دارد؛ این خانواده در طول سال کار می‌کند تا به پس‌انداز خود اضافه کند و فقط می‌تواند به‌ اندازه موجودی نقدی که در اختیار دارد خرج کند وگرنه فقیر می‌شود. حکایت موجودی و پس‌انداز این خانواده دقیقاً مصداق آب موجود سرزمینی است. مقدار پس‌انداز خانواده نیز همان آب‌های زیرزمینی هست که باید برای مصرف آن مدیریت داشت نه اینکه با حفر چاه‌های غیرمجاز آن را از بین برد.

پدر علم کویرشناسی ایران در پاسخ به سؤال خبرنگار ایکنا مبنی بر اینکه اوضاع آب در کشور در شرایط بحرانی قرار دارد، راه‌حل چیست؟ گفت: وقتی یک مسئول در فلان استان ۸۰۰ طرح افتتاح می‌کند به فکر تأمین منابع آبی این طرح‌ها نیست. آب مهم‌ترین ماده مورد نیاز برای احداث هر طرح در استان‌های مختلف است. متأسفانه حواس مسئولان به تأمین آب نیست و فقط می‌خواهند آمار افتتاح خود را بالابرده تا خودنمایی کنند! اگر اوضاع کشور در حوزه آب خیلی بد است باید مسئولین امر کارهایی انجام دهند تا بتوانیم وضعیت بحرانی آب را مرتفع کنیم.

وی از ضرورت تسویه پساب‌ها و فاضلاب‌های شهری سخن به میان آورد و افزود: امروزه دو گونه آب داریم؛ یکی آب‌های سطحی و دیگری آب‌های زیرزمینی یا همان چاه‌ها اما علاوه بر این دسته‌بندی، آب‌هایی نیز داریم که غیرمتعارف نامیده می‌شوند مانند خانواده‌ فقیری که یک سیب لک‌دار دارد و آن را دور نخواهد انداخت و باید آن لک‌ها را بگیرد تا بتواند آن سیب را بخورد. این موضوع همان مصداق تسویه پساب‌ها و فاضلاب‌های شهری است که در منطقه گرم و خشک ایران باید انجام شود.

پروفسور کردوانی افزود: در کشورهای اروپایی و آمریکایی تسویه فاضلاب امری بدیهی است به‌عنوان نمونه رود راین آلمان در گذشته به دلیل ورود فاضلاب‌های شهری سبب نابودی موجودات زنده شده بود اما دولت آلمان با تصمیمی درست و با احداث تسویه خانه‌های فاضلاب توانست علاوه بر بازگشت حیات موجودات زنده به این رودخانه، آب مورد نیاز برای کشاورزی و صنعت را نیز از این روش تأمین کند. پس یکی از راه‌حل‌های بحران کم‌آبی تسویه فاضلاب‌ها برای استفاده در صنایع و کشاورزی است.

روشی کاربردی برای جمع‌آوری آب باران

وی روشی کاربردی برای جمع‌آوری آب باران ارائه کرد و گفت: زمانی که در استان ‌همدان به‌عنوان مهمان یک برنامه حضور پیدا کردم اعلام کردند که در آن منطقه جیره‌بندی آب خواهیم داشت، من به آن‌ها گفتم خجالت بکشید شما حداقل ۳۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر در سال بارندگی دارید اگر شما یک پشت‌بام ۱۰ در ۲۰ متر داشته باشید می‌توانید آب سال خود را از این پشت‌بام تأمین کنید. زمانی که ۳۰۰ میلی‌متر در سال بارندگی دارید در این پشت‌بام می‌توانید ۶۰ هزار میلی‌متر آب ذخیره کنید و مایحتاج سالانه خود را برطرف کنید. امروز در کنار دریاچه ارومیه روستاهایی وجود دارد که برای تأمین آب شرب خود منتظر تانکرهای آب آشامیدنی هستند اما این خانواده‌ها می‌توانند کاری کنند که به آب تانکر احتیاج نداشته باشند. این خانواده‌ها می‌توانند در پشت‌بام منزل خود به همین روشی که گفتیم آب شرب مورد نیاز خود را در سال تأمین کنند.

این محقق حوزه خشکسالی اظهار کرد: همین نسخه را می‌توان برای فضای سبز شهری یا روستایی و سایر موارد انجام داد. یکی دیگر از راهکارهای تأمین آب در زمان کم‌آبی رطوبت محیط است. می‌توان در سیستان و بلوچستان هزاران هکتار باغ موز بدون نیاز به آبیاری داشته باشیم سؤالی که اینجا مطرح می‌شود این است که چطور می‌توان در این منطقه این کار را انجام داد؟ در پاسخ باید گفت که در مناطق شرجی چون رطوبت نسبی هوا بالاست می‌توان از این رطوبت برای تأمین آب مورد نیاز کشاورزی استفاده کرد.

وی افزود: سال‌های گذشته وزیر کشاورزی وقت در چابهار می‌خواست آب دریا را شیرین‌سازی کند تا کشاورزان آن منطقه بتوانند موز بکارند، من در حضور نماینده آن منطقه و جناب وزیر پیشنهاد دادم که می‌توانید هزاران هکتار باغ موز بدون نیاز به شیرین‌سازی آب دریا و تنها با رطوبت نسبی ۱۰۰ درصدی این منطقه درست کنید و به همین مقدار هم می‌توانید آب آشامیدنی مردم این منطقه را تأمین کنید اما متأسفانه کسی این موضوع را پیگیری نکرد.

راهکار تأمین آب مورد نیاز منازل مسکونی در نواحی شرجی

پروفسور کردوانی همچنین راهکاری برای تأمین آب مورد نیاز منازل مسکونی در نواحی شرجی ارائه کرد و گفت: خانه‌هایی که در این منطقه آب ندارند را می‌توان با همین رطوبت نسبی آب‌دار کرد؛ بنابراین استفاده از آب‌های غیرمتعارف یکی از راهکارهای مقابله با کم‌آبی است. در منطقه گرمسار روستایی وجود دارد که به آن مندولک گفته می‌شود که هزاران هکتار زمین زیر کشت دارد؛ جالب است بدانید این منطقه فقط یک سنگ آب (اصطلاح تقسیم‌بندی آب کشاورزی) دارد که مقدار ناچیزی برای کشاورزی به‌حساب می‌آید، با این‌ حال کشاورزی در این منطقه با روش استفاده از آب‌های غیرمتعارف رونق بسیاری پیداکرده است.

پروفسور کردوانی گفت: استفاده از آب مجازی نیز از راه‌هایی است که می‌توان بحران آب را تا حدی مرتفع کرد. به این صورت که سرمایه تولید مواد غذایی مانند یونجه و برنج را به مکان‌هایی انتقال داد که مشکل تأمین آب ندارند و به‌ راحتی می‌توانند این محصول را تولید ‌کنند. به عبارتی با خرید یک محصول می‌توان با جلوگیری از مصرف آب، آب مجازی را وارد کشور کرد. همچنین در خود کشور نیز می‌توان پول تولید گندم را در منطقه‌ای مانند خوزستان که دچار کمبود آب است در مناطق دیگر مانند قزوین خرج کرده و آب مجازی تولید کرد.

وی در پاسخ به سؤال دیگر ایکنا مبنی بر اینکه برای استفاده صحیح از آب‌های عادی چه باید کرد؟ گفت: خب در این شرایط دولت باید وارد عمل شود و وزارت نیرو باید از شهرداری مطالبه کند که چرا در اوضاع کم‌آبی به‌عنوان نمونه مجوز ساخت ۸ طبقه دادند. شورای عالی آب را برای همین موضوع تأسیس کردند که اگر کسی خواست به شهر وسعت دهد ابتدا این شورا بررسی کند که آب به‌ اندازه کافی برای این طرح وجود دارد یا خیر؛ آن‌وقت مجوز ساخت‌وساز صادر شود. از طرف دیگر وزارت نیرو می‌تواند طرحی را اجرا کند که شیرهای آب کم‌فشار داخل منازل نصب شود تا بتوان کمبود آب را جبران کرد. پس باید الگوی مصرف شهروندان را نیز اصلاح کرد که تحقق این امر به آموزش همگانی نیاز دارد. راهکار دیگر این است که شیرهای آب پرمصرف را تبدیل به شیر کم‌مصرف کنیم.

ایران به دلیل مصرف آب‌های زیرزمینی در خشکسالی هیدرولوژیکی باقی خواهد ماند؛ حتی اگر بارندگی طی ۲۰ سال دو برابر شود

این محقق حوزه خشکسالی در مورداستفاده از آب‌های غیر عرف گفت: باید آب باران را جمع کرد و برای استفاده از آب‌های غیرعرف هم راهکارهای ارائه‌ شده را استفاده کرد. پس یکی از راه‌حل‌ها درست مصرف کردن و استفاده از لوازم کاهنده آب است.

کردوانی بیان کرد: در سال ۲۰۱۵ جری براون، فرماندار ایالت کالیفرنیا به‌منظور مدیریت بحران کم‌آبی در لس‌آنجلس دو لایحه قانونیِ محدودیت مصرف آب را به تصویب رساند که نه‌تنها میزان مصرف آب خانگی شهروندان کالیفرنیا را محدود می‌کرد، بلکه مصارف آبی خارج از منزل نظیر آبیاری‌های فضای سبز را نیز شامل می‌شد. این بدان معنی بود که میزان زمان دقیق استفاده‌ شهروندان کالیفرنیایی از آب برای حمام، سیفون و حتی شستشوی لباس نیز تعیین‌ شده بود. این قوانین شامل محدودیت‌های اولیه‌ای بود که میزان مصرف خانگی آب را برای هر شخص تعیین می‌کرد؛ استفاده روزانه ۲۰۸ لیتر به ازای هر شخص محدودیتی است که تا سال ۲۰۲۲ پیش‌بینی‌شده است و انتظار می‌رود که این رقم تا ۲۰۳۰ به ۱۹۰ لیتر کاهش یابد. اگر بخواهیم واقع‌بینانه و عملی به این موضوع بنگریم میزان مصرف آب در شرایط معمول ۱۳۶ لیتر برای پر کردن وان حمام، ۳۰ الی ۱۰۲ لیتر برای شستن ظرف‌ها، ۱۱ لیتر برای سیفون و حدود ۱۵۱ لیتر برای شست و شوی لباس‌هاست که این میزان ۲ برابر آن سهمیه‌ای است که به هر نفر تخصیص‌ یافته بود.

پرفسور کردوانی اظهار کرد: ایران به دلیل مصرف آب‌های زیرزمینی در خشکسالی هیدرولوژیکی باقی خواهد ماند؛ حتی اگر بارندگی طی ۲۰ سال دو برابر شود. اکنون سطح آب چاه‌های کشور از ۱۰۰ متر به ۳۰۰ متر و حتی در مواقعی به ۵۵۰ متر رسیده و هر چقدر هم باران ببارد، آبی که از دل زمین بیرون کشیده شده را جبران نخواهد کرد. چه کسی مملکت را به این روز انداخته است؟ کارشناسان آبی کشور مقصران اصلی بحران آب در کشور هستند. علاوه بر این موضوعات سدهای کشورمان از گِل‌ولای پر شده‌اند؛ مثلاً سد کرج تا ۳۵ متر در گِل قرار دارد و ۶۰ درصد آن گل است و یا سد دز که ۲۰۰ متر ارتفاع دارد تا ۸۵ متر در گل فرورفته است و نمی‌توانیم دریچه‌های زیرین سد را به دلیل رها شدن آب باز کنیم.

پدر علم کویرشناسی ایران در پایان به ایکنا گفت: متأسفانه تا ۳۰-۴۰ سال آینده دیگر سدهای کرج و لتیان آبی نخواهند داشت، همچنین تهران و کرج و ورامین هم آبی نخواهند داشت و مانند فردی شده‌ایم که چند ۱۰۰ میلیون تومان بدهی دارد اما فقط یک‌ میلیون تومان حقوق می‌گیرد و حتی اگر حقوقش دو برابر شود، نخواهد توانست قرضی را که گرفته، پرداخت کند. در نهایت باید گفت پیروی کردن دولت‌های مختلف از سیاست‌های غلط باعث می‌شود که منابع آبی زودتر از موعد مشخص نابود شوند.

گفت‌وگو از علیرضا اصغرزاده