قدمت شهر ارمغامخانه به دوره اشکانیان بر می‌گردد

این شهر در بهمن ماه ۱۳۸۷ با تصویب هیأت وزیران به‌عنوان شهر شناخته شده و از تیر ماه ۱۳۸۸ شهرداری در این شهر تاسیس و فعالیت خود را آغاز کرده است.

به گزارش خبرنگار ایلنا از زنجان، تاریخچه ارمغانخانه را می‌توان به دو بخش قبل از اسلام که مربوط به حضور ارمنیان می‌شود و بعد از اسلام مورد بررسی قرار داد.

ارمغانخانه در اصطلاح محلی(ارما خانا) تلفظ می‌شود واز کلمه ایرماکانا گرفته شده است. همانطور که می‌دانیم ایرماک به معنای رودخانه بوده واز ترکی باستان گرفته شده است. ایرماکانا یعنی کرانه رود وبه ترکی می‌شود(چایلاغ) همانطور که مشاهده می‌شود این شهر در کرانه رودخانه‌ای به همین نام قراردارد. قدمت این شهر به دوره اشکانیان برمی‌گردد.

در نزدیکی ارمغانخانه تپه‌های باستانی متعددی وجود دارد که مردم شهر آن را با نام تورپاخ قالا می‌شناسند. این تپه در فهرست آثار ملی ایران با شمارهٔ ثبت ۷۴۰۶ به نام تپه دوسران ثبت شده است. بررسی‌های تاریخی که از این ویرانه‌ها به عمل آمده حاکی از قدمت چندین هزار ساله شهر است. بسیاری از مورخان به این عقیده‌اند که شهر تاریخی ارمغان خانه توسط یک زلزله مهیب ویران شده و بازماندگان آن، شهری در نزدیکی ویرانه‌های شهر باستانی بنا کرده‌اند.

وجه تسمیه دیگر این شهر از آن لحاظ است که به‌علت آبادانی و بزرگی ارمغانخانه از قدیم‌الایام مرکز سکونت و حکومت و تفرجگاه سلاطین و خوانین بوده‌است که مدعوین را تحفه‌ای از سوی آن‌ها داده می‌شده و کسی دست خالی از آنجا برنمی‌گشته است.

پس از اسلام، مکتب تشیع در دوران صفویه ترویج یافته و به تدریج مراسم تعزیه خوانی در این شهر رایج شده و تاکنون ادامه دارد.

در زمان صفویه گروه‌هایی از طایفه افشارجنوب زنجان به دلایل نامعلومی در این شهر سکنی گزیده‌اند. در دوران قاجاریه و پهلوی این شهر و اکثر مناطق قره پشتلو تحت نفوذ روس‌ها و حزب توده قرار داشته است.

جمیز موریه انگلیسی در سال ۱۸۰۹-۱۸۰۸ میلادی مطابق با۱۲۲۳-۱۲۲۴ هجری در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار جزو هیاتی به ریاست سرهارفورد جونز از طرف پادشاه انگلستان به دربار ایران آمد.

کتاب وی که در سال ۱۸۱۲ میلادی در لندن به چاپ رسیده، علاوه بر توصیف شهر زنجان و ایلات ساکن در ناحیه و ولایت خمسه از کتیبه‌ای در ارمغانخانه یاد کرده که بسیارحائز اهمیت و جالب توجه است. متأسفانه گویا اطلاعی از این کتبیه امروزه در دست نیست.

در دوره زندیه، گذر کریمخان زند بسوی تبریز از این روستا بوده که از نامبرده درمحلی بنام تورپاخ قالا که گویا محل قدیمی روستا قبلا د راین مکان بوده، مورد استقبال خوانین و اهالی منطقه قرارگرفته و هدایایی از سوی خوانین به کریمخان اعطاءمیشود.

وجودآثار باستانی و تاریخی متعدد من الجمله تورپاخ قالادراین روستا مبین تاریخی بودن این روستا است و هوای خنک و دلپذیر اطراف آن موجب رشد این روستا شده است.

در زمان فتحعلی شاه قاجار، سیاست قاجار بر سرکوب قوم افشار و کاستن از قدرت و نفوظ این قوم بوده و از آنجا که د‌خان گیلانی و حسنعلی خان گروسی وغیره نیز که به اراضی قوم افشار در خمسه چشم دوخته بودند و همانطوری که در کتاب ایل‌ها و چادرنشینان ایرج افشار آمده است، شهر هروآباد(خلخال) نیز که تحت مالکیت خوانین افشار بود که از افشارهای منطقه قره پشتلو و کاغذ کنان بودند و در دوره فتحعلیشاه مالکیت خلخال از چنگ خوانین افشار خارج شد.

در این راستا مخالفت خوانین ارمغانخانه که از قوم افشار و از بزرگان این قوم بودند با این شاه قاجاریه موجب شد قوشون فتحعلی شاه در محلی بنام شاه دوزی(محل فعلی مرکز تحقیات کشاورزی در مزرعه گل تپه) به قصد حمله به این روستا اطراق کرده و چون خوانین ارمغانخانه پنداشتند یارای مقابله با این لشکر را نداشته عنقریب است که روستای ارمغانخانه بدست قوشون قاجاریه موردحمله وچپاول قرار گیرد دست به دامان ساداتی(میرولی و فرزندش میر کمال) که از زنگی آباد شیراز به طارم آمده بودند، می‌شوند و شاه نیز بسبب احترام به سادات با اخذ تعهد از خوانین ارمغانخانه از حمله منصرف می‌شود و از طرف خود حاکمی برای این روستا انتخاب می‌کند. خوانین ارمغانخانه در جهت قدر دانی از سادات به همین سبب از برگشتن ایشان به طارم جلوگیری بعمل آورده و ایشان را در ارمغانخانه ساکن می‌کنند که بعدا این سادات روستای زریک را در محل کنونی تشکیل می‌دهند.

اهالی شهر ارمغانخانه تماما مسلمان و دارای مذهب شیعه۱۲ امامی هستند.

گویش اهالی این روستا به زبان ترکی است.

این شهر دارای یک رودخانه فصلی است؛ به‌نام رودخانه ارمغانخانه که در اصطلاح محلی به ارمخانا چایی ودر نقشه‌ها به رودخانه قراچریان مشهور است که آب آن از آبریزهای بالا دست همچون آبریزان مزرعه قصبه وکوه‌های سرداب تامین می‌شود.

و این رود پس از طی مسیری درحدود۳۶۰۰۰م‌تر از شرق به غرب ازروستای ماری شروع وپس از گذر از روستای زریک و محلی بنام قوزی گلی(استخر بره) و روستاهای قشلاق و قراچریان و کهران در نیک پی به رودخانه زنجانرود می‌پیوندد هم اکنون سدی بر روی این رودخانه در روستای زریک بنام سد بعثت ارمغانخانه در حال احداثاست.

تعزیه وشبیه خوانی در ارمغانخانه

مراسم عزاداری و تغزیه خوانی در تکیه حسینی ارمغانخانه یکی از معروف‌ترین تعزیه خوانی‌های ایران است که از حدود ۴۰۰ سال پیش به زبان ترکی برگزار می‌شود. و در سال ۱۳۸۹ در شمار میراثمعنوی ایران به ثبت ملی رسیده است.

این مراسم از اول محرم تا چهاردهم محرم و از اربعین تا بیست و هشتم صفر برگزار می‌شود. تکیه حسینی اعظم ارمغانخانه از قدیمی‌ترین تکیه‌های شمال غرب کشور به شمار می‌آید.

به نقل از بسیاری از بزرگان و ریش سفیدان، خصوصا استاد حاج فیروز رستمی که ازتعزیه خوان‌ها و تعزیه گردانان معروف است،

همچنین زنده یاد استاد میرزا باقر اسکندری که خود از تعزیه خوان‌ها و تعزیه گردان‌های مشهور بود. درحدود ۴۰۰سال پیش شخصی به نام عیوض نسخه‌های تعزیه را از درگزین همدان آورده که بعدا توسط توکل خان مرحوم مورد ویرایش قرار گرفته است.

حاج فیروز می‌افزاید: توکل خان از بانیان و دست اندرکاران تعزیه در ارمغانخانه و از نوادگان ایل ترک افشار بوده و تعزیه را از پدران خود به ارثبرده است.

توکل خان خود از مجلس‌نویسان طرفه و نوحه سرایان به نام بوده است که به کار تعزیه ‌پرداخته‌اند و چندین پشت توکل خان تعزیه‌خوان، تعزیه‌گردان و از بانیان تعزیه در ارمغانخانه بوده‌اند.

توکل خان همه ساله، دوازده روز ماه محرم و دو روز مانده به ماه محرم مراسم شبیه‌خوانی را با شور و اشتیاق زاید‌الوصفی بر پا می‌کرده است.

در حقیقت یک معین البکا با تمامی مشخصات و شاخصه‌های مربوطه بوده و مهارت بسیار زیادی در این زمینه داشته است. دیدن شبیه در ماه محرم برای اهالی قره پشتلو علی الخصوص ارمغانخانه نوعی عادت و نوعی نیایش هست.

فرزند توکل خان، نصرت اله خان، که از تعزیه‌خوانان و تعزیه‌گردانان توانای ارمغانخانه بوده، در زیارت کربلای معلی، شبی در خواب رویای عجیبی را می‌بیند و به او نهیب می‌زنند که محل تعزیه در ارمغانخانه باید ترمیم شود، هراسان از خواب بیدار می‌شود و از دیدن چنین خوابی متعجب می‌شود.

گفته می‌شود: در مراجعت به ارمغانخانه شبیه‌خوانان و ریش‌سفیدان را از خوابی که دیده با خبر می‌کند و بعد از شور و مشورت، دست به ساختن تکیه‌ای در ارمغانخانه می‌زند.

در این میان با الگو برداری از مزار سید و سالار شهیدان امام حسین(ع)، تکیه‌ای بسیار باشکوه، زیبا و تقریبا نمونه، عرصه‌های بسیار وسیع برای کار و نمایشگری، راهرویی مشرف به آن، حجره‌ها، انبارهایی در اطراف و چند اصطبل برای نگهداری اسب‌ها می‌سازد.

تکیه ارمغانخانه در ادوار گذشته توسط مردم و افراد خیر چندین بار مورد ترمیم و بازسازی قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان از مرحوم فاطمه خانم، مرحوم حاج مسیب اسدی و مرحوم حاج صفر افشاری نامبرد و به دلیل نامناسب و نامتناسب بودن و عدم جوابگویی به خیل مشتاقان نیاز به ترمیم و بازسازی اساسی داشت که اخیرا افراد خیر به همت اهالی و کمک‌های دولتی دست به چنین اقدامی زدند و تکیه را از هر باب بازسازیکردند و به شکوه و جلوه آن افزوده شد.

در این تکیه علاوه برتوکل خان مرحوم خاندان عیوض و پس از عیوض، پسرش ملا عربع بعد از وی پسرش اسکندر، پس ازاو ملا نجف بعد از ایشان، فرزندش ملاحسین، بعد از وی مرحوم میرزا باقر و در آخر کربلایی جواد اسکندری در تکیه ایفای نقش تعزیه کرده‌اند.

از تعزیه خوانان مشهور تکیه حسینی، در طول چند صد سال گذشته می‌توان از میرزا سمیع سهرینی، ملاسیفعلی، میرزا حسین قالایچی، میرزا علی نجفی، میرزا مجید، میرزا جمشید، کربلایی غلامحسین دوسرانی، میرزا علی فرزند قنبر اهل باکو، حاج مسیّب اسدی، میرزا باقر، کربلایی بهار، حاج رمضان، ملانجف، ملا حسین، میرزا قهرمان، مشهدی رزّاق، میرزا تراب اسدی، میرزا یعقوب، حاج فیروز رستمی، کربلایی اسلام افشاری، کربلایی عیسی مرشدی، جعفرعلی افشاری، کربلایی عباس اوجاقلو، کربلایی رسول اوجاقلو، کربلایی علیرضا رستمی وکربلایی شاه حسین مقصودی وردیگر عزیزان را نام برد.

در پایان باید گفت: هنر تعزیه در شهر ارمغانخانه باقدمتی که دارد سال هاست که توانسته در طول سال نظر مخاطبین فراوانی از اقصی نقاط ایران اسلامی را به خود جلب نماید.

تهیه و تنظیم: زهرا ملابابائی

آدرس سایت تکیه حسینی اعظم ارمغانخانهwww. tazieharmaghan. ir