مهرگان، نماد ظلم ستیزی ایرانیان، حبس در پستوی بی مهری

به گزارش خبرنگار ایلنا از اهواز، اشکان زارعی، نویسنده، پژوهشگر و دانشجوی دکترای تاریخ به بهانه ۱۶ مهر ماه، جشن مهرگان و به منظور زنده نگاه داشتن این جشن ها و آیین های کهن ایرانی در گفتگو با خبرنگار ایلنا اظهار کرد: شانزدهم مهرماه هرسال، روز مهر از ماه مهر و جشن مهرگان است، مهرگان جشنی برآمده از آیین مهر است که تا پیش از زرتشت، پیروان بسیاری داشته و فراگیر بوده است تا جایی که بر پایه منابع تاریخی برخی شاهان هخامنشی نیز دلبسته این آیین بوده اند.

 او افزود: از جایگاه بلند مهر در ایران همین بس که با پدیداری دین زرتشت نه تنها از ارزش های آن کاسته نشد بلکه به آیین‌ها، باورها، گفتارها و رفتارهای زرتشتیان راه پیدا کرد چنانکه در کتاب اوستا بخشی به نام "مهریشت " وجود دارد.

 زارعی به گسترش آیین مهر فراتر از مرز های ایران اشاره کرد و ادامه داد: آیین مهر در روزگار اشکانیان تا اروپا و روم نیز راه پیدا می‌کند و با وجود پدیداری دین مسیحیت تا سده چهارم میلادی، مردم اروپا و روم مهر پرست بودند و آیین های مهری را انجام می‌دادند که در سده چهارم، کنستانتین ناچار می‌شود با کشتار و شمشیر، به مسیحیت رسمیت ببخشد و آن را پابرجا کند. اما باز ناچار می‌شود به دلیل هواخواهیی که مردم نسبت به آیین مهر داشتند به بسیاری از رفتارها، گفتارها، کردارها و آیین‌های مهری رنگ مسیحیت ببخشد که به عنوان نمونه‌ میتوان از جشن کریسمس نام برد.

تار و پود جشن کریسمس، مهر پرستی ایرانی است

 این پژوهشگر تاریخ جشن کریسمس را همان جشن شب چله دانست و عنوان کرد: همه تار و پود کریسمس مهر پرستی ایرانی است و در ایران نیز نمونه هایی چون آیین زورخانه، منش پهلوانی و جوانمردی نمایی دیگر و برگرفته از آیین مهر است.

مهرگان برآمده از آیین مهر

زارعی تصریح کرد: آیین مهر در یک سخن، ارج گذاری خداپرستی، مهربانی، دوستی، پیمان، جنگاوری و جوانمردی است پس جشن مهرگان هم در ستایش همین ویژگی‌ها است.

پیشینه آیین مهرگان

او در خصوص پیشینه آیین مهرگان بیان کرد: این پیشینه را باید تا روزگار هخامنشیان و فراتر از آن جستجو کرد چرایی و چگونگی پیدایی آیین مهر را نیز باید از چند نگرش مورد بررسی قرار داد.

زارعی ادامه داد: یک نگرش برپایه دانش اختر شناسی است؛ مهرگان در روزگار باستان در آغاز پاییز و اعتدال پاییزی بوده است همچنان که نوروز هم در آغاز بهار و اعتدال بهاری است. این دو موسم که در روزگار باستان شناخته شده تر بوده و پیوند بیشتری با زندگی مردم داشتند.

 این پژوهشگر تاریخ با اشاره به خردمندی و هوشمندی ایرانیان باستان در استفاده از دانش ستاره شناسی و اختر شناسی، گفت: ایرانیان به وسیله علم اختر شناسی به برابری تاریکی و روشنایی، شب و روز  و سرما و گرما و در واقع اعتدال، پی برده بودند به گونه‌ای که در جشن مهرگان شب و روز و گرما و سرما برابر هستند همچنان که در نوروز و اول فروردین نیز چنین است.

وی یکی دیگر از نمادهای جشن مهرگان را ارج گذاری برابری و یکی بودن دانست و عنوان کرد: جشن مهرگان با پیشه و کار مردم ایران باستان که کشاورزی و دامداری بوده است نیز پیوند دارد و از آنجا که زمان برای آنها مهم بوده است جشن مهرگان در آغاز پاییز، جشن کاشت فراورده‌های کشاورزی  بوده و جشن کشاورزان هم به شمار می‌آمده است.

زارعی نگرشی دیگر در خصوص چرایی پیدایی جشن مهرگان را از زیرساخت و زیربنای استوره ای بیان کرد و گفت: جشن مهرگان بر پایه استوره‌های ایرانی است در چنین روزی کاوه آهنگر بر ستم ضحاک ماردوش میخروشد و رخت چرمین آهنگری خود را به نشانی دادخواهی و ستم ستیزی بلند میکند و فریدون را به رهبری بر می گزیند و جنبشی را بر ضحاک آغاز می‌کنند که دستاورد آن سرنگونی ضحاک و زندانی کردن آن است که این پیروزی در روز مهرگان به دست می آید.

 جشن مهرگان جشن آزادی، برابری، دادخواهی و ستم ستیزی ایرانیان است

 این دانشجوی دکترای تاریخ با اشاره به اینکه در داستان کاوه آهنگر برای نخستین بار در تاریخ ایران سخن از پرچم به میان می آید، یاد آور شد: درفش کاوه آهنگر همان درفش کاویانی است که به عنوان نماد ایران برافراشته می‌شود و از اینجا به دوره های تاریخی ایران راه پیدا می‌کند.

وی افزود: یکی دیگر از داستان های استوره ای که برای پیدایش جشن مهرگان، در برخی منابع به آن اشاره شده، زایش و رویش نخستین زن و مرد آریایی یعنی مشی و مشیانه در چنین روزی بوده است؛ مشی و مشیانه دو شاخه ریواس بودند که از زمین میرویند و به نخستین زن و مرد تبدیل میشوند.

مهرگان سیاسی ترین جشن ایران زمین

 این پژوهشگر تاریخ یکی دیگر از ویژگی‌های جشن مهرگان را سیاسی بودن آن دانست و خاطر نشان کرد: جشن مهرگان سیاسی ترین جشن ایران است، بر پایه گفته‌های پژوهشگران در چنین روزی داریوش بزرگ هخامنشی تاجگذاری می‌کند و گئومات یا بردیای دروغین که برای اندک زمانی پادشاهی هخامنشیان را به دست گرفته بود را سرنگون می‌کند.

وی با اشاره به اینکه این روز آغاز پادشاهی نوین در روزگار باستان بوده است، ادامه داد: داریوش پایه‌گذار نخستین سیستم اداری در جهان و بنیانگذار چاپارخانه یا پست و نخستین راه های ارتباطی در جهان است و سیستم اداری در دنیا الگوبرداری از ساختار اداری و دولتی داریوش هخامنشی است.

زارعی تصریح کرد: به گفته منابع تاریخی پیروزی اردشیر پاپکان، بنیانگذار دولت ساسانیان بر اردوان پنجم، واپسین پادشاه اشکانیان نیز در این روز انجام می شود و دولت اشکانی سرنگون و دولت ساسانی پایه گذاری میشود این  رویدادهای سیاسی به گفته منابع، در چنین روزی انجام شده است.

مهرگان ابزاری برای پاسداشت ایرانیت در برابر حکومت های خودکامه

وی افزود: جشن مهرگان در جرگه‌ی جشن‌های ماهانه است که برپایه‌ گاهشماری ساسانیان در پی برابری نام روز و نام ماه برگزار شده است. با این ویژگی‌ها جشن مهرگان که برآیند آیین مهر است، در گذر روزگار در بین مردم بسیار ارجمند بوده است به گونه‌ای که در میان همه جشن های ایرانی که شمار آنها بیش از ۲۰۰ مورد بوده است، مهرگان و نوروز افزون بر کارکردهای گوناگون، به جهت ملی و هویتی بسیار اهمیت داشتند البته جشن سده، تیرگان و شب چله( شب یلدا) را نیز باید به آنها بیافزاییم ولی این دو بسیار مهم بودند و ایرانیان با برگزاری آنها در برابر حکومت های خودکامه، به ویژه در برابر حکومت های انیرانی، همیشه سعی می‌کردند از شناسه ملی و ایرانیت خود را پاسداری کنند.

این پژوهشگر تاریخ در خصوص چگونگی شیوه برگزاری جشن مهرگان توضیح داد: شیوه برگزاری این جشن در گذر روزگار همانند بوده و همانندی های بسیاری نیز با نوروز دارد. به مانند نوروز سفره و خوانچه پهن می‌کردند و بر روی آن وسایلی مانند آب آویشن، گلاب، آب انار، ترنج، سیب، گل، آینه و در بعضی روستاهای یزد ترازو هم به نماد برابری و دادگری قرار میدادند و آجیلی هم به نام آجیل" لرک" همانند نوروز بر سر سفره میگذاشتند.

وی ادامه داد: جشن مهرگان مانند نوروز دو بخش بوده است، مهرگان کوچک یا مهرگان عامه و مهرگان بزرگ یا مهرگان خاصه، که اولی برای مردم کوچه بازار و دومی برای پادشاهان بوده است.

زارعی افزود: مهرگان شش روز بوده است که از شانزدهم مهر ماه آغاز و تا بیست و یکم آن ماه پایان می یافته است که در یکی از آن روزها پادشاهان بارعام می دادند تا مردم بدون هیچ تشریفات خاصی پادشاه را ببینند و آنچه مدنظر خود دارند را برای پادشاه بازگو کنند، در نوروز هم بار عام انجام می شده است.

این دانشجوی دکترای تاریخ تاکید کرد: جایگاه بلند مهرگان و ارزشمندی آن در میان مردمان ایران در درازنای تاریخ، همین بس که در ادبیات ما نیز مانند نوروز بسیار رخنه کرده است و بسیاری از چکامه سرایان ایران در ستایش مهرگان چامه سرودند از جمله فردوسی، اسدی طوسی، دقیقی طوسی، ناصر خسرو، فرخی سیستانی، مسعود سعد سلمان، منوچهری و رودکی.

دلیل اختلاف تاریخ جشن مهرگان در گاهشمار زرتشتیان و دوران باستان

زارعی خاطر نشان کرد: در ایران باستان مهرگان ۱۶ مهر برگزار می‌شد اما امروزه زرتشتیان بر پایه گاهشمار امروزی ۱۰ مهر برگزار می‌کنند و این اختلاف در مورد همه جشن های ایرانی وجود دارد دلیل آن نیز این است که گاهشمار باستانی در دوره ساسانیان گاهشمار یزدگردی بوده است که تقریبا به گاهشمار خورشیدی امروز نزدیک است.

وی اضافه کرد: در گاهشمار یزدگردی جشن های ایرانی و همه مناسبت ها ثابت بوده اند اما با برآمدن دین اسلام و سرنگونی ساسانیان این گاهشمار از بین میرود و زمان تمام آیین ها و جشن ها نیز به هم می ریزد. از جمله مالیات گیری که بر پایه فرآورده های کشاورزی و زمان برداشت محصولات بوده است نیز  بهم میریزد و جای خیلی از مناسبت‌ها عوض می‌شود.

 زارعی بیان کرد: در زمان سلجوقیان، ملکشاه سلجوقی فرمان می دهد که خیام دانشمند و ریاضیدان ایرانی به همراه گروهی دیگر از زیردستان ایرانی خود گاهشمار مدونی را بسازند. خیام با کمک از گاهشمار یزدگردی یک گاهشمار تازه‌ای را ساماندهی می‌کند که در آن همه مناسبت ها و جشن ها تقریباً در ماه خود ثابت می شوند و اندک دگرگونی مانند جابجایی تاریخ برخی از جشن ها پدید می آید که به این گاهشمار اصطلاحا ملکی، سلجوقی یا سلطانی میگویند که منظور همان سلطان ملکشاه سلجوقی است و به همین دلیل نیز به جشن نوروز هم در گذشته نوروز سلطانی یا ملکی می گفتند.

مهرگان یاد آور پیروزی نیکی بر اهریمن است

اگر همه آنچه در مورد چرایی، پیدایی و چگونگی برگزاری مهرگان گفته شده است را به گوشه ای بگذاریم دستاورد همه آنها یک سخن است که مهرگان از یک سو در ستایش مهربانی، مهرورزی، جوانمردی و پایبندی به پیمان است و از سوی دیگر ارزش گذاری آزادی دادگری و برابری است. مهرگان یادآوری چندین‌باره ی آرمان ایرانی یعنی پیروزی خوبی بر بدی و نیکی بر اهریمن است.

وی با اشاره به تندیس آزادی در امریکا عنوان کرد: آمریکا با یک پیشینه ۲۰۰ ساله تندیس آزادی را می‌سازد که نماد آن سرزمین و جهانی می‌شود و شاید بسیاری از جوانان ایرانی نیز اندوه بار به آن نگاه کنند در حالی که ما کاوه آهنگر را داریم با یک تاریخ کهن و بسیار دیرینه تر از آمریکا که باید تندیس آزادی و نماد برابری و ستم ستیزی باشد، اما شوربختانه به دلیل اینکه آیین‌های ایرانی برای جوانان ایرانی شناخته شده نیستند و در  گذر روزگار ارجگذاری نشده اند، این نکته ها از دید جوانان ما پنهان است و موجب روی آوری آن ها به فرهنگ بیگانه شده است.

وی تاکید کرد: شایسته و بایسته است که یک نگرش تازه نسبت به فرهنگ و تمدن ایرانی داشته باشیم. فرهنگ ایرانی در جهان امروز برآمده از ایرانیت و اسلامیت است که با همراهی این دو بال میتوانیم ایران دوران باستان و ایران دوره اسلامی را ارج بنهیم.

به گفته این پژوهشگر تاریخ، مهرجان که در زبان عربی به چم( معنی) جشن است، همان مهرگان فارسی است که نشان از گستردگی و بزرگی مهرگان و نبودِ جشن در میان بعضی از فرهنگ ها در روزگار کهن دارد.

زارعی اشاره کرد: لزوم توجه به جشن مهرگان در این روزگاری که فرهنگ ما مورد یورش و دستبرد بیگانگان و کشورک های کوچک عربی قرار گرفته و انگاره های فرهنگی ما را به نام خود می زنند؛ مانند چوگان، بادگیر ها و چه کشورهایی که در دو سوی دریای کاسپین هستند و روزگاری بخشی از خاک ما بودند مانند آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، ازبکستان و تاجیکستان گذشته، بیش از پیش مهم جلوه میکند.

اگر مهرگان را مورد بی مهری قرار دهیم در آینده ای نزدیک کشور های دیگر آن را به نام خود ثبت ملی خواهند کرد

وی اضافه کرد: اگر ما در برگزاری و شناساندن آیین مهرگان به مردم خود کوتاهی کنیم، بی گمان کشورهایی که در دو سوی دریای کاسپین هستند و همچنین ترکیه، در آینده نزدیک مهرگان را به نام خود ثبت ملی خواهند کرد در حالی که مهرگان یک آیین کاملاً ایرانی و برآمده از باورهای ایرانی است و ریشه انیرانی ندارد پس در این روزگاری که فرهنگ ایرانی و ایرانیت بسیار مورد یورش قرار گرفته و در روزگاری که شادی کمتر میان مردم وجود دارد، با برگزاری جشن های ایرانی به ویژه مهرگان، آیین هایی ایرانی را پاس بداریم و بشناسانیم.

زارعی عنوان کرد: جشن‌های ایرانی این توانمندی را دارند که بتوان بدون شادی و پایکوبی نیز آن‌‌ها رابرگزار کرد. چنان که این‌روزها که در آستانه اربعین حسینی و ماه صفر هستیم، جشن مهرگان و آبانگان را می‌شود به گونه‌ی کارگاه آموزشی ارج گزارد و آموزه‌ها و پیام‌های آن‌ها را به همگان شناساند.

وی در پایان گفت: به یک سخن با برگزاری مهرگان آموزه های اخلاقی این جشن را پاس بداریم و ایرانیت خود را پاسدار باشیم.

 منابع:

 کتاب‌های التفهیم و آثار‌الباقیه  ابوریحان بیرونی

 تاریخ گردزی  ابوسعید عبدالحی گردیزی

 کتاب گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان هاشم رضی