زراعت چوب در استان خوزستان، بایدها و نبایدها

چوب یکی از مواد اولیه تولیدات صنعتی است که میزان تولید آن یکی از شاخص‌های مهم صنعتی در هر کشور به حساب آمده و از سال ۱۹۶۱ تاکنون نزدیک به چهار میلیارد مترمکعب چوب در جهان از طریق زراعت درختان با رشد سریع تولید شده که کشورهای آمریکا، هند، چین، برزیل و روسیه بیشترین میزان تولید آن را در اختیار داشته و با افزایش جمعیت جهان و تقاضای روز افزون محصولات و فرآورده‌های چوبی، تامین آن به چالش مهمی برای کشورها تبدیل شده است.

کشور ایران از جمله کشورهای کم جنگل جهان محسوب می‌شود که مساحت جنگل‌های آن حدود ۱۲ میلیون هکتار است که طی سال‌های اخیر به دلایل مختلفی از قبیل بهره ‌برداری‌های بی‌رویه، توسعه شهرها و روستاها، رشد صنعتی و کشاورزی، تخریب و تجاوز و نظایر آن با کاهش جدی مواجه شده است.

برای تأمین چوب مورد نیاز کشور به برداشت از جنگل ها (با توجه به محدودیت سطح جنگل های کشور امکان پذیر نیست)، واردات چوب که با وجود وضعیت ارزی کشور و مسائل قرنطینه‌ای در کوتاه مدت اجتناب ناپذیر است و زراعت چوب که توسعه آن در کشور تنها راه اصولی و اساسی برای تولید چوب مورد نیاز و حفظ جنگل‌ها به شمار می‌آید.

جایگاه و اهمیت زراعت چوب

فرآیند پُر شتاب توسعه و افق‌های رشد اقتصادی کشور، ضرورت توجه جدی به تأمین فرآورده‌های چوبی مورد نیاز را برای آینده بیش‌ از پیش تعیین می‌کند.

اگر مقایسه‌ای با کشور ترکیه داشته باشیم، اراضی جنگلی این کشور طی ۱۲ سال اخیر با ۹ میلیون هکتار افزایش و به ۲۲ میلیون هکتار رسیده و سالانه به طور میانگین ۲۵۰ میلیون نهال کاشته و ۲۰ میلیون مترمکعب چوب تولید می شود.

براساس طرح زراعت چوب وزارت جهاد کشاورزی از سال ۱۳۸۵ تا ۱۴۰۰ باید ۷۵ هزار هکتار از اراضی ملی زیر کشت انواع درختان زودبازده مانند صنوبر، پالونیا و اکالیپتوس می‌رفت، اما تنها ۱۷ هزار هکتار یعنی ۲۰ درصد اجرا شده و به دلیل عدم اشراف و آگاهی کامل به اهمیت زراعت چوب و نبود برنامه‌ریزی منسجم و ایجاد تشکلی پایدار برای رفع مشکلات در این زمینه این طرح با شکست مواجه شد، در صورتی که می‌توان ۶۰ تا ۷۰ درصد از نیاز چوب کشور را از این طریق تامین کرد.

زراعت چوب در استان خوزستان

استان خوزستان با مساحت ۴ میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار اراضی ملی و یک میلیون و ۴۷۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی، یکی از مهم‌ترین حوضه‌های آبریز کشور با جاری بودن ﻳک ﺳﻮم آب‌های سطحی است و طی ۱۰ سال گذشته تجربیات متفاوتی در حوزه زراعت چوب به دست آمده که می‌توان با آسیب شناسی، اصلاح ساختارها و دانش روز، از این ظرفیت سرمایه‌گذاری و اشتغالزایی بهترین بهره را برد.

در استان خوزستان بر اساس استعدادیابی بیش از ۲۰۰ هزار هکتار عرصه‌ با قابلیت واگذاری زراعت چوب شناسایی شده و حدود پنج هزار هکتار زمین جهت زراعت چوب در شهرستان‌های شوش، اهواز، گتوند و بهبهان واگذار شده است؛ اما با توجه به ظرفیت‌های کشاورزی استان، نیاز به مطالعات و بررسی توجیه اقتصادی زراعت چوب در خوزستان بیش از پیش دیده می‌شود، زیرا یکی از بزرگترین چالش‌های کشاورزی استان بحث تخصیص حق آبه، به صورت دائم است و اگر مقرر است حق آبه دائم و نه فصلی توسط سازمان آب و برق خوزستان به اراضی زیر کشت زارعت چوب داده شود، ارقام و گونه‌های سازگارتری همچون نخیلات، انگور، مرکبات، انجیر و گیاهان دارویی و نظایر آن که توجیه اقتصادی بیشتری دارند قابل ملاحظه‌اند و می توان به دیگر چالش‌های این طرح در استان که شامل موارد زیر می‌شود باید به آن‌ توجه کرد.

در زمینه کشت و زراعت مالکیت عرفی اراضی و تعارضات با جامعه محلی، عدم آمایش سرزمینی، آب‌ بری بالا و دوره بازدهی طولانی، زمین خواری در پوشش زراعت چوب، تجربه ناموفق طرح طوبی، عدم معرفی گونه‌های با تولید و راندمان از بالا، نبود نهالستان‌های تخصصی زراعت چوب از چالش‌های این زمینه است.

در زمینه آموزش نیز چالش‌هایی همچون نبودِ طرح‌های مطالعاتی بومی موفق، عدم آموزش و مهارت جوامع محلی، نقش کمرنگ دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و نبود پشتوانه‌ی کارشناسی و تخصصی وجود دارد.

گسترش صنایع چوبی با توجه به عدم توسعه هماهنگ زراعت چوب و تهیه مواد خام، کمبود صنایع جانبی در خصوص اسانس، مواد خوراکی و دارویی از چالش‌های فرآوری و صنایع تبدیلی است.

همچنین در حوزه مدیریت و برنامه‌ریزی می‌توان به تعدد دستگاه‌های متولی و نبودِ نهادهای حمایتگر برای تحقق طرح و مدیریت واحد، تخصیص زمین از طریق ماده ۳ با برگزاری مزایده عمومی اراضی، عدم استقبال کشاورزان و منازعات دامداران و مرتع داران با اراضی تحت کشت زراعت چوب به عنوان چالش اشاره کرد.

پیشنهاد می‌شود به منظور حفظ بیت المال، حفاظت از اراضی و عدم تکرار آزمون و خطای دوباره اقداماتی انجام شود که به اختصار در زیر آمده است.

در زمینه کشت و زراعت کشت در اراضی محصور و حفاظت شده‌ای مانند (پادگان ها، اراضی حفاظت شده محیط زیست و کشت و صنعت‌های نیشکر)، کشت در کمربند میانی استان، کانون‌های ریزگرد، زمین‌های موات و متروکه و نامرغوب، استفاده از آب‌های نامتعارف و الزام روش‌های آبیاری قطره‌ای و نوین، کشت در اراضی بلا تکلیف جهادکشاورزی مثل طرح دیمه رامهرمز و هارکله لالی، کشت در اراضی بزرگ مقیاس و عدم تفکیک و خرد کردن اراضی واگذاری، ارائه نهال رایگان با کیفیت به خصوص گونه اوکالیپتوس و کامالدولنسیس و کشت در اراضی شهرداری‌ها و دهیاری‌ها اشاره کرد.

در زمینه آموزش نیز به مطالعات میدانی و اعلام عمومی نتایج مطالعات و ارائه توجیه اقتصادی، آموزش و ترویج جوامع محلی، استفاده از ظرفیت فارغ التحصیلان دانشگاه‌های کشاورزی جهت برگزاری کارگاه آموزشی و مشاوره باید توجه کرد.

در زمینه فرآوری و صنایع تبدیلی می‌توان هماهنگی گسترش صنایع جانبی با تولید مواد خام و گسترش صنایع جانبی نیشکر اشاره کرد و در حوزه مدیریت و برنامه ریزی ایجاد کارگروه و مدیریت واحد با استفاده از تجربه رویکرد فیلری کشور ساحل عاج، استفاده از ظرفیت بانک‌ها و موسسات مالی، شناسایی و اهلیت سنجی سرمایه گذاران، نظارت‌ و جلوگیری از تغییر کاربری، اصلاح آیین نامه و دستورالعمل و قوانین مرتبط با توسعه زراعت چوب اشاره کرد.

نتیجه‌گیری

زراعت چوب یک سرمایه‌گذاری‌ بلند مدت است و اگر بنا داریم، خوزستان را به سرزمین سبز، حافظ جنگل و شاخص در زمینه توسعه‌ی زراعت و فرآوری چوب و ایجاد اشتغال نماییم، این مهم در صورتی محقق خواهد شد که نسبت به رفع موانع و چالش‌ها و اصلاح ساختارها و هماهنگی بین ارگان‌های مختلف و ذیربط اجرایی، تحقیقاتی، آموزشی، ترویجی، صنایع و بازرگانی به وجود بیاید و اراده، اعتقاد و آگاهی مسئولان مربوطه در کشور و استان مهمترین نقش را در این زمینه خواهد داشت.