/ آشنایی با مفاهیم - ۱ /
اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی، نخستین گام شهروندی
شهروند کسی است که حقوق فردی و جمعی خود را می‌شناسد و از آن‌ها دفاع می‌کند، قانون را می‌شناسد، به آن عمل می‌کند، از طریق آن مطالبه می‌کند و از حقوق معینی برخوردار است.
ایلنا: یکی از پایدار‌ترین فرایندهای جامعه بشری، فرایند شهرنشینی بوده که در سده بیستم شتاب بیشتری یافت و رشد آن در سده بیست و یکم به حدی رسید که پدیده‌ای تحت عنوان شهری شدن جهان به وجود آمد.
قدمت و اهمیت شهرنشینی و عنایت صاحبان قدرت، اندیشمندان همه قرون و عصر‌ها را واداشته تا بر جنبه‌های مختلف جسم و روح شهر درنگ کنند و بکوشند تا قانونمندی‌های زندگی را دریابند و بر پایه یافته‌های خود به طراحی و برنامه‌ریزی شهری دست یازند و برای مسائل و مشکلات شهر و شهرنشینی چاره‌جویی کنند، روی آوردن سیل‌وار آدمیان به شهر‌ها، انبوهی و ازدحام جمعیت شهر‌ها را با مشکلات متعددی نظیر زیست محیطی، بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی و روان‌شناختی رو برو می‌سازد.
ما کنون شهری داریم با مسائل و مشکلات بسیار که چه بخواهیم و چه نخواهیم باید در آن زندگی کنیم، در واقع ما وارثمعضلاتی هستیم که خود بر خود تحمیل نمودیم و گریزی از آن نیست.
وجود معضل‌های بزرگ شهری مانند ترافیک، رعایت نکردن قوانین عبور و مرور و… از سوی شهروندان علاوه بر گسترش زمینه‌های بی‌اعتمادی میان شهرنشینان، در پاره‌ای مواقع نیز میل به قانون‌گریزی را در جوامع دامن زده است.
هر شهری در کنار ساخت فضا‌ها و کالبد شهر، نیازمند برقراری روابط معقول بین محیط طبیعی و فیزیکی با وضع اجتماعی و فرهنگی است، به طور معمول ریشه بسیاری از بحران‌های بزرگ و زنجیره‌ای را باید در ضعف فرهنگ بومی و محله‌ای دنبال کرد.
خصوصی شدن اوقات فراغت، کاهش ارتباط بین افراد ونبود زمان و فرصت کافی برای تخلیه ناشی از مشکلات در زندگی روزانه گسترش یافته و بر ایجاد تشدید بحران‌های شهری مؤثر واقع شده است.
لازمه حل مسائل شهری و بحران‌ها، اصلاح رفتار شهروندان و وجود فرهنگ مناسب شهرنشینی است؛ دو مقوله‌ای که پایه و اساس پایداری و دوام شهر است. همه اجزای شهر باید با در نظر گرفتن نقش فرهنگ در مناسبت اجتماعی شهر، تأسیسات شهری، نظام حمل و نقل، کالبد شهر و کاربرهای شهری سعی کنند تعادل لازم را به وجود آورند.
در حال حاضر از فناوری اطلاعات استفاده‌های مؤثری در زمینه‌های مختلف به خصوص معماری و شهرسازی می‌شود و اطلاعات مفیدی را در زمان کوتاه با صرف هزینه کم در اختیار شهروندان قرار می‌دهد.
پس اولین گام در ارتقای فرهنگ شهرنشینی، اطلاع رسانی و آگاهی بخشیدن به شهروندان است. برای انجام این امر مهم، ارگان‌ها و نهادهای مربوطه با همکاری، تعاون و تعامل در تحقق آن سعی کنند و متناسب با شرایط و موقعیت اجتماعی و فردی، بهترین وسیله اطلاعاتی انتخاب و با کیفیت عالی در اختیار شهروندان قرار داده شود.
به عنوان مثال، طرح آموزش شهروندی با همکاری آموزش و پرورش می‌تواند در فراگیری فرهنگ شهرنشینی مؤثر واقع شود.
مفهوم شهروند
شهروندی(انگلیسی: Citizenship) همانطور که روشن است از مشتقات واژه شهر(City) است. شهروندی را قالب پیشرفته «شهرنشینی» می‌دانند.
به باور برخی از کار‌شناسان، شهرنشینان هنگامی که به حقوق یکدیگر احترام گذارده و به مسئولیت‌های خویش در قبال شهر و اجتماع عمل کنند، به «شهروند» ارتقاء یافته‌اند.
مطالعه علمی شهروندی و فرهنگ آن از قرن ۱۹ شکل گرفته است. در زبان فارسی پسوند «وند» در اصطلاح شهروند، نوعی مالکیت را برای اهالی و ساکنان یک شهر به عنوان صاحب و مالک آن، بیان می‌کند.
نظریه‌ها
در حوزه فرهنگ شهروندی، شهروندی شامل «مسئولیت‌پذیری شهری، قانونمند بودن شهروندان و هنجارپذیری از الگو‌های شهرنشینی» شده است. ابن خلدون در قالب «علم عمران» به بررسی پدیده شهروندی و شکل گیری فرهنگی آن اشاره می‌کند؛ هابز از نخستین نظریه‌پردازان سیاسی که در اندیشه‌های خود اشاره به فرهنگ شهروندی و بسط نظریه‌های مشارکت شهروندی می‌کند، و دیدگاه بدبینانه‌ای داشته است.
اندیشه مارشال در حوزه فرهنگ شهروندی، اشاره به سه نوع حقوق(مدنی، سیاسی و اجتماعی) شده، اندیشه ترنر در حوزه فرهنگ شهروندی و شکل گیری آن اشاره به چهار منبع اساسی «هویت - حقوق - منابع اقتصادی، فرهنگی و سیاسی - جماعت» دارد.
پارسنز در حوزه شهروندی ابتدا تأکید بر حفظ دموکراسی در آمریکا و تأکید بر ارزش‌های فرهنگی ریشه دار جامعه و استمرار آن در حوزه زندگی اجتماعی شده است. پوپر تکیه بر هویت مدنی در قالب مفهوم فرهنگ شهروندی کرده است.
سنخیت شهروند با فرهنگ زندگی
درشکل‌گیری هویت فرهنگ شهروندی، یکسری از نهادهای اجتماعی همچون رسانه‌ها و مطبوعات، احزاب سیاسی و… با توجه به اهداف و کاربری‌هایشان در شهر اثر گذارند.
در واقع غنای فرهنگ ایرانی در زمینه شهروندی از یک بار معنوی ویژه برخوردارست، برای نمونه واژه «اهل» در فرهنگ ایرانی حاکی از سنخیت(هویت) شهروند با محل فرهنگ زندگی‌اش دارد.
واژه «ساکن» نیز حکایت از روابط روانی شهروندان با محل زندگی خویش و نقش آنان دارد. امروزه در ایران پدیده شهروندی و فرهنگ آن در مطالعات علمی ما متأثر از جامعه مدنی(غرب) است و ما در تکامل فرهنگ شهروندی خود باید اشاره به تنظیم امور بر اساس مبانی و معیار‌های الگوی «ملی، منطقه‌ای و محلی» کنیم.
در تعریف شهروند، می‌توان گفت شهروند کسی است که حقوق فردی و جمعی خود را می‌شناسد و از آن‌ها دفاع می‌کند، قانون را می‌شناسد، به آن عمل می‌کند، از طریق آن مطالبه می‌کند و از حقوق معینی برخوردار است.
مجموعه‌ایی از آگاهی‌های حقوقی
شهروند می‌داند که فرد دیگری هم حضور دارد و دفاع از حقوق او یعنی دفاع از حقوق خودش و فردی که در امور شهر مشارکت دارد. پس شهروند نه تنها به معنای سکونت در یک شهر به مدت مشخص که به معنای مجموعه‌ایی از آگاهی‌های حقوقی، فردی و اجتماعی است.
عناصری نظیر هویت ملی و تعلقات اجتماعی - فرهنگی و مشارکت سیاسی از عناصر مهم در مفهوم شهروندی است ولی در یک جامعه مدنی حقوق یک فرد عبارتند از: حقوق اساسی به معنای حقوق بنیادی شهروندان یک جامعه، حقوق سیاسی به معنای حق مشارکت در فرآیندهای سیاسی، حقوق اجتماعی که در برگیرنده حقوق اقتصادی و نیز حداقل استانداردهای زندگی درتسهیلات اجتماعی است.
حقوق ملت در قانون اساسی طی اصل‌های ۱۹ تا ۴۲ حقوق بنیادی تک تک افراد ملت ایران را چنین برمی شمرد(آنچه می‌آید خلاصه‌ایی از متن اصول است بدون مخدوش شدن مفهوم آن):
۱. حق تساوی بدون درنظر گرفتن، رنگ، نژاد و زبان(اصل ۱۹)
۲. برابری زن و مرد تحت حمایت قانون(اصل ۲۰)
۳. رعایت حقوق زن بر اساس موازین اسلامی(اصل ۲۱)
۴. مصونیت حیثیت جان، مال، حقوق، مسکن و شغل افراد(اصل ۲۲)
۵. ممنوعیت تفتیش عقاید(اصل ۲۳)
۶. آزادی نشریات و مطبوعات(اصل ۲۴)
۷. ممنوعیت هرگونه تجسس در نامه، مکالمات تلفن و مخابراتی…(اصل ۲۵)
۸. آزادی احزاب و جمعیت‌ها اعم از سیاسی و صنفی و دینی با رعایت احترام به اصول جمهوری اسلامی(اصل ۲۶)
۹. آزادی تجمعات و راه پیمایی‌ها بدون حمل اسلحه(اصل ۲۷)
۱۰. آزادی در انتخاب شغل(اصل ۲۸)
۱۱. برخورداری از تامین اجتماعی(اصل ۲۹)
۱۲. آموزش و پرورش رایگان(اصل ۳۰)
۱۳. داشتن مسکن مناسب(اصل ۳۱)
۱۴. ممنوعیت دستگیری بدون حکم قانونی، در صورت وجود حکم قانونی، تفهیم اتهام بلافاصله و به صورت کتبی باید انجام شود(اصل ۳۲)
۱۵. ممنوعیت تبعید و یا اقامت اجباری بدون دلایل قانونی(اصل ۳۳)
۱۶. دادخواهی حق مسلم هر فرد است(اصل ۳۴)
۱۷. حق انتخاب وکیل(اصل ۳۵)
۱۸. حق اعمال مجازات تنها از سوی دادگاه و به حکم قانون(اصل ۳۶)
۱۹. اصل بر برائت است مگر عکس آن ثابت شود(اصل ۳۷)
۲۰. ممنوعیت هرگونه شکنجه(اصل ۳۸)
۲۱. ممنوعیت هتک حرمت مته‌مان(اصل ۳۹)
۲۲. اعمال حق نباید وسیله اضرار به دیگران و یا تجاوز به منافع عمومی گردد(اصل ۴۰)
۲۳. تابعیت ایرانی، حق هر فرد ایرانی است(اصل ۴۱)
۲۴. اتباع خارجی می‌توانند به تابعیت ایرانی درآیند(اصل ۴۲)
متاسفانه در سال‌های گذشته هیچ پژوهشی درباره ویژگی و چیستیِ «شهروند مطلوب» در انجام نگرفته است. علاوه بر این، نبود دروسی در زمینه حقوق و وظایف شهروندی در دروس مدارس، خود باعثفقر آگاهی مردم ما نسبت به حقوقشان شده است و همه این‌ها سبب شده که مردم ما آگاهی بسیار اندکی درباره حقوق و وظایف خود داشته باشند.
پژوهش «لی ونگ آن»
آنانکه امروزه در شهر‌ها ساکنند را نمی‌توان شهروند نامید. آنان توده‌های مردمی در حال گذار به شهروندی هستند. پژوهشی توسط «لی ونگ آن» در سطح آسیا انجام شده و ۱۳ ویژگی زیر را برای شهروند مؤثر برشمرده است:
۱. از حوادثو مشکلات جاری جامعه آگاهی داشته باشد.
۲. در مسائل، مشکلات و امور جامعه ملی و محلی مشارکت فعال داشته باشد.
۳. در قبال وظایف و نقش‌های تفویض شده، مسئولیت پذیر باشد.
۴. نگران و دل‌مشغول رفاه و آسایش دیگران باشد.
۵. رفتار و عملکرد وی مبتنی بر اصول اخلاقی باشد.
۶. نسبت به قدرت افرادی که دارای موقعیت مدیریتی و نظارت هستند، پذیرش داشته باشند.
۷. توانایی بررسی و انتقاد از عقاید و ایده‌ها را دارا باشد.
۸. توانایی اتخاذ تصمیمات آگاهانه را دارا باشد.
۹. درباره حکومت و دولت خود آگاهی و دانش کافی داشته باشد.
۱۰. دارای حس وطن پرستی باشند.
۱۱. نسبت به مسئولیت‌های خاص، پذیرش و مسئولیت داشته باشد.
۱۲. از جامعه جهانی و مسائل و روندهای آن آگاهی داشته باشد.
۱۳. به وجود تکثر و تنوع در جامعه احترام قائل باشد.
منابع:
معاونت اجتماعی، فرهنگی و هنری شهرداری کلانشهر تبریز
حقوق و رفتار شهروندی / وحیده ضائی، نسرین زرافشان
پورتال مجتمع آموزشی مفید، مکتب خیریه امیرالمؤمنین
