آنچه در سخنرانی روز گذشته رئیس جمهوری ترکیه به حاشیه رفت؛
محمدعلی دستمالی: احیای سوگند ملی دانش‌آموزی تیشه به ریشه دموکراسی می‌زند/ خودمحوری اردوغان ریشه در انفعال احزاب مخالف دارد
سخنرانی روز گذشته رئیس‌جمهوری ترکیه اگرچه با محوریت پرونده روزنامه‌نگار مقتول انجام شد اما در ابتدای سخنان وی انتقادش از احزاب و تاختن بر احیاء سوگند ملی دانش‌آموزی کاملاً به حاشیه رفت.
این روزها و در شرایطی که موضوع قتل «جمال خاشقجی» روزنامه‌نگار منتقد سعودی در ترکیه برجسته شده، تنش سیاسی بین احزاب مختلف ترکیه به اوج رسیده و در حالی که دست کم پنج ماه به انتخابات شهرداری‌های ترکیه فرصت باقی مانده است، احزاب از همین حالا رقابت را کلید زده‌اند و علیه هم موضع گرفته‌اند. در همین حال اقتصاد ترکیه هنوز به شرایط مطلوب بازنگشته و انتقادات جدی علیه سیاست‌های اقتصادی اردوغان وجود دارد اما در سخنان روز گذشته اردوغان آنچه مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت، پرونده قتل خاشقجی بود. برای رسیدن به درکی روشن از پس‌زمینه و ابعاد دقیق تحولات سیاسی فعلی ترکیه به گفت‌وگو «با محمدعلی دستمالی» کارشناس مسائل ترکیه پرداختیم که متن آن به این شرح است:
ایلنا: صحنه سیاسی کنونی ترکیه را چگونه می‌بینید؟ به باور شما، آیا رجب طیب اردوغان توانسته در نظام سیاسی نوین ترکیه (نظام ریاستی) تغییرات عمده‌ای در امور اجرایی و سیاسی کشورش به وجود بیاورد؟
دستمالی: پس از تغییر نظام سیاسی ترکیه از پارلمانی به ریاستی، شاهد این هستیم که اردوغان، حوزه قدرت خود را گسترده‌تر و عمیق‌تر کرده است و اقتدار و اختیارات کنونی او با دوران نخست‌وزیری و همچنین ریاست جمهوری پیش از این نظام، قابل مقایسه نیست. حالا با توان و اعتماد بیشتری دست به تصمیم گیری و اجرای عمل می‌زند. دولت جدید هم بر اساس دانش و تخصص تکنوکرات‌ها و بروکرات‌های خارج از حزب و هم بر اساس گرایش‌های حزبی تشکیل شده و شواهد نشان می‌دهد که این تیم، هماهنگی خوبی با شخص رئیس‌جمهوری دارد و از این لحاظ می‌توان گفت حکومت ترکیه و اردوغان در شرایط خوبی هستند. با وجود آنکه تنش سیاسی بین آمریکا و ترکیه و بروز بحران اقتصادی در این کشور و همچنین مبارزه با باقی مانده‌های کودتای فتح‌الله گولن هزینه‌های اقتصادی، سیاسی، امنیتی و روانی سنگینی بر دوش اردوغان و یاران او گذاشته است اما می‌توانیم بگوییم فعلاً خوب کار می کنند. البته بدون شک انتقادها و نقاط ضعفی هم وجود دارد که می‌توان به آنها نیز اشاره کرد.
ایلنا: گفتید قلمرو قدرت اردوغان گسترده‌تر شده است؛ بسیاری از احزاب مخالف ترکیه بر این باورند که اردوغان روز به روز خودمحورتر می‌شود و نهایتاً چنین نظام سیاسی که هم اکنون در ترکیه به وجود آمده منجر به آن می‌شود که فضای سیاسی ترکیه دیکتاتوری شود. تا چه اندازه با این نظریه موافق هستید؟
دستمالی: بخشی از این نگرش ریشه در رقابت سیاسی احزاب ترکیه و سیاه‌نمایی دشمنان اردوغان دارد ولی نشانه‌های نگران‌کننده‌ای هم در مورد نقش اردوغان در تضعیف دموکراسی ترکیه وجود دارد. منظورم این است که نه نظام سیاسی ریاست، الزاماً دیکتاتور به وجود می‌آورد و نه فضای ترکیه آنچنان که مخالفان ادعا می‌کنند، دیکتاتوری شده است. اما واقعیت این است که اردوغان در برخی از حوزه‌های سیاسی و اجتماعی برای رسیدن به اهداف خود، دموکراسی ترکیه را فدا می‌کند. به عنوان مثال هم اکنون در ترکیه، رسانه‌های مخالف حال و روز خوبی ندارند و رسانه‌های نزدیک به حکومت به شدت مقتدر و در عین حال اقتدارگرا شده‌اند. من دو نکته مهم در این موضوع می‌بینم. نخست اینکه اردوغان مشورت‌پذیر نیست و می‌خواهد در همه حوزه‌ها فقط خودش را مطرح کند و عملاً فضایی به کادرهای نزدیک به خود نمی‌دهد و حتی جزئیات کارها را خودش تعیین می‌کند. دوم این که کادرهای حزب عدالت و توسعه نیز غالباً انسان‌هایی نیستند که با تکیه بر حریت و آزادگی و قدرت شخصیتی خود، گهگاه در برابر تصمیمات اردوغان بایستند. اما در مجموع شرایط ترکیه به ایستگاهی نرسیده که بتوان آن را یک فضای دیکتاتوری و اردوغان را یک دیکتاتور نامید.
ایلنا: احزاب مخالف اردوغان تا چه اندازه در این فضا تاثیرگذار هستند؟
دستمالی: به شکل جدی و قاطعانه بر این باورم که اتفاقاً یکی از نواقص و مشکلات جدی فضای سیاسی و اجتماعی فعلی ترکیه که خیلی وقت‌ها باعث می‌شود اردوغان هم تک‌روی کند، همین احزاب مخالف هستند. متاسفانه بسیاری از اقدامات احزاب مخالف، ربطی به تلاش برای تقویت دموکراسی ترکیه ندارد و فقط به دنبال آن هستند که اردوغان و حزب حاکم را بزنند. منصفانه نیست که ما همه احزاب مخالف اردوغان را در جبهه حامیان دموکراسی و آک‌پارتی را در قطب ضد دموکراسی تصور کنیم. در وضعیت کنونی حزب حرکت ملی به رهبری «دولت باغچلی» و حزب کوچکی به نام «حزب وطن» به رهبری «دوغو پرینچک» با اصرار بر بازگرداندن سوگند ملی دانش آموزی ترکیه به مدارس، تیشه به ریشه دموکراسی می‌زنند.
حزب جمهوری خلق هم به عنوان بزرگ‌ترین حزب مخالف به رهبری «کمال قلیچدار اوغلو» به شکل جدی دچار شعف و بلاتکلیفی و سرگردانی شده است. حزب دموکراتیک خلق‌ها به خاطر اطاعت محض از پ.ک.ک، دچار انزوا و بایکوت شده و هیچ کارکردی ندارد و حزب «خوب» به رهبری «مرال آکشنر» حتی خودش هم نمی‌داند به دنبال چیست. بخشی از این ماجرا به همان داستان قدیمی عدم درک روشن احزاب خاورمیانه از مفاهیم بنیادین دموکراسی و قدرت بازمی‌گردد.
ایلنا: ماجرای سوگند ملی دانش‌آموزی چیست؟
دستمالی: یک سوگندنامه در سال ۱۹۳۰ توسط یکی از ملی‌گرایان افراطی ترکیه نوشته شده و از آن روز تا سال ۲۰۱۳ میلادی، دانش آموزان ناچار بودند هر روز در صبح‌گاه داد بزنند: «من ترک هستم. هستی من فدای هستی ترک باد». این متن کاملاً بر اساس ترویج تفکر شئونیسم است و در سال ۲۰۱۳ در جریان مذاکرات صلح بین ترکیه و پ.ک.ک این سوگندنامه برداشته شد. حالا ملی‌گرایان اصرار می‌کنند با حکم دیوان عدالت اداری ترکیه این متن را به مدارس بازگردانند و همه کودکان کُرد، عرب، لاز، چرکز، آشوری، ارمنی، مسیحی و یهودی هم داد بزنند من ترک هستم. کاملاً روشن است که این اقدام مخالفان اردوغان، نه تنها ربطی به دموکراسی ندارد بلکه بسیار شرم‌آور است. اردوغان تا اینجای کار تسلیم نشده و حاضر نیست این متن را به مدارس بازگرداند. می‌خواهم بگویم احزاب مخالف، نقش مهمی در تقویت و توسعه دموکراسی‌ها دارند اما اگر تمام هم و غم آنها فقط حمله به حزب حاکم باشد و هیچ برنامه و پروژه‌ی جایگزین جدیدی نداشته باشند، نهایتاً به یک گروه ناکارآمد تبدیل می‌شوند که اتفاقاً ضعف و سرگردانی‌شان به نوعی به نفع حزب حاکم است.
ایلنا: روابط ترکیه و آمریکا پس از آزادی کشیش برانسون تا چه اندازه تغییر کرده است؟
دستمالی: زمینه‌هایی برای عادی‌سازی و تقویت روابط فراهم شده اما هنوز نمی‌توانیم بگوییم به نقطه حل تمام اختلافات رسیده‌اند. فعلاً تکلیف تحویل هواپیماهای اف ۳۵ به ترکیه روشن نیست، وضعیت تصمیم‌های ترکیه و آمریکا در شرق فرات و در مورد کردهای سوریه نامشخص است و احتمالاً دونالد ترامپ به دنبال آن است که این مسائل را به زمانی بعد از انتخابات کنگره موکول کند.
ایلنا: به باور شما ترکیه در مساله خاشقجی چگونه عمل کرد؟
دستمالی: تصور می‌کنم رفتار دولت و سرویس اطلاعاتی و رسانه‌های ترکیه در جنایت قتل خاشقجی، هوشمندانه و خوب بود و فضا را به شکل معقولی مدیریت کردند. البته بر این باورم که لازم نبود اردوغان خود شخصاً وارد ماجرا شود و جزئیات جنایت را بازگو کند. باید این وظیفه را به یک مقام امنیتی یا قضائی می‌سپرد. اما در کل می‌توانم بگویم اردوغان در گفت‌وگو با ملک سلمان، امتیازاتی به دست آورده اما این الزاماً به معنی پیروزی در تعامل با ولیعهد سرکش سعودی نیست.
