قهرمانپور در گفت‌وگو با ایلنا تشریح کرد:
پشت‌پرده تنش آنکارا و واشنگتن بر سر جنگنده‌های اف- ۱۶/ پیامدهای جنگ احتمالی ترکیه و یونان
تحلیلگر مسائل بین‌الملل گفت: دولت آمریکا برای فروش جنگنده‌های اف-۱۶ به ترکیه هم می‌خواهد این قرارداد را بزرگ جلوه دهد و هم از طرف دیگر، طرف‌های عضو ناتو را در برابر روسیه مسلح‌تر کند.
چند روزیست که شاهد اظهارات گوناگون مقام‌های ترکیه در مورد پرونده خرید جنگنده‌های اف-۱۶ از آمریکا هستیم و به موازات این موضوع، تنش‌های لفظی میان آنکارا و آتن هم بالا گرفته است. آمریکایی‌ها از یک طرف سعی می‌کنند در فضای داخلی کشورشان فروش این جنگنده‌ها را همراه با مخالفت جلوه دهند و از سوی دیگر هم می‌دانند که به ترکیه به عنوان عضو تاثیرگذار ناتو نیاز دارند. اما در این میان تنش میان ترکیه و یونان هم از موضوعاتی است که بسیاری معتقدند به‌رغم انکه ریشه‌های زیادی دارد اما بی‌ارتباط با فروش جنگنده‌های اف-۱۶ به ترکیه نیست. بر همین اساس برای روشن شدن ابعاد پنهان این تنش‌ها به گفت‌وگو با عسگر قهرمانپور، تحلیلگر مسائل بین‌الملل نشستیم که در ادامه از نظر می‌گذرد:
ریشه تنش ترکیه و آمریکا بر سر جنگنده‌های اف- ۱۶ چیست؟
بی‌گمان، در تحلیل سیاست بین‌الملل بایستی مولفه‌های عدم قطعیت را در نظر گرفت، اما چنین عدم قطعیتی نمی‌تواند دال بر عدم تحلیل اوضاع و احوال باشد. آنچه در سیاست بین‌الملل امروزی مشهود است، این است که، هیچ کس در سیاست بین‌الملل عاشق چشم و ابروی دیگری نیست. حرف اول را منافع ملی و قدرت می‌زند. اگر رهبر یک کشور تا دیروز روی خوش به سیاست کشور دیگری نشان می‌داد اما امروز مورد نفرت‌اش قرار گرفته است یا دست کم استقبال چندانی از سیاست‌اش نمی‌کند، دال بر این نیست که دو کشور در آستانه جنگ قرار گرفته‌اند. لذا، بسته به اوضاع و احوال محیط داخلی و بین المللی، رهبران نیز تصمیم می‌گیرند.
برای درک بهتر تنش آمریکا و ترکیه بر سر جنگده‌های اف- ۱۶ لازم است به سه مؤلفه مهم در سیاست خارجی توجه کنیم: نخست، سیاست خارجی در تقاطع پیچیده محیط داخلی و بین‌المللی رخ می‌دهد. در واقع، رهبران ملی خودشان را در «یک بازی دو سطح» می‌بینند. و نمی‌توانند منحصراً روی یک سطح تمرکز کنند اما باید سعی کنند هر دو سطح را به نفع خود بازی دهند. گاهی اوقات یک مشکل در یک سطح باعث می‌شود که رهبر تأکید بیشتری در آنجا نشان دهد، و گاهی اوقات رهبران از یک مسئله در یک سطح برای اهداف دیگر استفاده می‌کنند، اما هیچ رهبری نمی‌تواند واقعیت بازی تو در توی سیاست خارجی را نادیده بگیرد.
دوماً، سیاست خارجی اغلب ناشی از سیاست پیچیده‌ای است که بسیاری از بازیگران و گروه‌های مختلف داخلی و بین‌المللی را دربرمی‌گیرد. و سرانجام، سومین ویژگی سیاست خارجی این است که تعیین مرز بین آنچه کاملاً داخلی و کاملاً خارجی به حساب می‌آید، دشوار است. در واقع، مرز بین سیاست داخلی و سیاست بین‌الملل مبهم است. رهبران ضمن تأکید بیشتر بر سیاست بین‌الملل، از سیاست خارجی برای پیشبرد دستورکارهای داخلی و بالعکس استفاده می‌کنند.
تنش آمریکا و ترکیه بر سر فروش جنگده‌های اف- ۱۶ را می‌توان در همین چارچوب یک بازی در دو سطح تحلیل کرد. بازی تقریباً روشن است؛ حاکم بودن منطق سود و محاسبات بر اساس حفظ منافع ملی دو طرف. اما ترکیه در دو سطح در این بازی وارد میدان شده است: سطح داخلی و بین‌المللی.
در سطح داخلی ترکیه با دو چالش مواجه است: از یک طرف، در اواخر سال ۲۰۲۱، پس از روی کار آمدن رئیس بانک مرکزی ترکیه که نرخ بهره را کاهش داد، بحران ارزی ادامه‌دار، شتاب گرفت و نگرانی‌های عمده داخلی را در مورد تورم (که رقم رسمی سالانه در جولای ۲۰۲۲ نزدیک به ۸۰ درصد بود) و ثبات مالی آینده این کشور ایجاد کرد. از سوی دیگر، نظرسنجی‌های عمومی درباره انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی که برای ژوئن ۲۰۲۳ برنامه‌ریزی شده است، نشان می‌دهد که اردوغان ممکن است موفق به پیروزی نشود. اما همان طور که اشاره کردم هیچ رهبری نمی‌تواند واقعیت بازی تو در تو در سیاست خارجی را نادیده بگیرد.
از حیث سنتی، ترکیه برای همکاری دفاعی به ایالات متحده و ناتو، برای تجارت و سرمایه‌گذاری به کشورهای اروپایی و برای واردات انرژی به روسیه و ایران متکی است. تقلاهای اقتصادی کنونی ترکیه در داخل نشان‌دهنده دغدغه‌هایی است که ترکیه با آن مواجه شده است. از آنجا که ترکیه به دنبال سیاست خارجی مستقل‌تر بوده، لذا با چالش‌های زیادی مواجه است از جمله: تهاجم روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، جنگ داخلی سوریه (که طی آن بیش از ۳.۶ میلیون پناهنده به ترکیه آمده اند) و چالش‌های دیگر مربوط به یونان، قبرس و لیبی. از سال ۲۰۲۱، ترکیه در کاهش تنش‌ها و تقویت تجارت با اسرائیل، امارات متحده عربی و عربستان سعودی پیشرفت‌هایی نیز داشته است.
بازیگر دیگر در این میان، ایالات متحده، نیز در دو سطح نقش بازی می‌کند. از یک سو دولت بایدن با رفتارهای خاص برای فروش جنگنده‌های اف-۱۶ به ترکیه هم می‌خواهد این قرارداد را بزرگ جلوه دهد و هم از طرف دیگر، طرف‌های عضو ناتو را در برابر روسیه مسلح‌تر کند. این امر در نامه وزارت امور خارجه آمریکا به کنگره مشهود است: دولت بایدن معتقد است که فروش جنگنده‌های اف-۱۶ به ترکیه در راستای منافع ایالات متحده و نیز در خدمت طولانی مدت به ناتو خواهد بود.
تا چه حد آنکارا با استفاده از این کارت می‌تواند منافعش را از این تنش کسب کند؟
ترکیه نیز بسانِ ایالات متحده به دنبال حفظ منافع ملی و قدرت‌اش است و لذا تا جایی که تشخیص می‌دهد سعی می‌کند منافع حداکثری خود را تامین کند و در نهایت تلاش می‌کند از این کارت در راستای حفظ امنیت ملی خود بهره ببرد. از این‌رو، مقامات ترکیه نیز اعلام می‌کنند جنگنده‌های اف- ۱۶ را نخواهند خرید مگر اینکه دست ترکیه در استفاده از آنها باز باشد. ایالات متحده برای فروش این جنگنده‌ها شروط تعیین کرده است اما ترکیه این شروط را رد می‌کند. تحلیل اظهارات هر دو طرف نشان می‌دهد که هر دوی آنها اصل ماجرا را قبول دارند؛ نه ترکیه مخالفتی با خرید دارد و نه آمریکا بی‌میل برای فروش است. اما دو طرف تلاش می‌کنند نهایت نفع را ببرند.
آنکارا یونان را متهم می‌کند که در حال لابی با کنگره آمریکا برای جلوگیری از فروش این جنگنده‌ها به ترکیه است، و این در حالی است که ترکیه و یونان بر سر مسائلی از پروازهای هوایی و وضعیت جزایر دریای اژه گرفته تا مرزهای دریایی، منابع هیدروکربنی در دریای مدیترانه و جزیره قبرس که از نظر قومیتی تقسیم شده با هم اختلاف دارند. با این همه، ترکیه همچنان تلاش می‌کند بیشترین امتیاز را در این چانه‌زنی‌ها کسب کند. منطق کسب سود نشان می‌دهد که ایالات متحده تمایل بیشتری برای فروش فوری این جنگنده‌ها دارد.
تنش ترکیه و یونان تا چه میزان با این پرونده ارتباط دارد؟
در ظاهر امر، اختلاف ترکیه و یونان بر سر انرژی است. دو کشور ادعاهای همپوشانی بر مناطقی از آب‌های غنی از گاز در شرق مدیترانه دارند. موضع یونان این است که ساکنان هر یک از جزایر این منطقه حق دارند فلات قاره خود را با حقوق حفاری انحصاری داشته باشند. اتحادیه اروپا قاطعانه پشت یونان ایستاده است و در ماه جولای گذشته ترکیه را به دلیل انجام بررسی‌های لرزه‌نگاری در سواحل شمالی قبرس تحریم کرد. یونان بارها به ترکیه نسبت به انجام اکتشافات بیشتر در این منطقه هشدار داده است اما ترکیه می‌گوید که این یک تفسیر ناعادلانه از قوانین بین‌المللی است که به ناحق به منطقه اقتصادی انحصاری ترکیه تجاوز می‌کند. در ماه‌های اخیر، ترکیه و یونان هر کدام به دنبال تقویت ادعاهای ارضی خود با ایجاد مناطق اقتصادی دریایی انحصاری با لیبی و مصر بوده‌اند. جدا از دغدغه‌های سرزمینی، اختلاف این دو به نارضایتی‌های تاریخی و استراتژی نظامی معاصر نیز برمی‌گردد: از جمله وضعیت قبرس، جنگ در لیبی و سوریه و جنگ قدرت در منطقه با کاهش نفوذ ایالات متحده.
اما موضع روسیه در قبال این بحران چیست؟ روسیه هنوز در مورد تنش‌های یونان و ترکیه اظهار نظری علنی نکرده است، اما این تنش عمیقاً در مدیترانه شرقی و دریای سیاه ریشه دارد، جایی که اردوغان اخیراً بزرگترین کشف میدان گازی ترکیه را اعلام کرد. دریاسالار ارشد نیروی دریایی ایالات متحده در اروپا، سال گذشته هشدار داد که مسکو در حال تبدیل شرق مدیترانه به یکی از نظامی‌ترین مناطق جهان است که بخشی از آن به دلیل ایجاد یک هاب دریایی در بندر طرطوس سوریه است.
در هر حال، خرید جنگنده‌های اف- ۱۶ از آمریکا صرفاً در راستای تنش یونان و ترکیه صورت نمی‌گیرد. خاستگاه اصلی خصومت این دو کشور به قبل از تاسیس جمهوری ترکیه برمی‌گردد و بارها تنش‌های لفاظانه آنها اوج گرفته است اما ترکیه در راستای دیپلماسی منطقه‌ای خود، این تنش‌ها را مدیریت کرده است. لذا، این خرید بیشتر از اینکه ارتباطی با تنش ترکیه و یونان داشته باشد با جنگ روسیه علیه اوکراین ارتباط دارد؛ اگر چه نمی‌توان نقش بازدارندگی این سلاح‌ها را در منطقه در تنش با یونان نادیده گرفت.
اما اینکه تنش مذکور چقدر احتمال دارد به خشونت کشیده شود، بعید به نظر می‌رسد. اما اگر چنین جنگی ولو کوتاه مدت رخ دهد، جنگ بین دو عضو ناتو در دریای مدیترانه یک فاجعه خواهد بود. هر دو طرف تمایل خود را برای مذاکره ابراز کرده‌اند. با این حال، با افزایش مخاطره‌جویی، احتمال تشدید تقابل تصادفی نیز افزایش خواهد یافت. در حال حاضر، صداهای تعدیل‌کننده کمی به گوش می‌رسد اما اتحادیه اروپا نسبت به ادامه لفاظی‌های تند به ترکیه هشدار داده است.
آیا احتمال دارد مجموع این دو تنش (مسأله یونان و اف- ۱۶ها) باعث متمایل شدن ترکیه به سمت روسیه شود؟
همان طور که پیشتر اشاره کردم، آنچه برای ترکیه مهم است سیاست خارجی مستقل است. ترکیه سوار واگن هیچ طرفی نمی‌شود مگر اینکه منطق منافع ملی خود را در نظر گرفته باشد. سیاست عرصة تعارف نیست. لذا، متمایل شدن به سمتی دلالت بر این دارد که منافع کشور چنین تمایلی را اقتضا کرده است. در سال ۲۰۱۷ ترکیه ابتدا سیستم دفاع موشکی اس-۴۰۰ را از روسیه خریداری کرد و روابط خود با ایالات متحده را به بحران انداخت. در نتیجه این توافق، دولت ترامپ ترکیه را از برنامه اف-۳۵ اخراج کرد و بعداً سازمان صنایع دفاعی این کشور و رهبران آن را تحریم کرد و حالا اعلام کرده است قصد خرید جنگنده‌های اف- ۱۶ را از آمریکا دارد. لذا، شاید در کوتاه‌مدت شاهد باشیم ترکیه به سمت روسیه تمایل پیدا می‌کند، اما چنین تمایلی کوتاه مدت خواهد بود و دوباره به سمت سیاست خارجی مستقل خود خواهد رفت.
برای مثال، در سال‌های اخیر با وجود افزایش تنش ترکیه با متحدانش در ناتو، این کشور به دلیل حمایت از اوکراین در برابر روسیه، حُسن نیت خود را به واشنگتن نشان داده است. شرکت ترکیه‌ای بیرقدار، پهپاد هدایت لیزری بمب‌افکن TB۲ برای استفاده علیه نیروهای روسیه به اوکراین می‌فروشد و در ماه ژوئن، کی‌یف اعلام کرد که این شرکت یک کارخانه هواپیماهای بدون سرنشین را در داخل مرزهای خود افتتاح خواهد کرد تا به دفع تهاجم کمک کند. با این همه، بایدن بدش نمی‌آید این جنگده‌ها را زودتر به ترکیه بفروشد تا هم خود سودی کند و هم قدرت نظامی اعضای ناتو در منطقه علیه روسیه را تقویت کند. اما ترکیه با اطلاع از این نیت، تمام تلاش خود را می‌کند هم هوای روسیه را داشته باشد و هم ایالات متحده را.
