حفاظت از میراث فراموش شده «اسب کاسپین» با توسعه گردشگری پایدار

ایلنا؛  گردشگری با افزایش آگاهی از سایر فرهنگ‌ها، فعالیت‌ها، رفتار، ارزش ها و میراث ها همراه است. صنعت گردشگری یکی از مهمترین بخش‌های محرک توسعه در هر کشور شناخته می‌شود. امروزه گردشگری طبیعی بخش مهمی از فعالیت‌های گردشگری در دنیا را تشکیل می‌دهد. 

این گرایش و تمایل به بهره‌مندی از طبیعت که پذیرش مفهوم توسعه پایدار و ارزش میراث طبیعی در مباحث گردشگری به پیدایش آن منجر شده، اکوتوریسم نام گرفته است. طبیعت‌گردی با پیروی از فلسفه حیات مدار و تکیه بر ارزش‌های ذاتی و درونی، از طریق حفاظت از عرصه‌های طبیعی، انتفاع اجتماعات محلی، تقویت ویژگی‌های خرده فرهنگ‌ها، فراهم آوردن فرصت‌های آموزشی و یادگیری، تقویت اشتغالزایی و جلوگیری از مهاجرت، التزام به مصرف کمتر منابع تجدیدناپذیر، فراهم آوردن فرصت‌های مشارکت محلی، آموزش‌های محیط زیستی و ترکیب توسعه و حفاظت محیط زیست، میراث‌های فرهنگی و پایدار را امکان پذیر می‌سازد.

با کسب درآمد از طریق گردشگری طبیعی، میزان اشتغال برای افراد محلی افزایش و سطح بهداشت و آموزش آنان نیز ارتقا می‌یابد و در ادامه به کاهش فقر و دامنه تخریب منابع طبیعی و خسارت به تنوع زیستی می‌انجامد.

وجود چشم اندازها و مناظر طیبعی در شمال ایران اعم از ساحل خزر، رودها، جنگل‌های هیرکانی، مناطق کوهستانی و تنوع گیاهی و جانوری، شمال ایران به یکی از مهمترین مقاصد گردشگری در ایران مبدل کرده است. اما گردشگری انبوه در شمال بیش از این که زمینه توسعه و رشد را فراهم سازد عامل تخریب منابع طبیعی و مخاطرات زیست بوم شده است و زمینه‌ساز اختلافات بین جامعه بومی و گردشگرانی شده که صرفا برای گذراندن لحظاتی خوش سرازیر این مناطق می‌شوند.

این در حالی است که با ایجاد فرصت‌های می‌توان فضاهای مکث فرهنگی و طبیعی و ایستایی و تعاملی سازنده میان گردشگر و جامعه محلی مقصد با تاکید بر  بازنمایی فرهنگ و دارایی‌های طبیعی بومی منطقه، این اتصال را برایشان ایجاد کرد.

با ساماندهی فعالیت‌های اکوتوریستی بر پایه گردشگری پایدار فرهنگی و طبیعی می‌توان، حفاظت همه جانبه از محیط زیست با تمرکز بالاتر و توسعه اکوتوریسم به عنوان عاملی در راستای توسعه پایدار منطقه‌ای با هزینه‌های بهینه را مدیریت کرد. لازمه این مهم، شناسایی ظرفیت‌های اکوتوریسم در شمال ایران است. یکی از این ظرفیت‌های میراثی، نژاد و گونه خاص « اسب کاسپین» است که در دنیا نیز به این نام شناخته شده است.

ارزشهای میراثی_فرهنگی و بومی اسب کاسپین

  اسب کاسپین نژاد اصیل و معنوی ملی با قدمت بیش از پنج هزار ساله است که اولین بار در جنگلهای آمل مازندران در سال ١٣۴٣ توسط لوئیزفیروزکشف شده و به دنیا معرفی شد. این اسب بومی منطقه شمال کشور است و از گذشته جزیی از هویت و دارایی ساکنان شمال ایران بوده است.

به دلیل مقاومت بدنی این گونه اسب بومی در گذشته که وسایل حمل و نقل توسعه نیافته بود روستاییان و  اهالی کوهستان در شمال کشور برای حمل و نقل و جا به جایی بار از اسب کاسپین کمک می‌گرفتند. اما به مرور به واسطه توسعه امکانات این گونه اسب کارکرد کمتری در امور روزمره یافت و به تدریج توجه به حفاظت این اسب به بوته فراموشی تاریخی سپرده شد.

این در حالی است که حضور هر گونه حیوانی و گیاهی در یک زیست بوم، یک دارایی و سرمایه ارزشمند معنوی است که می‌تواند بازتولید کننده ارزش‌های بومی و اصالت یک مکان باشد. تلاش فعالین دوستدار اسب کاسپین  باعث شد تا این میرات به ثبت ملی برسد و انجمن حمایت از اسب کاسپین ایران نیز با تلاش‌های فعالین این عرصه در ایران عضو انجمن جهانی حمایت از اسب کاسپین شد.

اگر چه ثبت ملی این گونه ارزشمند موجب احیای این میراث فرهنگی ملی در کشور شد اما با توجه به محدودیت‌ها و موانع موجود در امر حفاظت از این میراث سرزمینی در محلی، ملی و حتی سطح جهانی،  این گونه در معرص تهدید است. با محوریت  قرار دادن احیای ارزش میراث ملی و بومی و محلی این نژاد اصیل در شمال کشور می‌توان بستر حفاظت و پاسداست این سرمایه بومی- ملی را فراهم کرد.

توسعه گردشگری پایدار با رویکرد حفاظت از میراث فراموش شده

زیستگاه طبیعی اسب‌های کاسپین جنگلهای هیرکانی است جایی که مقصد اصلی گردشگران به مناطق شمالی است. ایجاد و تقویت اشکال جدید گردشگری پایدار با ظرفیت‌ها و دارایی‌های بومی هر منطقه یکی از مهمترین موضوعاتی است که در ادبیات جهانی دنبال می‌شود.

این اسب‌ها از گونه جانوری مقاوم و اهلی هستند که در ورزش‌های مربوط به نونهالان و کودکان کاربرد جهانی دارد.

با اجرای تورهای یک روزه بازدید از خاستگاه اسب کاسپین و اجرای مسابقات ویژه رده سنی کودک و نوجوان و برگزاری جشنواره و مراسم‌های بومی با تاکید بر شناسایی و حفاظت از اسب کاسپین می‌توان، مدل نو از گردشگری طبیعی و فرهنگی را در مازندران، گیلان و منطقه شمال کشور به طور خاص احیا کرد که می‌تواند ضمن شناساندن دارایی بومی، امر حفاظت این گونه را جدیتر نماید. پوشیده نیست که با خلق ارزش اقتصادی سبز و پایدار در کنار ارزش فرهنگی و بومی می‌توان احتمال پایداری در امر احیاء و حفاظت را بالا برد.

متاسفانه تولیدکنندگان بومی به دلیل عدم حمایت و مشکلات مالی در مقاطعی از تاریخ به ویژه چند دهه اخیر مجبور به رها کردن حفاظت و نگهداری این گونه شده‌اند یا با دشواری های بسیاری در این مسیر را ادامه می‌دهند. اگر گردشگری پایدار با تاکید بر احیای اسب کاسپین در اولویت برنامه میراث فرهنگی و گردشگری مناطق شمالی و در ذیل سند توسعه گردشگری دنبال شود، در یک برنامه پنج ساله می‌توان این مدل گردشگری را نه تنها به ایران بلکه جهان معرفی کرد و بازتولید درآمد و سرمایه را در بخش گردشگری پایدار رقم زد. در شرایط فعلی مناطق شمالی بیش از هر مدل گردشگری، نیازمند توسعه گردشگری پایدار با تاکید بر دارایی بومی و دانش محلی است.

جمع‌بندی و نتیجه گیری

در همه دنیا گردشگری یکی از جذابترین، زنده ترین و پویاترین صنایع است که با برآمده از سرمایه طبیعی و تاریخ فرهنگی زیست بوم محلی است. در شمال ایران اما به دلیل توسعه نامیمون گردشگری انبوه ما شاهد فرایند ضد توسعه ای هستیم که مخاطرات جدی را برای سرزمین به همراه داشته است. اسب کاسپین یکی از میراث‌های بومی و ملی است که متاسفانه توجه کافی بر حفاظت و پاسداشت این میراث نشده است. اما توسعه برنامه‌های ترویجی و آموزشی پایدار در قالب گردشگری پایدار فرهنگی و طبیعی می‌تواند گره گشای این امر باشد.

   بی‌شک اسب کاسپین با توجه به معروفیت جهانی اش، حلقه مفقوده گم شده رونق گردشگری بومی و حفاظت از میرات سرزمینی می‌تواند باشد. و گشایش گردشگری بومی و حفاظت گونه‌های بومی در کنار هم می‌تواند افق دید تازه‌ای را در مسیر گردشگری پایدار در مناطق بومی کشور باز کند. در حال حاضر در اکثر مناطق  ایران، ما شاهد گردشگری انبوه و بدون برنامه‌ریزی پایدار هستیم که نتوانسته به منافع جامعه محلی و به ویژه سهم زیستمندان ساکن در آن مناطق توجه کافی داشته باشد.

با توسعه گردشگری پایدار با احیای اسب کاسپین در مازندران می‌توان الگوی جدیدی از توسعه ظرفیت گردشگری بومی و فرهنگی را معرفی کرد که بستر حفاظت زیست بوم، هویت بخشی گردشگری و پایداری سرزمینی را با هم پیوند زند.

  مناطق شمالی امروز با آن همه گردشگر، نتوانسته شکوفایی و رونق را تجربه کند و مهمترین عامل آن بی‌توجهی به مقوله پایداری است که در بطن خود حفاظت دارایی‌های بومی را مورد تاکید دارد. اسب کاسپین در جهان یک دارایی مهم در صنعت گردشگری و پیوند آن با ورزش است. موضوعی که اساسا مغفول مانده است. ورزش‌هایی مانند کمان گیری روی اسب، چوگان و .. از جمله ورزش‌های رده سنی کودک و نوجوان است که می‌تواند در مجموعه گردشگری پایدار تعریف و اجرا شود.

تحقق این گزاره ها، مستلزم همکاری بین نهادهای مرتبط میراث فرهنگی، وزارت ورزش، سازمان حفاظت محیط زیست، انجمن حفاظت از اسب کاسپین، جوامع محلی و  سایر ذینفعان است تا در یک اقدام مشترک فرصت‌های تازه‌ای را برای کشور خلق نماید. فرصت‌هایی که در آن شاهد پیامدهای منفی گردشگری انبوه با تولید پسماند و رها سازی آن در دل جنگل و دریا همراه نخواهد بود.

 در مناطق شمالی مسائل اقتصادی مثل همه کشور چالش جدی است و این امر باعث فروش زمین و تغییر کاربری اراضی شده است. در حالی که با اقدامات کوچک اما اثربخش می‌تواند فرصت‌های نوآورانه اقتصاد بومی محلی را توسعه داد بدون این که به اکوسیستم منطقه آسیبی وارد شود. اسب در مراسمات آیینی ملی و مذهبی ایران همواره نماد بوده است و محجور ماندن این «نماد» بی عدالتی به نسل آینده فرزندان این زیست بوم و هویت بومی این خطه سبز ایران است.

  توسعه ورزش  ملی و مذهبی سوارکاری با تیر و کمان در کنار آن چوگان ساحلی با اسب کاسپین و بازی‌های محلی، اسب درمانی در رده سنی نونهالان می‌تواند جذابیت شکل جدیدی از گردشگری را برای گردشگران فرهنگی و طبیعی به همراه داشته باشند.

در تحقق این مهم میراث فرهنگی و گردشگری می‌تواند نقشی بی بدیل ایفا کند. جان کلام آن که، گردشگران نیازمند مکث و توقف در مقصد برای دیدن و لمس ارزش‌های بومی یک منطقه خاص هستند و چرا این مکث و درک را در ذیل حفاظت و احیای گونه طبیعی ، جامع عمل نپوشیم.

در نهایت این که، میراث طبیعی و بومی یک منبع عظیم ثروت اقتصادی برای گردشگری  است و عنصری است که تسهیلاتی برای توریسم فراهم می‌آورد و از این طریق موجب جلب گردشگران می شود.

مناطق شمالی شامل استانهایی هستند که با گردشگری انبوه تعریف شده است این در حالی است که این استان ها (گیلان مازندران و گلستان) با سیاستگذاری  هوشمندانه می‌تواند ضمن حفاظت از این میراث سرزمینی و طبیعی جهانی؛ موجب درآمد پایدار برای کشور شود. ترویج این فعالیت‌های گردشگری می‌تواند ضمن حفاظت از این نژاد در معرض انقراض به احیاء  و حفظ فرهنگ و سنتی های بومی و محلی ساکنان آن مناطق بینجامد.

شهریار رنجبر؛ مسئول امور استان‌های انجمن حفاظت از اسب کاسپین و مربی کمان گیری روی اسب

آدرس ایمیل: shahryarranjbar303@gmail.com