شرایط فاجعه‌بار منابع آبهای زیرزمینی/ آیا بحران آب حل شدنی است؟
شرایط ، کاملا نگران کننده است، چرا که قرار گرفتن کشورمان در منطقه گرم و خشک و نیمه خشک زمین، خبر از کاهش بیشتر منابع آب و در نتیجه پیامدهای منفی بیشتر از جمله شکل گیری تنش‌های اجتماعی در بین استانها و در نهایت مناطق مختلف می‌دهد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، متخصصان ، مسئولان و فعالان امور آب سالها است از وجود تنش و کمبود جدی آب در ایران و به ویژه ایران مرکزی سخن می گویند. این کمبود و بحران جدی، در پدیده ها و مشکلاتی از جمله بحران دریاچه ارومیه در غرب کشور، دریاچه هامون در شرق، زاینده رود و گاوخونی در مرکز و فرونشست و فروچاله های متعدد در سراسر کشور خود را نشان داده است. شکی نیست که آب به عنوان مایه حیات بشر یکی از ارزشمندترین و مهم‌ترین عناصری است که مردم جهان از دیرباز به آن توجه داشته و قداست خاصی برای آن قائل بوده اند، تا جایی که آب در مناسک و آئین‌های دینی و ملی جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده بود.
در اسلام نیز آب و نزول باران همواره مطرح و برای زندگی انسان، گیاهان و جانوران دارای ارزشی بی بدیل بوده و مورد توجه قرار گرفته است.
در کشور ما فقدان حکمرانی موثر در مدیریت منابع آب زیرزمینی، احداث سدهای مخزنی بیش از پتانسیل منابع آب حوضه های آبریز، عدم تحقق برنامه های وزارت نیرو در بخش آب زیرزمینی به دلیل محدودیت منابع مالی، عدم توجه جدی و موثر به شکل گیری و تقویت تشکل های آب بران و استفاده بهینه از آنها، تصویب و ابلاغ قانون تعیین تکلیف چاه های فاقد پروانه بهره برداری در سال 89، تصویب طرح توسعه کشاورزی در سالهای گذشته، افزایش سطح زیر کشت بیش از پتانسیل منابع آب زیرزمینی، پایین بودن بهره‌وری منابع آب در بخش های مصرف بویژه کشاورزی از دلایل عمده بروز مشکلات فعلی هستند.
اکنون شرایط ، کاملا نگران کننده است، چرا که قرار گرفتن کشورمان در منطقه گرم و خشک و نیمه خشک زمین، خبر از کاهش بیشتر منابع آب و در نتیجه پیامدهای منفی بیشتر از جمله شکل گیری تنش‌های اجتماعی در بین استانها و در نهایت مناطق مختلف می‌دهد.
از آنجا که منابع سطحی به تنهایی جوابگوی کلیه نیازهای این استان نبوده اند، مخازن آب زیرزمینی نیز به طور بی رویه مورد بهره برداری قرار گرفته، تا جایی که این موضوع سبب عدم تعادل بیلان آبخوان ها، افت سطح آب زیرزمینی و کاهش ذخیره مخازن شده است.
این امر بیانگر این واقعیت است که جهت بهره برداری پایدار از منابع آب باید نوع نگاه، برنامه ریزی و مدیریت در این حوزه تغییر کند لذا طرح ایجاد تعادل بین منابع و مصارف آب زیرزمینی، جبران کسری حجم مخزن دشت های دارای بیلان منفی(متوسط سالانه حدود 5 میلیارد متر مکعب و کسری تجمعی تا کنون 110 میلیارد متر مکعب)، 500 میلیون متر مکعب برای سال 94 و 100 میلیون متر مکعب برای سال 95، 46 درصد جلوگیری از اضافه برداشت چاه های مجاز، 34 درصد انسداد چاه های غیرمجاز، 4 درصد تغذیه مصنوعی، 4 درصد تغذیه مصنوعی، 5 درصد خرید چاه کشاوری کم بازده، 5 درصد جایگزینی پساب با چاه های کشاورزی در دشت های ممنوعه، 6 درصد آبخیزداری از جمله اهداف احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی است.
بر اساس این گزارش؛ استان تهران از جمله استان‌های بحرانی به لحاظ منابع آبی است که جمعیت بالغ بر 14 میلیون نفر که سهمی برابر 16 درصد از جمعیت کشور را به خود اختصاص داده است در حالی که مساحت استان کمتر از یک درصد مساحت کل کشور است.
مقایسه منابع و مصارف آب استان تهران با کل کشور
| پارامتر | حوزه عملکرد استان تهران | کل کشور | نسبت حوزه عملکرد تهران به کشور(درصد) |
| وسعت حوزه عملکرد(2mk) | 14542 | 1648195 | 0/88 |
| متوسط بارندگی بلندمدت 54 ساله(mm) | 316 | 250 | 126 |
| حجم ریزش های جوی(میلیون متر مکعب) | 4590 | 412000 | 1.1 |
| پتانسیل جریان های سطحی(میلیون متر مکعب) | 1650 | 92000 | 1.79 |
| متوسط کسری حجم آبخوانهای آبرفتی(MCM) | 150 | 7000 | 2.14 |
| حجم آب زیرزمینی تجدید شونده(MCM) | 2601 | 130000 | 2 |
| سرانه حجم آب تجدید شونده (متر مکعب در سال) | 215 | 1700 | 12.6 |
| سرانه حجم آب مصرفی(متر مکعب در سال) | 355 | 1234 |
28.7 |
بزرگترین تامین کننده آب استان تهران از آب های زیر زمینی است به نحوی که 58 درصد آب استان از آبهای زیرزمینی، 22 درصد از سدها و 20 درصد نیز از روانابهای سطحی تامین می‌شود.
بر اساس آنچه در شورای عالی آب جهت احیاء و تعادل بخشی آب های زیر زمینی مقرر شده دو دشت ورامین و کرج در استان تهران از جمله دشت هایی هستند که برای تحقق این منظور به عنوان پایلوت انتخاب شده‌اند.
طبق آمار دشت ورامین 762716 نفر جمعیت دارد که مساحت حوزه آبریز این دشت 1642.3 کیلومتر مربع، مساحت حوزه آبخوان 1042.3 کیلومتر مربع و مساحت اراضی کشاورزی آن 75166هکتار است.
متوسط بارش سالیانه در این دشت 380 میلیون متر مکعب، حجم روانابهای سطحی 395.65 میلیون متر مکعب و حجم آب تجدیدپذیر 157.5 میلیمتر است.
منابع آب زیرزمینی دشت ورامین
| تعداد چاه های مجاز | 1774 |
| تعداد چاه های غیر مجاز | 1547 |
| تعداد کل چاه ها | 3321 |
| حداقل آبدهی چاه‌ها | 0.2لیتر در ثانیه |
| حداکثر آبدهی چاه‌ها | 66.5 لیتر در ثانیه |
چشمه
| تعداد | تخلیه |
| 2 | 0.01 |
قنات
| تعداد | تخلیه |
| 16 | 8.59 |
منابع و مصارف دشت ورامین
| نوع مصرف | تعداد | تخلیه(mcm) |
| کشاورزی و صنایع وابسته/مجاز | 1012 | 248.5 |
| کشاورزی و صنایع وابسته/غیرمجاز | 584 | 28.4 |
| صنعت/مجاز | 352 | 22.2 |
| صنعت/غیرمجاز | 454 | 3.81 |
| خدمات/مجاز | 118 | 8.14 |
| خدمات/غیرمجاز | 145 | 1.98 |
| شرب شهری/مجاز | 146 | 71.4 |
| شرب روستایی/مجاز | 75 | 16.45 |
| سایر/مجاز | 71 | 0.729 |
| سایر/غیرمجاز | 364 | 0.252 |
| جمع/مجاز | 1774 | 367.4 |
| جمع/غیرمجاز | 1547 | 34.4 |
| حداقل سطح آب زیرزمینی | کمتر از 10 متر |
| حداکثر سطح آب زیرزمینی | 195 متر |
| حداکثر معق سنگ کف | 300 متر |
قانون تعیین تکلیف
| چاه های فرم 1 | 186 حلقه |
حجم آب زیرزمینی قابل برنامه ریزی در دشت ورامین
|
حجم آب زیرزمینی قابل برنامه ریزی/(میلیون متر مکعب) |
278.3 |
| شرب | 81.9 |
| صنعت و خدمات | 15.9 |
| فضای سبز | 2.5 |
| کشاورزی | 178 |
| حجم بهره برداری از منابع آب زیرزمینی/(میلیون متر مکعب) | 457 |
| میزان تعادل بخشی/(میلیون متر مکعب) | 178.7 |
| کسری مخزن | 75.6 |
دشت کرج نیز که به عنوان دشت پایلوت در جهت احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیر زمینی انتخاب شده 10727394 نفر جمعیت دارد و مساحت حوزه آبریز، آبخوان این دشت به ترتیب 5088 و 2327.4 کیلومتر مربع و مساحت اراضی کشاورزی نیز 91885.7 هکتار است.
متوسط بارش سالیانه این دشت 227.5 میلیمتر، حجم روانابهای سطحی 378.8 میلیون متر مکعب و حجم آب تجدیدپذیر(با احتساب حوزه کرج) 1929 میلیون متر مکعب است.
منابع آب زیرزمینی دشت تهران کرج
| تعداد چاه های مجاز | 9114 |
| تعداد چاه های غیر مجاز | 20661 |
| تعداد کل چاه ها | 29775 |
| حداقل آبدهی چاه ها | 0.01لیتر در ثانیه |
| حداکثر آبدهی چا ها | 113 لیتر در ثانیه |
چشمه
| تعداد | تخلیه |
| 1356 | 107.8 |
قنات
| تعداد | تخلیه |
| 179 | 187.68 |
منابع و مصارف دشت تهران کرج
| نوع مصرف | تعداد | تخلیه(mcm) |
| کشاورزی و صنایع وابسته/مجاز | 3061 | 742.89 |
| کشاورزی و صنایع وابسته/غیر مجاز | 2606 | 77.6 |
| صنعت/مجاز | 1086 | 91.13 |
| صنعت/غیر مجاز | 1864 | 12.79 |
| خدمات/مجاز | 1694 | 270.9 |
| خدمات/غیر مجاز | 2805 | 48.25 |
| شرب شهری/مجاز | 1180 | 607.1 |
| شرب روستایی/مجاز | 861 | 275.9 |
| سایر/مجاز | 1853 | 15.46 |
| سایر/غیرمجاز | 13386 | 19.87 |
| جمع/مجاز | 9114 | 1769 |
| جمع/غیر مجاز | 20661 | 158.55 |
| حداقل سطح آب زیرزمینی | 5متر |
| حداکثر سطح آب زیرزمینی | 150متر |
| حداکثر عمق سنگ کف | 250متر |
قانون تعیین تکلیف
| چاه های فرم 1 | 848 حلقه |
حجم آب زیرزمینی قابل برنامه ریزی در دشت کرج
| حجم آب زیرزمینی قابل برنامه ریزی(میلیون مترمکعب) | 1665.8 |
| شرب | 1017.2 |
| صنعت و خدمات | 62.6 |
| فضای سبز | 102.6 |
| کشاورزی | 483.4 |
| حجم بهره برداری از منابع آب زیرزمینی(میلیون متر مکعب) | 1772 |
| میزان تعادل بخشی( میلیون متر مکعب) | 106.2 |
| کسری مخزن | 62.12 |
حال آنچه مهم است اینکه، ضمن درک صحیح از وضعیت فاجعه بار و محدودیت شدید آب، در کل کشور، باید تلاش شود تا راهکارهای کوتاه، میان و بلندمدت در کشور، با تاکید بر مشارکت و حضور قشرهای مختلف جامعه از هر سن و پیشه‌ای تدوین و اجرا شود، تا همه دست به دست یکدیگر منابع موجود و حیاتی آب را مدیریت کنند.
گزارش: زهرا قلی‌پور