وضعیت توانمندی‌های شیلات درکشور/ بخش اول

وجود بیش از پانصد هزار هکتارمنابع آبی داخل سرزمینی وبیش از ۳۳۰۰کیلومتر نوار ساحلی درشمال وجنوب کشور (با احتساب سواحل جزایر)، صنعت تکثیر وپرورش آبزیان و همچنین صید وصیادی می‌تواند تکیه‌گاه قابل اعتمادی برای تامین پروتئین حیوانی سالم وایجاد امنیت غذایی پایدار باشد.

براساس آمارهای موجود تولید گوشت قرمز در کشور حدود نهصد هزار تا یک میلیون تن برآورد می‌گردد وتولید گوشت مرغ حدود دومیلیون تن وتخم مرغ ۲/۱ میلیون تن بوده واین درحالی است که با توجه به ظرفیت مراتع و ظرفیت تولید مواد اولیه مورد نیاز امکان گسترش بیشتر وپایدار تولید گوشت قرمز وگوشت مرغ وجود ندارد، در حالی که تولید وصید محصولات شیلاتی در حال حاضر حدود هفتصد هزارتن است که با یک برنامه ریزی منسجم ودر طی یک برنامه چهار ساله امکان تولید بیش از سه میلیون تن محصولات شیلاتی وجود دارد.

تولید جهانی آبزیان وعرضه فرآورده‌های آبزی درطی چند سال اخیر همواره روند رو به رشدی را داشته ومحصولات شیلاتی با تامین بیش از ۱۵% از پروتئین حیوانی نقش مهمی در امنیت غذایی مردم جهان ایفا می‌کند.

این افزایش تولید در زیرمجموعه بخش آبزی پروری است واین درحالی است که میزان صید ازدریا در طی دودهه اخیر تقریبا ثابت بوده ویاافزایش اندکی را نشان می‌دهد وبراساس پیش بینی FAO درآینده نزدیک سهم آبزی پروری به بیش از ۳۰% کل تولیدات شیلاتی افزایش می‌یابد.

در طی دودهه اخیر پرورش آبزیان با رشد سالانه حدود ۸% سریع‌ترین وبا ثبات‌ترین نرخ رشد را درتولید پروتئین جانوری در جهان داشته است. در سال ۲۰۱۲ میلادی میزان تولید آبزیان پرورشی به حدود ۸۸ میلیون تن رسید. چین به تنهایی بیش از نیمی از تولیدات آبزی پروری را در جهان به خود اختصاص داده است. کشورهایی نظیر هند، ویتنام و اندونزی و فلیپین در زمره بزرگ‌ترین تولید کنندگان آبزیان پرورشی محسوب می‌شوند.

با وجود قرار داشتن ایران در منظقه خشک ونیمه خشک، تنوع اقلیمی سبب گردیده که امکان فعالیت در رشته‌های مختلف آبزی پروری نظیر تکثیر وپرورش می‌گو، ماهی خاویاری، انواع کپور ماهیان، ماهیان دریایی، ماهی قزل آلا و... وجود داشته باشد. در سال پایانی دهه هفتاد (۱۳۷۹) میزان تولید انواع آبزیان پرورشی شصت وشش هزارتن بوده که درسال ۱۳۸۹ به بیش از دویست وپنجاه ویک هزارتن افزایش یافته ودرسال ۱۳۹۲ به سیصد وهفتاد هزارتن رسیده است.

می‌گو یکی از مهم‌ترین آبزیان پرورشی به شمار می‌رود که اگرچه سهم آن از کل تولیدات آبزی پروری ناچیز است اما ارزش اقتصادی آن بسیاربا ودرزمره۱۰ گونه اول آبزیان پرورشی است. تقاضای قابل توجه برای میگو دربازارهای جهانی واز سوی دیگر استفاده از منابع طبیعی نسبتا کم ارزش و ورود فن آوری تولید به این حرفه، از عواملی هستند که در طی سالهای اخیر روند روبه رشدی را برای میگو پرورشی رقم زده است.

 علیرغم نوسانات قیمت میگو دربازارهای جهانی سرمایه گذاری برای توسعه مزارع همچنان وجود دارد. نگاهی به وضعیت پرورش میگو درکشورهایی نظیر چین، ویتنام و اکوادوروهند و... سرمایه گذاری برای ایجاد مزارع جدید، گویای این حقیقت است که علیرغم تشدید رقابت در بازارهای جهانی می‌گو، کماکان تقاضاوظرفیت بالا ومناسبی برای توسعه وجودارد واز این رو بایستی با افزایش بهره وری مزارع وکاهش هزینه‌های تولید در میدان رقابت با دیگر تولیدکنندگان گوی سبقت را برباییم.

وجود بیش از۱۸۰ هزارهکتاراراضی شناسایی شده برای ایجاد مارکز تکثیر وپرورش میگو در ایران، توانمندی بالقوه‌ای را فراهم آورده است.

با توجه به آمارهای موجوددربیش از ۱۲ هزار هکتار این اراضی استخر پرورش میگو ایجادشده است که دراین سال‌ها حداکثر از حدود ۴۷۰۰ هکتار آن بهره برداری شده است. تولید میگو پرورشی از تولید ۱۶ تن در سال ۱۳۷۳ به تولید بیش از ۱۶ هزارتن در سال ۱۳۹۳ رسیده است واین درحالی است که از توانمندی‌های کشور استفاده بهینه نشده چراکه مقرر بود در پایان برنامه چهارم توسعه به تولید ۳۰ هزارتن دست یابیم که در سال پایانی برنامه پنجم به این رقم علیرغم وجود امکانات مناسب دست نیافته‌ایم.

تولید وپرورش ماهیان گرم آبی، سیری مشابه با پرورش میگو داشته است. درسال ۱۳۷۹ تولید انواع کپور ماهیان در مزارع ومنابع آبی طبیعی ونیمه طبیعی بالغ بر۵۳ هزارتن بوده بوده که در پایان سال ۱۳۹۲ به حدود ۱۸۰ هزارتن رسیده است.

بهره وری نسبتا پایین یکی از معضلات این فعالیت درایران است. متوسط برداشت درهکتار ماهیان گرم آبی درایران حدود ۴-۳ تن است در حالیکه در کشورهای صاحب این صنعت متوسط تولید به بیش از ۱۵ تن در هکتار نیز رسیده است. افزایش بهره وری، ضرورت اصلاح‌نژاد وبه گزینی، تامین به موقع نهاده‌ها وسرمایه درگردش و... از راههای رسیدن به متوسط‌های جهانی است.

قزل آلا یکی از قدیمی‌ترین فعالیت‌های زیر بخش شیلات در کشور است. در۳۰۶ مزرعه سال ۱۳۷۹ حدود نه هزارتن ماهی قزل آلا تولید وروانه بازارهای مصرف گردید که در سال ۱۳۹۲ در ۳۳۵ مرکز پرورشی حدود ۱۲۰ هزارتن ماهی تولید شد وایران را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولید کنندگان این گونه ماهی در جهان معرفی نمود،؛ اما تکثیر وپرورش قزل آلا در طی دوسال گذشته با بحران بیماری VHS مواجه گردید وتولید را به کمتر از نصف رسانده است.

میزان صید واستحصال ماهیان خاویاری دریای خزر از ۲۸۵۰۰ تن گوشت و۳۰۰۰ تن خاویار در سال ۱۳۶۵ به کمتر ۶۰ تن گوشت در سال ۱۳۹۲ رسیده است. صید غیر مجاز، تخریب زیستگاه‌های طبیعی، افزایش ورود مواذ آلاینده وعدم وجود برنامه مسنجم واجرایی و... عوامل اصلی کاهش ذخایر تاس ماهیان است؛ اما دراین سال‌ها با وجود شرایط مناسب اقلیمی و برخورداری از منبع عظیم آب لب شور دریای خزر، ظرفیت بالقوه قابل توجه‌ای برای توسعه تولید گوشت وخاویار تاس ماهیان را فراهم آورده است؛ اما در حال حاضر کشورهای آمریکا، فرانسه، ایتالیا، چین و... سالانه با تولید وصادرات صد‌ها تن خاویار پرورشی وچند هزارتن گوشت به بازار جهانی رقابت تنگاتنگی با خاویار طبیعی دریای خزر ایجاد نموده‌اند. در سال گذشته بیش از پانصد تن گوشت ماهی خاویاری پرورشی تولید شده که با توجه به ظرفیت‌های کشور بسیار ناچیز است.

پرورش ماهی درقفس در آب‌های داخلی از دهه هفتاد به عنوان یکی از ظرفیت‌های توسعه آبزی پروری کشور مطرح بوده است؛ اما با وجود بیش از ۳۳۰۰ کیلومتر نوار ساحلی کمترین استفاده از این امکان خدادادی شده است به گونه‌ای که تنها ۱۰۰تن ماهی درقفس تولید شده است در حالیکه براساس آمار موجود در ۲۵ کشور فعال در این عرصه بیش از ۳ میلیون تن انواع ماهی نظیر ماهی آزاد، تن ماهیان، انواع شانک‌ها، ماهیان حاویاری و قزل آلا و... تولید کرده‌اند.

در زمانی که پرکردن اوقات فراغت یکی از مشکلات جامع جهانی در سده اخیر است تکثیر وپرورش ماهیان زینتی، یکی دیگر از زمینه‌های فعالیت‌های تولیدی واقتصادی زیربخش شیلات وآبزیان است. این عرصه از نیمه دهه هشتاد بصورت جدی درایران مطرح گردید ه است. در سال ۱۳۸۴ در حدود ۳۰ میلیون قطعه انواع ماهیان زینی آب شیرین وشور تولید که این تولید به نزدیک ۱۹۰ میلیون قطعه در سال ۱۳۹۳ رسیده است.

ارسلان قاسمی، مدیر عامل شرکت های تعاونی آبزیان کشور