سهم ایران در تجارت گازی جهان/آیا فرصت‌های صادراتی ایران از دست رفته است؟
واقعیت امر این است که با حجم گاز ایران میزان صادرات جای بحث دارد چرا که میزان تجارت گاز در ایران اصلا با جایگاه دارایی‌های گازی ایران همخوانی ندارد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، میدان‌های گازی ایران با میزان ذخیره 35 تریلیون متر مکعب، رتبه دوم میدان‌های گازی جهان از لحاظ حجم گاز طبیعی جای داده شده در خود، دارا هستند. این ذخایر غالباً در میدان گازی، کلاهک‌های نفتی و یا همراه با نفت در میادین نفتی هستند.
تاریخچه پیدایش گاز در ایران را می‌توان همزمان با کشف میدان نفتی مسجد سلیمان دانست.
صادرات گاز ایران از دو طریق ارسال با خط لوله و یا به صورت ال‌ان‌جی است. بنابر اظهارات کارشناسان شرکت ملی نفت ایران، مخازن گازی ایران تا سال ۱۶۰۰ می‌توانند قابل بهره‌برداری باشند.
ایران به عنوان کشوری که ذخایر گاز بالایی دارد و با بیش از 30 هزار کیلومتر خط لوله پرفشار و با سایز بالا در سراسر کشور و نیروی انسانی کارآمد، ظرفیت کافی برای تبدیل شدن به هاب منطقه را دارد اما رتبه کشور در تجارت گاز بسیار پایین و در صادرات با فرض قدر مطلق ورود و خروج گاز از مرزهای کشور، عملا ما صادرات ناچیزی داریم زیرا میزان گاز صادراتی به ترکیه تقریبا برابر گاز وارداتی از ترکمنستان است بطوری که بنا به آمار موجود در سال 2014 میلادی مجموع صادرات گاز ایران 9 میلیارد و 750 میلیون متر مکعب و میزان واردات شش میلیارد و 328 میلیون متر مکعب بوده و در نتیجه تراز تجاری گاز ایران در سال گذشته سه میلیارد و 400 میلیون متر مکعب بوده است.
براساس قرارداد ٢٥ ساله‌ای که ایران و ترکیه در سال ١٩٩٦ برای صادرات سالانه تا ١٠میلیارد مترمکعب گاز امضا کردند، از سال ٢٠٠٢ ایران روزانه به این کشور گاز صادر می‌کند به‌طوری که ایران در سال ٢٠١٣ با صدور حدود ٨میلیارد مترمکعب، پس از روسیه دومین تأمین‌کننده گاز ترکیه شد و در حال حاضر نیز روزانه حدود 25 میلیون متر مکعب گاز ایران به ترکیه صادر می شود، که در صورت توافق نهایی ایران و 1+5 ، ترک‌ها گاز ایران را به عنوان یک منبع احتمالی تامین گاز خط لوله ترنس آناتولین عنوان می کنند. بطوری که بحث مهمی که این روزها بین ایران و ترکیه مطرح می شود درخواست ترکیه در خصوص کاهش قیمت گاز صادراتی و در عوض افزایش حجم صادرات گاز به این کشور است.
اما واقعیت امر این است که با حجم گاز ایران این میزان صادرات جای بحث دارد چرا که میزان تجارت گاز کشور اصلا با جایگاه دارایی‌های گازی مان همخوانی ندارد.
با توجه به اینکه ایران جزء معدود کشورهای پر‌همسایه یعنی با 16 کشور مرز خاکی یا آبی دارد است که فقط شاید چین و روسیه به تعدادی که ما همسایه داریم، همسایه دارند این تعداد کشور در اطراف ایران می تواند مزیتی جهت صادرات گاز باشد.
در حال حاضر پروژه‌های افزایش صادرات گاز به ترکیه، سوئیس، صادرات به اروپا از طریق خط لوله نابوکو و غیر از آن، صادرات به هند و پاکستان از طریق خط لوله صلح، کویت، عمان، بحرین و امارات متحده عربی ، عراق و سوریه از جمله گزینه های روی میز مذاکرات گازی ایران هستند اما آیا ایران فرصت های صادراتی خود را از دست داده است؟
در مورد صادرات گاز به عراق تا پایان اردیبهشت ماه گاز ایران به عراق می رود و این صادرات که در ابتدای امر به بغداد خواهد بود روزانه با چهار میلیون مترمکعب آغاز و تا ٣٥ میلیون مترمکعب در روز قابل افزایش است، ضمن اینکه صادرات به بصره نیز یک سال پس از امضای قرارداد (سال ١٣٩٥) با حجم روزانه پنج میلیون مترمکعب آغاز شده و سرانجام به ٣٠ میلیون متر مکعب در روز می رسد و مدت این قرارداد نیز ٦ ساله و قرار است.
علاوه بر این عمان نیز یکی از مقاصد صادرات گاز ایران است، دو کشور در مارس 2014 در جریان سفر رئیس جمهور ایران به عمان بر سر احداث یک خط لوله انتقال گاز توافق کردند. در سال 2013 پس از امضای یادداشت تفاهمی در تهران، وزیر نفت ایران اعلام کرده بود که گاز ایران از سال 2015 به عمان صادر می شود .
اما به گفته محمد الرومحی، وزیر نفت عمان ایران و عمان هنوز بر سر مسیر 260 کیلومتری خط لوله زیر آبی که قرار است گاز ایران را به عمان انتقال دهد، توافق نکرده اند.
این مقام عمانی اذعان کرده بخش اول کار، توافق بر سر مسیر است. به محض اینکه در مورد مسیر توافق کنیم وارد فاز دوم خواهیم شد که طراحی خود خط لوله است.
براساس توافق سال ٢٠١٣ میان دو کشور، قرار است برای ٢٥ سال روزانه ٢٠ میلیون مترمکعب گاز ایران از طریق یک خط لوله از بستر خلیج فارس به عمان صادر شود. ارزش این قرارداد نیز حدود ٦٠ میلیارد دلار است.
صادرات به سوریه نیز از جمله برنامه های ایران بوده که آنگونه که از شواهد امر پیداست به دلایل درگیری های داخلی در این کشور و همچنین ناامنی هایی که به واسطه گروهک داعش در این کشور بوجود آمده فعلا معق مانده است. وزیر نفت و منابع معدنی این کشور در دیداری که با وزیر نفت اسبق ایران داشته بر ضرورت واردات گاز از ایران، از مسیر انتقال گاز ایران - عراق - سوریه و دریای مدیترانه تاکید کرده بود.
خط لوله صلح نام خط لوله گاز صادراتی ایران به هند و پاکستان است که براساس تفاهم‌های انجام شده، ایران متعهد می‌شود که تا مدت ۲۵ سال، گاز خود را با قیمت توافقی به هند و پاکستان بفروشد. این مسیر اقتصادیترین روش تامین انرژی شبه قاره هند نیز هست.
ساخت این خط لوله که از سال ۲۰۰۲ شروع شد، قرار بود در سال ۲۰۱۴ به بهره‌برداری برسد که با کنار کشیدن هند از این پروژه و تعلل پاکستان در ساخت خط لوله در داخل این کشور، نیمه‌کاره رها شده‌است.
پاکستان علت عدم شروع فعالیت را گاهی ناتوانی در تامین هزینه‌ها و بعضا تحریم های ایران عنوان کرده است.
طول خط لوله ایران به هند ۲۷۰۰ کیلومتر است و قرار است گاز صادراتی ایران را از مسیر پاکستان به هند منتقل کند. پیش بینی شده است که در صورت توافق نهایی، ۱۱۰۰ کیلومتر از این خط لوله در ایران، ۷۸۰ کیلومتر در پاکستان و ۶۰۰ کیلومتر در هند احداث شود.
اما با گذشت چهار ماه از آغاز سال ۲۰۱۵ میلادی، پاکستان برنامه ای برای احداث شبکه و خطوط لوله به منظور واردات گاز طبیعی از ایران را در دستور کار قرار نداده است و حتی قراردادی به منظور واردات گاز طبیعی مایع (ال. ان. جی) با قطر امضا کرده است.
صادرات گاز به اروپا نیز از دیگر گزینه های مطرح برای کسب درآمد از این منبع عظیم انرژی است که در این خصوص سه روش صادرات از مسیر ترکیه و در عین حال احیای قرارداد ایران و عراق و سوریه برای ارسال از طریق عراق، سوریه و لبنان و همچنین ارسال از مسیر ارمنستان، گرجستان و دریای سیاه به عنوان مسیر سوم انتقال گاز ایران به اروپا مطرح بوده است که گفته می شود بهترین و منطقی ترین راه، ارسال گاز از طریق خاک ترکیه است.
به گفته معاون سابق امور بین الملل وزیر نفت در خصوص صادرات گاز ایران به اروپا، مذاکراتی با ترکیه شده و این آمادگی وجود دارد که با احداث 640 کیلومتر خط لوله جدید، ظرفیت صادرات گاز ایران تا مرز ترکیه به 2 برابر ظرفیت افزایش یابد و به این ترتیب، امکان صادرات بخشی از این گاز به اروپا وجود دارد البته اروپا می تواند گاز مورد نیاز خود را صرفا از طریق روسیه و یا به صورت LNG از طریق کشورهایی مانند قطر تامین کند بنابراین ایران برای انتقال گاز به اروپا رقبایی نیز دارد که هیچ یک حاضر نیست این فرصت را از دست بدهد به طوری که ترکمنستان صادرات از بستر دریای خزر به اروپا را همچنان در برنامه کار خود داشته و مذاکرات سه جانبه با جمهوری آذربایجان و ترکیه در زمینه صادرات گاز طبیعی ترکمنستان به اروپا انجام داده است، بردی‌محمداف رئیس جمهور این کشور ابراز امیدواری کرده که به توافق دست پیدا کند و این گام دیگر در اجرای صدور حاملهای انرژی ترکمنستان به بازارهای جهانی خواهد بود آنگونه که مقامات اتحادیه اروپا اعلام کرده اند برای فعال کردن مجدد پروژه خط لوله گاز ترانس خزر با مسئولان ترکمنستان مذاکره می‌کنند که این امر وابستگی اتحادیه اروپا به روسیه را کاهش می‌دهد بر اساس برخی اخبار رئیس اتحادیه گاز اروپا در ماه‌های آینده برای مذاکره پیرامون اجرای پروژه ترانس خزر به عشق‌آباد سفر خواهد کرد.
در این میان روسیه با احداث خط لوله ترانس خزر مخالف است و سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه٬ پیش از این گفته بود که موضوع احداث خط لوله ترانس خزر باید تنها در چارچوب 5 کشور حاشیه‌ای دریای خزر یعنی روسیه٬ آذربایجان٬ ایران٬ ترکمنستان و قزاقستان حل‌وفصل شود.
طول خط لوله گاز ترانس خزر حدود 2 هزار کیلومتر است و در صورت اجرا، این خط لوله انتقال گاز و نفت باید از عمق 300 متری دریای خزر عبور کند که آلودگی زیست محیطی را بدنبال خواهد داشت.
این تلاش ها برای صادرات گاز به اروپا در حالی است که وزیر نفت کشورمان ددرباره صادرات گاز ایران به اروپا گفته اروپا همیشه جزو بازارهای صادراتی گاز ایران بوده، اما بحث جدی در این زمینه صورت نگرفته است.
وی با بیان این که در زمینه صادرات گاز به اروپا باید پس از تحریمها تصمیم گیری شود، اظهارکرده اولویت ما در صادرات گاز کشورهای منطقه هستند.
در هر حال به رغم دارابودن ظرفیت سرشار گازی، سهم ایران از تجارت در بازار جهانی گاز بسیار ناچیز است که قطعا باید با تدوین برنامه‌هایی از این فرصت خدادادی در جهت تامین منافع کشور و پایداری در اقتصاد، حداکثر استفاده را داشته باشد.
گزارش از زهرا قلی پور