بحران آب؛از چاه‌های غیر مجاز تا مدیریت نابهم پیوسته/دشت مشهد تا 30 سال دیگر خشک می‌شود
مدیریت نابهم پیوسته، رشد بی رویه جمعیت، حفر زیاده از حد چاه چه در قالب مجاز و یا غیر مجاز و از همه مهمتر استفاده ناصحیح کشارزان از آب عوامل بحرانی شدن آن طی سال های گذشته بوده اند.
مدرس دانشگاه و کارشناس مسائل آب ضمن ریشه یابی بحران کنونی آب و همچنین پیش بینی اینکه بحران آب به کجا می انجامد راهکارهایی برای عبور از این شرایط ارائه داد.
وی مدیریت نابهم پیوسته، رشد بی رویه جمعیت، حفر زیاده از حد چاه چه در قالب مجاز و یا غیر مجاز و از همه مهمتر استفاده ناصحیح کشارزان از این نعمت خدادادی را عوامل بحرانی شدن آب طی سال های گذشته برشمرد و گفت دشت هایی مثل مشهد تا 30 سال آینده خشک خواهد شد.
وی تاکید کردکه باید فرهنگسازی کنیم و همواره به مردم هشدار بدهیم.
این کارشناس خاطرنشان کرد: خشکسالی نعمتی بود که مسئولین را به فکر چاره انداخت و نزدیک بودن وقوع فاجعه زیست محیطی را گوشزد کرد.
در ادامه مشروح گفت وگوی ایلنا با داوود رضا عرب را می خوانید:
ریشه فعلی بحران آب کجاست؟
آب در دنیا بحران مدیریت دارد و مسائل اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حقوقی را شامل می شود در ایران نیز بخشی از بحران آب به مشکلات طبیعی مثل خشکسالی ها و تغییرات اقلیم بر می گردد و بخشی نیز به بحث مدیریت ناصحیح.
مدیریت بهم پیوسته آب وجود ندارد در حالی که مسائل مربوط به آب باید تحت قالب مدیریت واحد درآید و سازماندهی صورت گیرد.
باید نهاد بالادستی نظارت وجود داشته باشد.
در ابتدای انقلاب برداشت صحیح از منابع و بویژه آب های زیرزمینی نداشتیم، آن زمان تصور می شد که کشاورزی باید محور توسعه باشد که این اشتباه اول بود در حالی که سال ها پیش بر سر آب آدم کشته می شد و تصور بر این بود که آبهای زیرزمینی جدای از دیگر آبهاست و اشتباه دیگر اینکه سعی شد اشتغال بر پایه کشاورزی باشد سوم اینکه تصور می شد آبهایی که به تالاب ها می رود هرز است که مشکلاتی نظیر ریزگردها را منجر شد.
خشکسالی‌های دهه 70 باعث شد که مجوزهای زیادی برای حفر چاه و استفاده از آبهای زیرزمینی داده شود. البته این اقدام در دیگر کشورها نیز صورت می گیرد ولی ممکن است فقط یک سال و به طور موقت انجام شود و بعد حفر چاه را متوقف کرده و درب چاه‌ها را زمانی که خشکسالی برطرف می‌شود می‌بندند اما ما به خاطر نیاز مقطعی حفر چاه و برداشت از آبهای زیرزمینی را تبدیل به رویه کردیم.
اتفاق دیگری که در طی دهه 80 رخ داد این بود که آبهای منطقه‌ای؛ استانی شدند.
البته از دیگر اشتباهات دولت قبل این بود که مسئولین آب منطقه‌ای تحت مدیریت استانداران درآمدند و این قضیه باعث شد که برداشت از آبهای زیرزمینی بی رویه شود.
یکی دیگر از اشتباهات بزرگ مسئولین در دهه 80 این بود که برای استفاده از چاه‌های غیر مجاز ساز وکار تعریف کرده و مصوبه گذراندند تا این کار قانونی شود و تمامی این مسائل بحران امروزی آب را منجر شد.
بااین شرایطی که پیش می رویم چند سال آب داریم؟
دشت مشهد تنها 30 تا 30 سال دیگر آب دارد و بعد از آن از بین می رود بنابراین یک شهر 4 میلیونی می ماند و یک دشت خشک؛ بطوری که حتی وقتی آب زیاد مصرف می شود لایه های خاک بهم فشرده می شود و اگر بارندگی هم صورت گیرد فضای خالی بین لایه های خاک وجود ندارد که بتوانیم از آن بهره برداری کنیم و در واقع فاجعه زیست محیطی در حال رخ دادن است تمدن ها از بین می رود خانه ها ترک بر می دارد
و این اتفاقی است که برای دشت رفسنجان، فارس و دشت نیشابور نیز خواهد افتاد و کمتر امیدی برای بازگشت به وضع سابق وجود دارد.
و اما در مورد تهران اگر درست مصرف کنیم آب زیاد هم داریم مشکل تهران درست مصرف نکردن است و البته شبکه ها هم نشتی دارند.
*در سالهای بحرانی شدن وضعیت آب برنامه ها برای عبور از آن تغییری کرده اند؟
یکی از نعمت های خشکسالی این است که فرهنگسازی صورت می گیرد، یکی دیگر از اتفاقات این بود که شورای عالی آب که طی سالهای گذشته تشکیل نمی شد در حال حاضر بطور مستمر برگزار می شود، جلوی برخی سدسازی ها گرفته شده و در بخش کشاورزی نیز تغییراتی در حال رخ دادن است اما در کل اقداماتی که انجام می شود در قبال بحران آبی که داریم ناچیز است اما مهم این است که همه متوجه بحران آب شده اند.
افزایش تعرفه ها چقدر در کاهش مصرف آب موثر خواهد بود؟
هزینه آب در سبد خانوار تاثیر چندانی ندارد و نمی‌تواند روی مصرف آن موثر واقع شود زیرا اختلاف طبقاتی در کشور وجود دارد و درآمدها یکسان نیست. ضمن اینکه خانوارهایی که مصرف بیشتری دارند ممکن است از درآمد بالاتری نیز برخوردار باشد لذا افزایش قیمت‌ها نمی‌تواند روی مصرف آن موثر واقع شود. باید از تجارب بین‌المللی استفاده کنیم به طوری که در دیگر کشورها افزایش تعرفه‌ها تاثیرگذار نبوده لذا در ایران نیز نمی‌تواند ابزاری به عنوان یک کنترل مصرف و کمیت آب باشد.
در مورد صنعت قیمت آب نمی‌تواند تاثیرگذار باشد لذا باید محدودیت در اختیار قرار دادن باید اعمال شود و کمتر آب در اختیارشان قرار گیرد. وقتی آب بیشتر مصرف می‌شود فاضلاب بیشتری نیز تولید می‌شود که به آنها آبهای خاکستری گفته می شود که در کشورهای پیشرفته صددرصد آب بازیافت می‌شود. لذا مصرف کمتر آب تولید کمتر فاضلاب و نیاز کمتر به تصفیه را به دنبال خواهد داشت. در حال حاضر باید مصرف آب از جنبه های مختلف بررسی شوند.
بهترین ساز و کار مدیریت مصرف آب چیست؟
اولین مسئله این است که مدیریت باید به هم پیوسته باشد و تحت مدیریت حوزه آبریز قرار گیرد که البته در حال حاضر دفاتر حوزه‌ای در حال شکل‌گیری است ولی مشکل این است که استان‌ها از این قضیه تبعیت چندانی نمی‌کنند. لذا باید برای آن ساز و کار مشخصی تعریف شود.
دومین مسئله اینکه چاه‌ها باید کنترل شوند و چاه‌های غیر مجاز ساماندهی شده و برداشت اضافی از چاه‌های مجاز نیز محدود شود. چرا که در برخی مناطق اضافه برداشت از چاه‌های مجاز بیش از چاه‌های غیرمجاز به سفره‌‌های آب زیرزمینی لطمه می زند. همچنین باید مصرف بی‌رویه آب در بخش کشاورزی مدیریت و ساماندهی شود و در نوع تجهیزات تکنولوژیکی و سیستم‌های مدیریت آبیاری و سیستم‌های انتقال باید بازنگری صورت گرفته و نوع الگوی کشت متناسب با منطقه باشد و همچنین آموزش و فرهنگسازی و رعایت الگوی کشت باید نهادینه شود. یعنی اگر کشت با توجه به الگوی مصرف آب صورت گیرد حتی برای کشاورز درآمدزا خواهد بود. مثلاً اگر به جای کشت‌های پرمصرف زرشک و زعفران کاشته شود به لحاظ درآمدزایی نیز موثرتر خواهد بود.
بیشترین مصرف آب در کشور ما در کشاورزی است به طوری که 92درصد از 100 میلیارد مترمکعب آب تجدیدپذیر توسط کشاورزان مصرف می‌شود، بنابراین برای نجات کشور باید روی بخش کشاورزی تمرکز کنیم.
البته برای مدیریت مصرف آب هم بحث کمیت و هم کیفیت را باید در نظر بگیریم که البته این قضیه در مورد آب شرب بیشتر مصداق دارد. زیرا وقتی یک متر مکعب آب آلوده شود 40 متر مکعب آب را از بین می‌برد و به لحاظ کمی نیز آب را دچار مشکل می‌کند. بنابراین باید بهداشت آب را در نظر گرفته و از ورود زباله‌ها و پساب کارخانجات به آبی که مصرف شرب دارد جلوگیری کنیم.
همچنین در زمینه هدر رفت آب باید روی تجهیزات و فرسوده بودن شبکه انتقال نیز تمرکز کنیم.
باید روی فرهنگسازی، هشدار و تقاضا از مردم کار کنیم.
جریمه‌های سنگین در بخش آب شرب تا حدی می‌تواند تاثیرگذار باشد.
شیرآلات باید بازنگری شده و به جای افزایش تعرفه‌ها تجهیزات کاهنده آب با سوبسید در اختیار مردم قرار گیرد.
مهمترین اقدام باید کشاورزی منطبق با شرایط سرزمین باشد نوع پوشش گیاهی در زمان ترسالی و خشکسالی باید متفاوت باشد و منطبق با شرایط روز باشد.
تاکیدآخر ...
منابع آب برای ایران 45 میلیون نفری است و کفاف این میزان جمعیت را نمی دهد.
آب مجازی نیز نمی تواند راهگشای بحران آب کشور باشد.
واردات آب نیز نمی تواند مثمر ثمر واقع شود چرا که امنیت غذایی و کشاورزی کشور را وابسته کرده و به صلاح نیست.