تاریخ بیمه ایران؛ از انحصار ۷۰ ساله‌ی روس‌ها تا دستان خون‌آلود انگلیسی‌ها
در سال ۱۲۷۰، یک فرد روسی، امتیاز بیمه‌گری در ایران را به مدت ۷۰ سال به انحصار خود در آورد که خوشبختانه بعد از انقراض دوره‌ی قاجار این قرارداد منسوخ می‌شود. بعد از منسوخ شدن این قرارداد راه برای حضور شرکت‌های بیمه‌گر خارجی در ایران هموار می‌شود. اغلب این شرکت‌های بیمه‌ای از کشورهایی مانند انگلستان ، روسیه ، سویس و ... بودند.
به گزارش ایلنا؛ چرا باید ۸۹ سال از تاریخ یک شرکت بزرگ که در بزنگاه‌ها به داد کشور رسیده مورد غفلت واقع شود؟ "ایلنا" در گفت‌وگویی با علیرضا کاوسی‌راد، پیشکسوت بیمه ایران ضمن بررسی تاریخ بیمه ایران از ماهیت کاریِ "خانه فرهنگ بیمه ایران" که سال ۱۴۰۱ در سبزه میدان افتتاح شد، پرسید. در این گفت‌وگو کاوسی‌راد با اشاره به روند بسیار سخت تاسیس بیمه ایران، از دستان همیشه درازِ روس‌ها و انگلیسی‌ها در تاریخ ایران، در جهت فلج‌سازی صنعت بیمه سخن گفت. به گفته‌ی این پیشکسوتِ صنعت بیمه حتی انگلیسی‌ها برای خارج کردن قطار پیشرفتِ صنعت بیمه، به قتل‌های برون مرزی علیه ایران روی می‌آورند. متن این مصاحبه را بخوانید تا با سختی‌هایِ پرواز صنعت بیمه در ایران در ۷۰ سال اخیر آشنا شوید.
خانه فرهنگ بیمه ایران که اخیرا راه‌اندازی شده، چگونه و با چه هدفی فعالیت خود را آغاز کرد؟
با توجه به سابقه‌ی ۸۹ ساله‌ی بیمه ایران، متاسفانه نهادی برای گردآوری تنظیم اسناد و مدارک قدیمی بیمه ایران وجود نداشت تا تاریخ این شرکت محفوظ بماند. تا اینکه در سال ۱۴۰۱ ،طرحی به واسطه روابط عمومی به مدیریت ارشد بیمه ایران ارائه شد که محلی به عنوان "خانه فرهنگ" در نظر گرفته شود تا خاطرات شفاهی همکاران، بخصوص پیشکسوتان و بازنشستگان حفظ و ضبط شود. در نهایت ضمن تایید این طرح، محلی برای نگهداری مدارک قدیمی بیمه ایران در نظر گرفته شد.
از طرفی بیمه ایران کتاب‌های فراوانی در اختیار داشت. خوشبختانه ضمن نهایی شدن طرح مذکور و با تصویب هیات مدیره قرار شد ساختمان شعبه‌ی بازار به این مهم اختصاص یابد و عملا از شهریور سال ۱۴۰۱ خانه فرهنگ بیمه ایران تاسیس شد و فعالیت خود را از آن زمان آغاز کرد. هدف ما این است که تاریخ بیمه ایران که به نوعی تاریخ شکل‌گیری صنعت بیمه در کشور است ضمن تاسیس خانه فرهنگ ، محفوظ بماند و به آیندگان منتقل شود.
قدمت این ساختمان چند سال است؟
در سال ۱۳۳۰ اولین شعبه بیمه ایران در تهران و در همین ساختمان راه‌اندازی شد. اما خانه فرهنگ به این سبک و سیاقی که آنرا می‌بینیم کار خود را از شهریور ۱۴۰۱ آغاز کرد. در فاز اول، کتابخانه‌ی شرکت که مشتمل بر ۱۳ هزار جلد کتاب بود، مرتب‌سازی شد. این کتاب‌ها بسیار متنوع هستند. از پزشکی گرفته تا ادبی و تخصصی بیمه و ... در این کتاب‌ها یافت می‌شود.
قدمت این کتاب‌ها بعضا به سال‌های ۱۳۱۰ باز می‌گردد. همچنین کتاب‌هایی از ۱۳۹۵ و سال‌های بعد از آن دیده می‌شود. در حال حاضر این کتاب‌ها در قفسه‌هایی مناسب چیده شده‌اند و هیچ خطری آنها را تهدید نمی‌کند. در آینده‌ی نزدیک امکان اینکه از این کتابخانه و اسناد تاریخی آن بهره کافی برده شود وجود دارد.
آیا در سال‌هایی که محلی برای نگهداری این کتاب‌ها و اسناد مرتبط با تاریخ بیمه ایران وجود نداشته، سند یا مدرک تاریخی مهمی هم مفقود و یا مخدوش شده یا خیر؟
متاسفانه این اتفاق رخ داده و برخی از کتاب‌ها و اسناد تاریخی بیمه ایران بعضا به صورت تعمدی و یا غیرعمدی تخریب شده‌اند.
به هر حال با توجه به تصاویری که از قبل وجود داشته، سعی کرده‌ایم به صورت موزه‌گالری این محل را آماده کنیم. در خصوص مدارک قدیمی که بعضا تصاویری از آنها وجود داشته، ما این تصاویر را ضمن اسکن کردن، در اندازه‌های بزرگتری به چاپ رسانیده و در معرض نمایش قرار داده‌ایم. برخی از این اسناد و تصاویر و مدارک نزد سازمان اسناد ملی بود. این سازمان ضمن همکاری با بیمه ایران در غنی‌تر شدن خانه فرهنگ بیمه ایران کمک شایانی داشتند.
البته ثبت تاریخ شفاهی بیمه ایران یکی از دغدغه‌های مد نظر ما بوده که تلاش‌هایی برای ثبت و نگهداری آنهم صورت گرفته است. از همین جهت از بدو تاسیس خانه فرهنگ، مراجعاتی به همکاران پیشکسوت بیمه ایران صورت گرفت تا از خاطرات گذشته‌ی آنها بهره ببریم و خانه فرهنگ را به لحاظ انعکاس تاریخ شفاهی، غنی‌تر کنیم. برخی از این همکاران ما حدودا ۶۰ سال پیش در بیمه ایران خدمت کرده‌اند. ما ضمن مراجعه به این عزیزان، فیلم‌هایی را از خاطرات آنها تهیه کرده‌ایم تا بخش تاریخ شفاهی بیمه ایران را زنده نگه داریم.
ضمن چنین تلاش‌هایی می‌توانیم ادعا کنیم که شاید در بین سایر شرکت‌ها و موسسات دولتی، توانسته‌ایم مجموعه‌ی کم نظیری را ایجاد نماییم. البته این تلاش‌ها هنوز هم ادامه دارد و بخش تاریخ شفاهیِ خانه فرهنگ بیمه ایران در حال غنی‌تر شدن و کامل‌تر شدن است.
با توجه به مدارک و مستنداتی که در خصوص تاریخ بیمه ایران تدارک دیده‌اید، به نظر شما مهمترین رخدادهای سیاسی – اجتماعی - اقتصادی که طول این ۸۹ سال برای بیمه ایران رخ داده است کدام‌ها هستند؟
شاید اولین و مهمترین بخشِ تاریخی بیمه ایران، به روند تاسیس این شرکت بیمه‌ای باز گردد. همانطور که می‌دانیم در دوران قاجار باب بود که به ازاء دریافت خدمات، امتیازات بی‌شماری به آن شرکت یا فرد خارجی داده می‌شد و قراردادی یک طرفه منعقد می‌شد. همین اتفاق متاسفانه برای صنعت بیمه هم رخ داد.
در سال ۱۲۷۰، یک فرد روسی، امتیاز بیمه‌گری در ایران را به مدت ۷۰ سال به انحصار خود در می‌آورد که البته خوشبختانه بعد از انقراض دوره‌ی قاجار این قرارداد منسوخ می‌شود. بعد از منسوخ شدن این قرارداد راه برای حضور شرکت‌های بیمه‌گر خارجی در ایران هموار می‌شود. اغلب این شرکت‌های بیمه‌ای از کشورهایی مانند انگلستان ، روسیه ، سویس و ... بودند.
آنها نمایندگی‌هایی را در ایران تشکیل دادند و دست به صدور بیمه‌نامه در ایران زدند. هر چند که با توجه به وضعیت فرهنگی و اقتصادی کشور، این بیمه نامه‌ها صرفا در زمینه‌ی اتومبیل و آتش سوزی و باربری بود.
در این شرایط ایجاد یک شرکت بیمه‌ی ایرانی کار بسیارسختی بود. در این برهه از زمان آقای دکتر الکساندر آقایان (از هم وطنان اهل قزوین) که دکترای حقوق خود را از بلژیک دریافت کرده بودند و به عنوان موسس بیمه ایران شناخته می‌شوند، در سال ۱۳۱۰ به این فکر افتاد که اولین شرکت بیمه‌ای ایرانی را ایجاد کند. این در حالی بود که کار بیمه‌گری در ایران در انحصار شرکت‌های بیمه‌ای اروپایی قرار داشت.
این طرح ایشان نهایتا در سال ۱۳۱۳ که از قضا در آن زمان آقای داور وزیر دارایی کشور می‌شوند، به صورت جدی عنوان شد. دوستی آقای داور و دکتر آقایان منجر شد که این طرح به نحو مطلوبی پیش برود. در نهایت با سرمایه‌ی دولت و ضمن حمایت‌های پهلوی اول، اولین شرکتِ بیمه‌ای ایرانی تاسیس می‌گردد.
در آن زمان چند شرکت بیمه‌ای خارجی در ایران حضور داشتند؟ از سنگ‌اندازی‌های رقبا در قبال بیمه‌ی ایرانی بگویید.
بله؛ حدودا ۱۰ تا ۱۵ نمایندگی از کشورهایی همچون انگلیس، شوروی، سوئیس در ایران حضور داشتند. حق بیمه‌ای که در آن سال‌ها و قبل از تاسیس شرکت بیمه‌ی ایران وصول می‌شد، حدود ۸۵۰ هزار تومان بود (که مبلغ بسیار قابل توجهی بوده ) و تمام منافع آن از ایران خارج می شد. بیمه ایران در چنین فضای رقابتیِ یک طرفه‌ای پا گرفت.
انگلیس در این شرایط شروع به سنگ‌اندازی می‌کند تا بیمه ایران نتواند فعالیتی داشته باشد. با این شرایط ناگهان از سوی انگلیسی‌ها بیانه‌ای صادر شد با این مضمون که هیچ شرکت اروپایی حق همکاری با هیچ شرکت بیمه‌ای داخلی ایرانی را ندارد. این موضع‌گیری انگلیسی‌ها «دکتر آقایان» را با مشکلات عدیده‌ای مواجه کرد و لذا شروع به رای‌زنی با شرکت‌های مختلف اروپایی می‌کند تا وارد ایران شوند و با بیمه ایران همکاری داشته باشند. ضمن مکاتبات دکتر آقایان با وزارت خارجه، ایشان خواهان این مساله شد تا یک کارشناس بیمه وارد ایران شود و کار خود را با بیمه ایران آغاز کند.
طی این تلاش‌ها، مذاکرات ابتدایی با یک کارشناس روسِ ساکن آلمان صورت گرفت. در شبی که قرار بود که این فرد وارد ایران شود، به طور مشکوکی فوت می‌کند. در خاطرات دکتر آقایان آمده که به نظر ایشان این فرد عمدا حذف شده است تا با بیمه ایران همکاری نکنند.
با این وصف تلاش انگلیسی‌ها ناکام ماند؛ چراکه بعد از چند ماه دکتر «ناپهولز» سوئیسی حاضر می‌شود تا به ایران بیاید و همکاری خود را با بیمه ایران آغاز کند.
با توجه به کارشکنی انگلیسی‌ها آیا تلاش خاصی از سوی مدیران وقت بیمه ایران و وزارت دارائی وقت انجام گرفت؟
ضمن تلاش‌های دکتر آقایان، نهایتا در شهریور ۱۳۱۴ ثبت بیمه ایران عملا نهایی شده بود. در فاصله‌ی بین شهریور و آبان همان سال، یعنی حدودا فاصله‌ای ۳ ماهه، پهلوی پیگیر این ماجرا شد که چرا این کار به کندی پیش می‌رود. لذا برای دومین بار آقای دکتر آقایان و آقای داور به دفتر پهلوی اول فراخوانده می‌شوند که چرا کار به کندی پیش می‌رود و آنها نیز کل داستان را برای او تعریف می‌کنند و مقرر می شود در سریعترین زمان ممکن ، شرکت بیمه ایران فعالیت رسمی خود را آغاز کند.
۱۵ آبان ۱۳۱۴ اولین بیمه نامه صادر می‌شود و این روز تا قبل از پیروزی انقلاب به عنوان روز بیمه شناخته می‌شد. بعد از انقلاب و در تیرماه سال ۵۸ تمام شرکت‌های بیمه، ملی اعلام می‌شوند و فقط بیمه ایران به عنوان بیمه دولتی باقی می‌ماند. سال ۱۳۶۸ یک قانون برای سازماندهی شرکت‌های بیمه به تصویب می‌رسد که از آن روز به بعد، هر ساله همان روز را (۱۳ آذر) به عنوان روز بیمه گرامی می‌دارند.
این تاریخی کوتاه از نحوه شکل گیری بیمه ایران بود که البته سختی‌هایش بسیار بیشتر از این موارد بود که قید شد. روزهای اول تاسیس بیمه ایران، حتی سرمایه‌ی اولیه‌ای برای تاسیس بیمه ایران وجود نداشت. به همین خاطر از سوی دولتِ وقت، املاک مشخصی را به اسم بیمه ایران ثبت می‌کنند تا بیمه‌ی ایران ضمن فروش و یا اجاره دادن آنها بتواند سرمایه‌ی اولیه‌ای به دست آورد؛ به همین خاطر کل منطقه‌ی سبزه میدان به نام بیمه ایران به ثبت رسید. بیمه ایران ضمن چنین شرایطی توانست تاسیس شود و به مردم ایران خدمت‌رسانی کند.
اکنون و ضمن چنین تاریخی، ما در "خانه‌ی فرهنگ بیمه ایران" بدون هیچ جهت‌گیری سیاسی و صرفا جهت منعکس نمودن تاریخ بیمه ایران سعی کرده‌ایم تاریخ تاسیس و فعالیت بیمه ایران را زنده نگه داریم تا به نسل‌های آینده انتقال دهیم.
اجازه بدهید حدیثی از امام علی (ع) را ذکر کنم. در حدیثی به نقل از حضرت علی (ع) خطاب به امام حسن (ع) چنین آمده که : " پسرم! درست است که من به اندازه پیشینیان عمر نکرده‌ام، امّا در کردار آنها نظر افکندم، و در اخبارشان اندیشیدم، و در آثارشان سیر کردم تا آنجا که گویا یکى از آنان شده‌ام، بلکه با مطالعه تاریخ آنان، گویا از اوّل تا پایان عمرشان با آنان بوده‌ام، پس قسمت‌هاى روشن و شیرین زندگى آنان را از دوران تیرگى شناختم، و زندگانى سودمند آنان را با دوران زیان بارش شناسایى کردم، سپس از هر چیزى مهم و ارزش مند آن را، و از هر حادثه‌اى، زیبا و شیرین آن را براى تو برگزیدم، و ناشناخته‌‌هاى آنان را دور کردم، پس آن گونه که پدرى مهربان نیکى‌ها را براى فرزندش مى‌پسندد، من نیز بر آن شدم تو را با خوبى‌ها تربیت کنم، زیرا در آغاز زندگى قرار دارى، تازه به روزگار روى آورده‌اى، نیّتى سالم و روحى با صفا دارى."
بر اساس این حدیث می‌شود گفت که باید ضمن مطالعه تاریخ، از زندگی و عملکرد گذشتگان درس گرفت و بهترین آنها را انتخاب کرد. در خانه فرهنگ نیز ما چنین هدف و نیتی داریم که با انعکاس تاریخ بیمه ایران، درس‌های لازم را یاد بگیریم و در مسئولیت‌پذیری‌های خود به کار ببندیم. در آینده‌ی نزدیک، خانه فرهنگ بیمه‌ی ایران فعالیت‌های متنوع‌تر و گسترده‌تری را در این زمینه ارائه خواهد کرد.
