بحران ژئوپلتیکی روسیه-اوکراین و فرصت‌های احتمالی برای ایران

به گزارش ایلنا، بحران ژئوپلیتیکی روسیه و اوکراین و تاثیر آن بر بازار گاز، وضعیت موجود و چشم انداز بازار گاز اروپا، وضعیت موجود و چشم انداز صنعت گاز روسیه، تحریم‌های جدید روسیه و اثرات اقتصادی آن، آلترناتیوهای اروپا برای جایگزینی گاز روسیه و فرصت‌ها و چالش‌های ایران موضوعاتی است که از سوی موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی مورد بررسی کارشناسی قرار گرفته است. متن این تحلیل در ادامه می‌آید:

الف: تحلیل وضعیت موجود و چشم انداز بازار گاز اروپا

در سال 2020 کل تولید گاز طبیعی در اروپا 6/218 میلیارد متر مکعب بود که بخش عمده آن در دریای شمال تولید شده است. تولید گاز طبیعی در اروپا تا سال 2004 روند صعودی داشت و در این سال به 4/337 میلیارد متر مکعب رسید اما از سال 2004 تولید گاز طبیعی این منطقه روند نزولی داشته است و تا سال 2020 حدود 8/118 میلیارد متر مکعب  معادل 35 درصد کاهش یافته است.

تولیدکنندگان گاز در اروپا

بخش عمده گاز تولید در اروپا از حوزه های دریای شمال تولید میشود و در این منطقه نروژ جایگاه اول را دارد و در سال 2020 بیش از نیمی از گاز تولیدی اروپا از حوزهای گازی و نفتی نروژ در دریای شمال و دریای بارنتز تولید شده است. در سال 2020 تولید گاز طبیعی نروژ 5/111 میلیارد متر مکعب بوده که 51 درصد از کل تولید گاز اروپا را شامل میشده است بعد از نروژ، کشورهای انگلستان، هلند و اوکراین به ترتیب با تولید  5/39 ، 20 و 19 میلیارد متر مکعب در جایگاه های بعدی قرار داشتند

مصرف گاز در اروپا

در سال 2020 کل مصرف گاز طبیعی در اروپا 1/541 میلیارد متر مکعب بود که 5/2 درصد نسبت به سال 2019 کاهش یافته است. مصرف گاز طبیعی در اروپا از سال 2005 روند نزولی داشته است در سال 2005 مصرف گاز به 6/627 میلیارد متر مکعب بود و از این سال مصرف این منطقه با نوساناتی روند نزولی داشت و تا سال 2020  حدود 5/86 میلیارد متر مکعب  معادل 8/13 درصد کاهش یافته است اما به دلیل کاهش بیشتر تولید واردات گاز این منطقه افزایش یافته است.

روند مصرف گاز در اروپا

در سال 2020 آلمان با مصرف  5/86  میلیارد متر مکعب  بزرگترین مصرف کننده گاز طبیعی در اروپا بوده و کشورهای انگلستان، ایتالیا و ترکیه به ترتیب با مصرف 5/72، 7/67 و 4/46 میلیارد متر مکعب در رتبه های بعدی قرار داشته اند

واردات گاز طبیعی اروپا

همانطور که اشاره شد اگرچه در چند سال گذشته مصرف گاز طبیعی اروپا روند نزولی داشته اما به دلیل افت بیشتر روند تولید این منطقه، واردات گاز طبیعی منطقه روند صعودی داشته و در سال 2020 کل واردات این منطقه به 5/322 میلیارد متر مکعب رسیده است که بالاترین سطح واردات منطقه می باشد.

واردات گاز طبیعی اروپا

بخش عمده مصرف گاز اروپا از طریق واردات تامین میشود که بخش عمده آن از طریق خطوط لوله روسیه به اروپا است. مهمترین منابع وارداتی گاز اروپا به ترتیب عبارتند از: روسیه، ال ان جی وارداتی، شمال افریقا و آذربایجان هستند

واردات گاز اروپا به تفکیک منبع در سال 2021(میلیون متر مکعب در روز)

جدول 1 : واردات گاز کشورهای اروپایی از روسیه در سال 2020

در سال 2020 کل واردات ال ان جی اروپا 8/114 میلیارد متر مکعب بوده  و قطر با 2/30 میلیارد متر مکعب بزرگترین صادرکننده ال ان جی به اروپا بوده است و سپس آمریکا با 6/25 میلیارد متر مکعب در جایگاه دوم قرار داشته است در چند سال گذشته واردات ال ان جی اروپا روند صعودی داشته است

ب: تحلیل وضعیت موجود و چشم انداز صنعت گاز روسیه

تغییر در الگوی مبادلاتی

روسیه بزرگترین صادرکننده گاز جهان از طریق شرکت دولتی گازپروم است. صادرات خطوط لوله همچنان از انتظارات فراتر رفته و گازپروم رکورد صادرات به اروپا و ترکیه را 199 میلیارد متر مکعب در سال 2019 گزارش کرده است. با وجود کاهش صادرات در سال 2020 به دلیل کووید-19، تقاضای اروپا همچنان پیش از شروع جنگ روسیه و اکراین قوی بود و کاهش تولید بومی و همچنین افزایش تقاضای بخش برق از حجم آینده صادراتی روسیه حمایت می‌کرد. صادرات گاز خط لوله از طریق ترک‌استریم و به چین اخیرا آغاز شده بود. این دو مسیر، جایگزین های عرضه و همچنین بازارهای جدید را به روسیه ارائه می دهند. پس از سال 2020، صادرات LNG با افزوده شدن واحد جدید LNG در پایانه یامال به رشد خود ادامه داده بود.

خطوط لوله انتقال گاز روسیه به اروپا

مسیرهای مهم انتقال شامل خط لوله یامال است که از بلاروس و لهستان با ظرفیت 33 میلیارد متر مکعب در سال عبور می کند و خط لوله بزرگتر جریان شمالی در دریای بالتیک که می تواند 55 میلیارد متر مکعب در سال را انتقال دهد. بر اساس گزارش اکونومیست، سالانه 40 میلیارد متر مکعب بیشتر از طریق اوکراین قابل حمل است. اقتصادهای بزرگ اروپایی که 40 درصد یا بیشتر از گاز طبیعی خود را از روسیه تامین می کنند عبارتند از آلمان، ایتالیا و لهستان. بسیاری از کشورهای کوچکتر، به ویژه در اروپای شرقی و بالکان، حتی بیشتر به تامین گاز روسیه وابسته هستند.

شکل 1 : خطوط لوله عمده گاز طبیعی روسیه به اروپا( به میلیارد متر مکعب در سال )

پتانسیل صادراتی گاز روسیه:

مصرف داخلی گاز در روسیه در دهه گذشته نسبتاً ثابت بوده است و از 473 میلیارد مترمکعب در سال 2011 به حدود 500 میلیارد مترمکعب در سال 2021 رسیده است. به این ترتیب، بزرگترین محرک برای توسعه عرضه گاز روسیه، صادرات خواهد بود.

طبق آخرین چشم انداز افق سرمایه گذاری جهانی گاز وود مکنزی، صادرات روسیه تا سال 2025 باید 100 میلیارد مترمکعب افزایش می‌یافت. بخشی از این افزایش برای تطبیق با خط لوله 38 میلیارد مترمکعبی "قدرت سیبری" به چین و 28 میلیارد مترمکعب LNG 2 قطب شمال مورد نیاز بود. با این حال، به دلیل کاهش تولید داخلی و ایجاد تعادل مجدد در بازار LNG که باعث کاهش واردات LNG از سال 2023 خواهد شد، حدود 50 میلیارد متر مکعب صادرات خط لوله اضافی به اروپا نیز مورد نیاز بود. ولی  انتظار می‌رفت که رشد در صادرات روسیه  پس از سال 2025 با کاهش مواجه شود. انتظار میرفت که کاهش تقاضای گاز اروپا و افزایش سرمایه گذاری در عرضه و دسترسی اروپا به LNG، بر تقاضا برای صادرات خط لوله روسیه به سمت غرب تاثیر بگذارد. ابهاماتی در مورد افزایش صادرات خط لوله به چین، فراتر از خط لوله قدرت سیبری، و همچنین تحولات عرضه LNG وجود داشت. پیش‌بینی وود مکنزی پیش از شروع جنگ این بود که صادرات بین سال‌های 2025 تا 2030 تنها 54 میلیارد متر مکعب افزایش خواهد یافت.

نمودار 8 : روند تحولات صادرات گاز روسیه در افق  2030

Source: Wood Mackenzie

چشم انداز عرضه گاز روسیه تا 2030

روسیه به تدریج عرضه گاز را افزایش داده است: از 584 میلیارد مترمکعب در سال 2000، به 651 میلیارد مترمکعب در سال 2010 و به میزان بی‌سابقه حدود 762 میلیارد مترمکعب در سال 2021. پیش از شروع جنگ بین روسیه و اکراین، انتظار این بود که این روند رو به رشد ادامه یابد. با در نظر گرفتن گذار انرژی، روسیه به دنبال کسب درآمد سریع از منابع عظیم خود بود و در نظر داشت پروژه های مختلفی را در چند سال آینده آغاز کند. قرار بود عرضه از منطقه یامال-ننتس کماکان مهم ترین مرکز تولید ادامه یابد، اما میادین بزرگ دیگری نیز در شرق سیبری و خاور دور در برنامه توسعه قرار داشتند.

این برنامه ها عبارتند از:

• رشد در میادین فعلی: این برنامه‌ها شامل پروژه هایی مانند Chayandinskoye گازپروم و خوشه North Russkoye از NOVATEK می شود. رشد در میادین در حال تولید، کاهش پروژه‌های برونفیلد را جبران می‌کند و منجر به رشد تولید داخلی تا سال 2025، پیش از شروع کاهش کلی می‌شوند.

• پروژه های گازی جدید خط لوله: چندین میدان غول پیکر در حال حاضر در حال توسعه هستند و تا سال 2026 به بهره برداری خواهند رسید. اینها عبارتند از Kharampurskoye (2022)، Kovyktinskoye (2022)، Kharasaveiskoye (2023)، South Kirinskoye (2024)، Kamennomysskoye More (2025) و Tambei. (2026)

• پروژه های جدید LNG: پروژه های در دست توسعه عبارتند از قطب شمال LNG-2 و بالتیک LNG (بخشی از مجتمع شیمیایی گاز Ust-Luga). گاز پروژه دومی که ذکر شد، توسط میدان Tambeiskoye عرضه می شود که بخشی از حجم آن به بازار داخلی نیز می رسد. سایر پروژه‌های پیش از FID می‌توانند در بخش دوم این دهه آغاز شوند، از جمله میدان Kruzenshternskoye و همچنین توسعه LNG-1 قطب شمال و توسعه LNG خاور دور (میادین ساخالین-1). در نهایت، انتظار می‌رود که تولید نفت روسیه در این دهه با پروژه‌های جدید در تایمیر و شرق سیبری رشد کند. این امر با رشد تولید گاز همراه مشاهده خواهد شد.

به طور خلاصه، طبق پیش‌بینی وود مکنزی، حدود 101 میلیارد مترمکعب عرضه بیشتر تا سال 2025 پیش از شکل گیری جنگ باید محقق می‌شد، که همه آن از میادین در حال توسعه قرار بود تامین شود. و امکان توسعه حدود 130 میلیارد متر مکعب دیگر تا سال 2030 موجود بود که پتانسیل رشد کل عرضه گاز را تا سال 2030 به تقریباً 1 تریلیون مترمکعب می رساند.

نمودار  : چشم انداز تولید گاز روسیه در افق 2030

روسیه در نظر داشت که کمترین میزان ممکن گاز را از طریق اوکراین صادر کند

گازپروم معمولاً گازی را که اروپا نیاز داشته تأمین کرده و در صورت نیاز حجم بیشتری را رزرو می کرده و به شدت از سهم بازاری خود در اروپا دفاع می‌کرده است. به دلیل شبکه خط لوله گسترده و هزینه های پایین تولید، روسیه توانایی انجام این کار را داشته و این امکان را داشته که قیمت گاز را در بازار اروپا پایین نگه دارد و به نوبه خود عرضه خط لوله از کشورهای دیگر و محموله های LNG را به مقصدهای دیگر در جهان منحرف می کند. ولی در سال 2021، علیرغم افزایش تقاضا، گازپروم تمایلی به رزرو هر گونه حجم اضافی گاز از طریق اوکراین را نداشت، که این امر باعث تشدید قیمت های بالای گاز در اروپا شده است. در شرایط عادی بازار، در یک چنین شرایطی محموله های LNG برای جبران کمبود باید به طرف اروپا سرازیر می‌شدند. با این حال، بازار جهانی LNG با ظرفیت مازاد کم و سطوح پایین ذخیره سازی پس از یک زمستان سخت، باعث شده است که گازپروم بتواند به محیطی تقریباً عالی برای به حداکثر رساندن دریافتی بدون هیچ گونه تهدید جدی برای موقعیت سهم بازار خود دست یابد. گازپروم در نظر داشت از این طریق فشار را برای به نتیجه رساندن پروژه نورد استریم 2 نیز افزایش دهد. البته دلایل اقتصادی نیز در پس کاهش صادرات گاز از طریق اوکراین در سال 2021 وجود داشته است زیرا طبق آنچه در مذاکرات 2020 تا 2024 بین دو کشور مطرح شده، تعرفه ارسال گاز روسیه از طریق اوکراین به اروپا به نسبت به خط لوله یمال یا نورد استریم بالاتر بوده است.

نورد استریم 2 برای جایگزینی حجم های از دست رفته از طریق اوکراین

نورد استریم که در اواخر سال 2011 تکمیل شد، اولین خط لوله از دو خط لوله برنامه ریزی شده بود که مستقیماً از روسیه به آلمان می رود. Nord tream 2 دومین مورد از این دو خط لوله است و ساخت و ساز بیش از 95٪ تکمیل شده است. . طول این مسیر 1230 کیلومتر است و هر کدام از این دو خط لوله ظرفیت انتقال 55 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از روسیه به آلمان در سال را دارا می‌باشند. گازپروم از اواسط سال 2017 از طریق نورد استریم گاز را با ظرفیت نزدیک یا کمی بالاتر از حداکثر ظرفیت استاندارد صادر کرده است. عوامل متعددی ما را به این دیدگاه سوق می دهد که نورد استریم 2 این قابلیت را دارد که به میزان قابل توجهی سریعتر از مدل قبلی خود به ظرفیت حداکثر در نیمی از زمان نورد استریم 1 افزایش می یابد. بیانیه های گازپروم روشن کرده است که هر حجم اضافی گاز مورد نیاز اروپا پس از تکمیل از طریق نورد استریم 2 صادر خواهد شد. میادین گازی که قرار است خطوط لوله نورد استریم را تامین کنند، مورد تمرکز گازپروم و سرمایه گذاری است و این در نقطه مقابل میادین بالغ و رو به زوال تامین کننده سیستم ترانزیت گاز اوکراین می‌باشد. علیرغم تاخیر در نورد استریم 2، گازپروم در اوایل آگوست گزارش داد که حجم صادرات 23.2 درصد در سال گذشته افزایش یافته است یعنی کمی کمتر از 22 میلیارد متر مکعب. با این حال، گازپروم اعلام کرده است که انتظار دارد حجم صادرات اروپا در سال 2021 بین 175 تا 183 میلیارد مترمکعب باشد که بسیار نزدیک به حجم صادرات در سال 2020 یعنی 175 میلیارد مترمکعب خواهد بود. برای رسیدن گازپروم به این محدوده مورد انتظار، حجم صادرات باید قبل از پایان سال کاهش می‌یافت. با این حال، با توجه به رکورد قیمت گاز در اروپا، و همچنین اختلال در عرضه ناشی از آتش سوزی در کارخانه میعانات گازی Urengoy، این امر بعید به نظر می‌رسد.

گاز بیشتر به سمت شرق

قرار بود توزیع بازار صادرات گاز روسیه از سال 2020 پس از اجرایی شدن قرارداد 38 میلیارد مترمکعبی گاز روسیه با چین تغییر کند. همزمان با هدایت گاز بیشتر به چین، واردات اروپا احتمالاً ثابت می‌ماند اما مانند صادرات آسیایی شکوفا نمی‌شود. واردات LNG از طریق واردکنندگان معتبر - از جمله لهستان، لیتوانی و احتمالا کرواسی - جایگزین مناسبی برای گاز روسیه خواهد بود. جریان گاز خط لوله از آذربایجان از طریق مسیر کریدور جنوبی قرار است در سال 2020 آغاز شود. بخش های برق در سراسر اتحادیه اروپا و ترکیه به استفاده از انرژی های تجدیدپذیر بیشتری ادامه خواهند داد. خطوط لوله بالقوه به اروپا، از جمله ترک‌استریم و نورد استریم 2، به جای افزایش قابل‌توجه تحویل، تنها عرضه گاز را منحرف می‌کند. کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق - به ویژه اوکراین و بلاروس - بازار کوچکتری را برای روسیه تشکیل خواهند داد. اوکراین مصرف داخلی را به میزان قابل توجهی کاهش داده است و از سال 2016 به طور کامل از گاز روسیه دور شده است. اگرچه به طور غیر مستقیم گاز روسیه را از جریان های معکوس اروپا وارد می کند. بلاروس در حال ساخت یک نیروگاه هسته ای ساخت روسیه است که مصرف گاز در بخش برق را به میزان قابل توجهی کاهش می دهد.

LNG در نهایت نقش بزرگتری را ایفا می کند

تغییر کلیدی دیگر در بازار صادرات گاز روسیه، رشد LNG به عنوان سهمی از کل صادرات گاز روسیه است. پیش‌بینی می‌شود که صادرات LNG از Yamal LNG در سال‌های 2018، 2019 و 2020 افزایش یابد و با آنلاین شدن هر واحد جدید تولید 5.5 میلیون تنی افزایش یابد. همه واحدها در حال حاضر فعال هستند. LNG شرق دور در سال 2013 FID دریافت کرد، اگرچه Rosneft اساساً این توسعه را متوقف کرده است. پروژه نواتک Arctic LNG 2 در سپتامبر 2019 به FID رسید. این توسعه بخش مهمی از استراتژی صادرات بلندمدت برای تولید گاز روسیه است، با هزینه کم که هدف آن تصاحب سهم بازار بیشتری از تقاضای LNG آسیا است. هدف این تاسیسات این است که تا سال 2023 اولین واحد از سه واحد مایع سازی را با ظرفیت کامل 26.9 میلیارد متر مکعب تا سال 2026 آنلاین کند. روسیه همچنین گشایش مسیر دریای شمالی را که مسیر دریایی بسیار کوتاه‌تری به سمت آسیا در قطب شمال واقع در شمال روسیه است، را ترویج می‌کند. در حال حاضر، یخ دریا ترانزیت از این مسیر را به پنج یا شش ماه در سال محدود می کند. انتظار می‌رود صادرات LNG روسیه از سال 2018 رشد کند و از صادرات جدید خط لوله قدرت سیبری حمایت کند. توسعه LNG و تعهد صادرات سالانه 38 میلیارد متر مکعب به چین، محرک های اصلی رشد صادرات گاز روسیه هستند.

در عین حال، تشدید تنش نظامی روسیه و ناتو بر سر اوکراین خطراتی را برای میزان صادرات گاز روسیه به اروپا در سال های آینده ایجاد می کند. افزایش اخیر قیمت گاز اروپا، همچنین پیامد عرضه محدود گاز روسیه از طریق لوله به اروپا، اعتماد به توانایی روسیه برای تامین گاز را حتی پیش از شروع جنگ متزلزل کرده بود: در صورتی که جنگ بین روسیه و اکراین رخ نمیداد، انتظار می‌رفت که روسیه با کمک موج جدید پروژه های گازپروم، نواتک، روس نفت و شرکای آنها بر عرضه خود بیافزاید. منطقه یامال-ننتس کماکان بر عرضه غلبه خواهد داشت. اما بسیاری از افزایش رشد تولید روسیه باید طی 3 سال آینده اتفاق می‌افتاد و روسیه باید تا سال 2025 حدود 100 میلیارد متر مکعب دیگر تولید می‌کرد که شامل 50 میلیارد متر مکعب افزایش صادرات به اروپا می‌شد. در حال حاضر برنامه‌هایی برای حمایت از این رشد، از جمله افزایش تولید در میادین موجود و راه‌اندازی میادینی که اخیراً تحریم شده‌اند، طراحی شده اند. با این حال، مقیاس الزامات به سمت محدودیت در دسترس بودن ظرفیت اضافی اشاره می‌کند که به ایجاد ریسک صادراتی تحت شرایط آب و هوای سرد و/یا تاخیر در راه اندازی می‌انجامد. توسعه عرضه پس از سال 2025 ممکن است کندتر باشد. تقاضای اروپا کاهش می یابد در حالی که خطراتی در مورد توسعه بیشتر خط لوله به سمت چین و عرضه LNG وجود دارد. وود مکنزی برای 73 میلیارد متر مکعب از تولید بالقوه روسیه ریسک مورد نیاز بازار نبودن را پیش‌بینی کرده است که به معنی این است که برخی از پروژه های بالادستی به تعویق می افتند یا متوقف می شوند. شرکت ها ممکن است نیاز داشته باشند تمرکز خود را روی متانول، آمونیاک و گاز به مواد شیمیایی به عنوان گزینه های جایگزین برای کسب درآمد از ذخایر با توجه به گذار انرژی تغییر دهند.

حتی با اتصال به چین، اروپا بزرگترین بازار صادرات گاز روسیه باقی خواهد ماند. علی‌رغم تلاش‌های اروپا و روسیه برای تنوع بخشیدن به منابع و بازارهای گاز خود، زیرساخت‌ها و محدودیت‌های در دسترس وجود دارد که از تغییر اساسی بازارهای خود در 10 سال آینده جلوگیری می‌کند. علاوه بر این، علیرغم لفاظی های سیاسی اتحادیه اروپا علیه گاز روسیه، کشورهایی که در اروپای شرقی، مرکزی و جنوبی بیشتر به گاز روسیه وابسته هستند، تمایلی به رد کردن روسیه به عنوان یک شریک به طور کامل ندارند. یونان، بلغارستان و صربستان از جمله حامیان افزایش ارتباطات گازی با روسیه بوده اند.

آنچه آورده شد، بیان وضعیت جاری و پیش‌بینی از ظرفیت صادراتی و تقاضای اروپا پیش از شروع جنگ بین روسیه و اوکراین بود. با آغاز جنگ از هفته گذشته، رسما پروژه نورد استریم 2 متوقف شده در حالی که به نظر می‌رسد علاوه بر 73 میلیارد متر مکعب ظرفیت مازاد گازی روسیه، با توجه به کاهش تقاضای اروپا از این کشور در پی شکل گرفتن تحریم‌ها علیه روسیه، حجم بیشتری از گاز این کشور بدون مشتری باقی خواهد ماند و روسیه باید تلاش کند یا صادرات گاز را از طریق خط لوله به چین یا سایر کشورهای خاور دور فزایش دهد یا مشتریان جدیدی برای LNG خود بجز قاره اروپا بیابد.

ج: تحریم های جدید روسیه و اثرات اقتصادی آن

تحریم های اخیر وضع شده بر روسیه

اقتصادهای بزرگ جهانی با هدف افزایش فشار بر سیستم مالی روسیه و انزوای روسیه از جهان تجارت و صنایع با فناوری پیشرفته. با این حال، رهبران جهان محتاط هستند تا از هر گونه سرریز اثرات ناخواسته بر بازارهای جهانی انرژی دوری کنند. در زیر، تحریم‌های اصلی اتخاذ شده توسط اتحادیه اروپا، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا ‌پرداخته می شود.

اتحادیه اروپا:

مرحله اول تحریم ها

اتحادیه اروپا رسما اولین بخش از اقدامات علیه روسیه را در 23 فوریه 2022 منتشر کرد از طریق چهار تصمیم شورا و 5 آیین نامه شورا. اقدامات شامل

1- تحریم ها

اقدامات محدود کننده، یعنی مسدود کردن دارایی ها، ممنوعیت در دسترس قرار دادن وجوه افراد و نهادهای ذکر شده و ممنوعیت سفر از ورود یا عبور از آن اتحادیه اروپا

2- محدودیت های مالی علیه روسیه

با هدف مهار توانایی دولت روسیه و بانک مرکزی برای دسترسی به سرمایه و بازارهای مالی و خدمات اتحادیه اروپا.

• بر این اساس خرید یا فروش مستقیم یا غیرمستقیم، تأمین مستقیم یا غیرمستقیم سرمایه گذاری خدمات برای یا کمک در صدور یا هر معامله دیگری که قابل انتقال است، اوراق بهادار و ابزارهای بازار پول منتشر شده پس از 9 مارس 2022 توسط دولت و بانک مرکزی روسیه ممنوع است.

• هر گونه وام یا اعتبار جدید به روسیه، دولت آن و بانک مرکزی روسیه پس از آن 23 فوریه 2022.

3- محدودیت در روابط اقتصادی با دونتسک و مناطق لوهانسک

• ممنوعیت واردات کالاهای منشأ این مناطق از جمله ممنوعیت فعالیت های تامین مالی، بیمه و اتکایی مرتبط، به استثنای کالاهایی که برای آنها مقامات اوکراین گواهی مبدا را مطابق با اتحادیه اروپا و اوکراین صادر کردند، موافقتنامه انجمن (معافیت برای اجرای قراردادهای منعقد شده قبل از 23 فوریه تا 24 مه)

• ممنوعیت سرمایه گذاری در املاک و یا اشخاص حقیقی در این مناطق 9

• ممنوعیت ارائه خدمات گردشگری

• ممنوعیت صادرات برای کالاها و فناوری های فهرست شده مناسب برای استفاده در حمل و نقل، صنایع مخابرات، انرژی، نفت، گاز و منابع معدنی؛ و ممنوعیت برای ارائه هرگونه کمک فنی مرتبط، خدمات دلالی و تامین مالی.

مرحله دوم تحریم ها

تشدید فعالیت‌های نظامی روسیه در اوکراین باعث شد اتحادیه اروپا به سرعت بخش دوم را مستقر کند اقدامات علیه روسیه پس از جلسه شورا در 24 فوریه، شورا موافقت کرد اعمال تحریم های اضافی در بخش مالی، انرژی و حمل و نقل، کالاهای با استفاده دوگانه و همچنین کنترل صادرات و تامین مالی صادرات، سیاست ویزا، لیست های اضافی از افراد روسی و معیارهای جدید لیست.

ویژگی‌های اصلی تحریم‌های بخش دوم بر چهار بخش (مالی، انرژی، حمل و نقل و فناوری). عناصر کلیدی به شرح زیر است:

• تحریم های مالی بیشتر با هدف قرار دادن 70 درصد از دولت، بازار و کلیه روسیه شرکت های دولتی، که مانع از دسترسی روسیه به بازارهای سرمایه اتحادیه اروپا می شود.

• محدودیت‌ها/ممنوعیت‌های تجاری و کنترل‌های صادراتی برای قطع دسترسی روسیه به موارد حیاتی فناوری و سایر بخش های استراتژیک

• ممنوعیت تأمین دعاوی مربوط به اجرای تحریم ها در خصوص افراد و نهادهایی که به عنوان هدف شناسایی شده اند. تجدید نظر در قوانین ویزا، پایان دادن به دسترسی ممتاز دیپلمات ها و گروه های مرتبط

مرحله سوم تحریم ها

• حذف برخی مؤسسات مالی روسیه از سوئیفت

• اقدامات برای جلوگیری از اقدام بانک مرکزی روسیه برای استفاده از حدود 600 میلیارد دلار ذخایر برای تضعیف تحریم های اتخاذ شده

• محدودیت در شیوه های «ویزای طلایی»

• ایجاد یک "گروه ویژه فراآتلانتیکی که اجرای موثر تحریم‌های مالی با شناسایی و مسدود کردن دارایی‌های تحریم‌شدگان افراد و شرکت هایی که در حوزه قضایی وجود دارند

• همچنین اقداماتی برای مقابله با اطلاعات نادرست و «سایر اشکال ترکیبی» آغاز خواهد شد

آمریکا

آمریکا در 24 فوریه تحریم های جدید زیر را بر روسیه وضع کرد:

• قطع ارتباط با سیستم مالی ایالات متحده برای بزرگترین مالی روسیه موسسه، Sberbank؛

• تحریم های مسدود کننده کامل دومین موسسه مالی بزرگ روسیه، بانک VTB، دیگر مؤسسات مالی بزرگ روسیه و نخبگان روسی و خانواده های آنها

• محدودیت های جدید بدهی و حقوق صاحبان سهام در سیزده شرکت و نهاد روسی

محدودیت های صادراتی به روسیه عمدتاً شامل موارد زیر است:

• محدودیت در صادرات تقریباً تمام اقلام و اقلام ایالات متحده تولید شده در کشورهایی که از نرم افزار، فناوری یا تجهیزات با منشاء ایالات متحده استفاده می کنند که کاربران نهایی نظامی دارند، از جمله وزارت دفاع روسیه در هر کجا که باشند؛

• محدودیت در صادرات فناوری های حساس ایالات متحده تولید شده در کشورهایی که از نرم افزار، فناوری یا تجهیزات با منشاء ایالات متحده استفاده می کنند، از جمله نیمه هادی ها، مخابرات، امنیت رمزگذاری، لیزر، حسگرها، ناوبری، اویونیک و فناوری های دریایی.

کشورهای دیگر همسویی خود را با اتحادیه اروپا، بریتانیا و ایالات متحده و تحریم های اتخاذ شده اعلام کردند  و به شرح زیر می باشد:

کانادا علاوه بر اقدامات اولیه خود علیه روسیه، دومین اقدام خود را نیز اتخاذ کرد از جمله محدودیت های اضافی برای افراد و نهادها، محدودیت در صادرات به روسیه (توقف درخواست های جدید مجوز صادرات) و لغو مجوزهای صادراتی معتبر

نخست وزیر ژاپن نیز اعلام کرد که تحریم های بیشتری را اعمال خواهند کرد از جمله کنترل صادرات محصولات با تکنولوژی بالا مانند نیمه هادی ها، توقف در دارایی های نگهداری شده توسط موسسات مالی روسیه و تعلیق صدور ویزا برای برخی افراد و نهادهای روسی

استرالیا، تایوان، کره جنوبی و سوئیس به گسترش اقدامات تحریمی خود بر علیه افراد و محدودیت‌های صادراتی برای کالاهای با فناوری پیشرفته پرداختند.

وضعیت تجاری اتحادیه اروپا با روسیه

نمودار زیر واردات و تراز تجاری بین اتحادیه اروپا و روسیه را از سال 2011 تا 2021 نشان می دهد. در سال 2011، اتحادیه اروپا 89 میلیارد یورو کسری تجاری با روسیه داشت. کسری تجاری در کل دوره باقی ماند و در سال 2021 به 69 میلیارد یورو رسید. هم صادرات به روسیه و هم واردات از روسیه بین سال های 2011 تا 2021 کاهش یافت. صادرات اتحادیه اروپا به روسیه در سال 2012 بالاترین میزان (118 میلیارد یورو) و کمترین میزان در سال 2016 (69 میلیارد یورو) بود. ). واردات اتحادیه اروپا از روسیه در سال 2012 بالاترین میزان (204 میلیارد یورو) و کمترین میزان در سال 2020 (95 میلیارد یورو) بود.

نمودار روند تجارت کالای اتحادیه اروپا با روسیه

منبع: Eurostat

تفکیک تجارت اتحادیه اروپا با روسیه در نمودار زیر نشان داده شده است. سایه های قرمز نشان دهنده کالاهای اولیه است: غذا و نوشیدنی، مواد خام و انرژی، در حالی که سایه های آبی کالاهای تولید شده را نشان می دهد: مواد شیمیایی، ماشین آلات و وسایل نقلیه و سایر محصولات تولیدی. کالاها در نهایت سایر کالاها با رنگ سبز نشان داده شده اند. در سال 2021، صادرات کالاهای تولیدی اتحادیه اروپا (88 درصد) سهم بیشتری نسبت به کالاهای اولیه (10 درصد) داشت. بیشترین کالاهای تولیدی صادراتی مربوط به ماشین آلات و وسایل نقلیه (44 درصد) و پس از آن مواد شیمیایی (23 درصد) و سایر کالاهای تولیدی (22 درصد) بوده است. در سال 2021، واردات کالاهای اولیه اتحادیه اروپا (68 درصد) سهم بیشتری نسبت به کالاهای تولیدی (19 درصد) داشت. بیشترین کالاهای اولیه وارداتی انرژی (62 درصد) و پس از آن مواد خام (5 درصد) و غذا و نوشیدنی (1 درصد) بوده است.

نمودار تجارت اتحادیه اروپا با روسیه به تفکیک گروه

منبع: Eurostat

جزئیات بیشتر در مورد کالاهای مبادله شده بین اتحادیه اروپا و روسیه در نمودار زیر آورده شده است که 20 کالای پرمعامله را نشان می دهد. این 20 کالای برتر 79 درصد از کل تجارت کالا در سال 2021 را پوشش دادند. شش کالا مربوط به ماشین آلات و وسایل نقلیه، هر کدام پنج کالا به انرژی و سایر کالاهای تولیدی، سه کالا به مواد شیمیایی و یک کالا به سایر کالاها تعلق داشتند. پرمعامله ترین گروه کالاها در این سطح نفت خام  بوده است.

نمودار کالاهای مبادله شده بین اتحادیه اروپا و روسیه 

منبع: Eurostat

در پی وابستگی شدید اروپا به گاز روسیه با افزایش تنش میان آنها قیمت گاز اروپا به شدت افزایش یافت و در دسامبر 2021 به حداکثر میزان تاریخی حود یعنی 180 Mwh (53 MMBtu) رسید. که این موضوع موجب افزایش قابل توجه هزینه انرژی و در پی آن افزایش تدریجی نرخ تورم شده است. اگر چه به سرعت قیمت کاهش پیدا کرد و لی همچنان در نرخ بالاتر از  70 Mwh (21 MMBtu) تثبیت شده است که نسبت به سابقه تاریخی آن نرخی بالاست. تنش بیشتر و افزایش تحریم ها منجر به افزایش تدریجی قیمت گاز در اروپا خواهد شد از آنجا که در کوتاه مدت امکان جایگزینی سریع وجود ندارد.    

نمودار روند قیمت گاز (TTF) در اروپا

د: آلترناتیوهای اروپا برای جایگزینی گاز روسیه

در این بخش از مطالعه برای بررسی جایگزین های اروپا برای واردات گاز از روسیه 3 سناریو در نظر گرفته می شود:

1- توقف اجرایی شدن پروژه های برنامه ریزی شده

2- کاهش 50 درصدی واردات گاز از روسیه طی 10 سال آینده

3- کاهش 100 درصدی واردات گاز از روسیه طی 10 سال آینده

سناریوی اول : توقف اجرایی شدن پروژه های برنامه ریزی شده

در این وضعیت با توجه به توقف اجرایی شدن خط لوله نورد استریم 2 که ظرفیت آن معادل 55 میلیارد متر مکعب در سال می باشد، اروپا می بایست به دنبال جایگزینی به همین میزان باشد.

سناریوی دوم : کاهش 50 درصدی واردات گاز از روسیه طی 10 سال آینده

در این وضعیت با توجه به کاهش 87 میلیارد متر مکعبی از واردات گازی خط لوله اروپا از روسیه، اروپا می بایست به دنبال جایگزینی به همین میزان باشد.

سناریوی سوم : کاهش 100 درصدی واردات گاز از روسیه طی 10 سال آینده

در این وضعیت با توجه به کاهش 175 میلیارد متر مکعبی از واردات گازی خط لوله اروپا از روسیه، اروپا می بایست به دنبال جایگزینی به همین میزان باشد.

بررسی آلترناتیوها

1- بهره گیری از پتانسیل منابع گازی مدیترانه شرقی

در این شرایط با توجه به پتانسیل تولید مدیترانه شرقی شامل میادین اصلی لویاتان، آفرودیت و الظهر در سالهای آتی به میزان 50 میلیارد متر مکعب، از این منطقه قابل جبران خواهد بود. با اینحال برخی ابهامات در این زمینه نیز وجود دارد.

پس از اکتشافات گازی سال 2009 و 2010 در شرق مدیترانه، بسیاری انتظار داشتند که این منطقه به یک قطب انرژی تبدیل شود. یک دهه بعد، چالش‌های بی‌شماری مرتبط با خط لوله EastMed باقی مانده و ویروس کرونا وضعیت بد را بدتر کرده است.

شکل منابع گازی مدیترانه شرقی

زمانی که بیش از یک دهه پیش اولین اکتشافات گاز در مدیترانه شرقی انجام شد، بسیاری از مفسران انتظار داشتند که این منطقه به یک قطب انرژی تبدیل شود. با این حال، شرایط بازار در طول زمان بدتر شده است و منطقه همچنان در بلاتکلیفی سیاسی فرو رفته است.

از همان ابتدا، فهرست چالش ها طولانی بود و تعداد بازیگران دولتی با منافع متضاد افزایش یافت. همه گیری ویروس کرونا به سادگی وضعیت بد را بدتر کرده است. به گفته آژانس بین المللی انرژی (IEA)، بحران ناشی از آن در بلندمدت بر بازارهای گاز طبیعی تأثیر خواهد گذاشت و چشم انداز میان مدت آن بسیار نامشخص است. خط لوله EastMed که ساخت آن چند سال پیش اعلام شد، گاز را از مدیترانه شرقی تا اروپای مرکزی انتقال خواهد داد و اکنون مشخص نیست که آیا این پروژه به سرانجام خواهد رسید یا خیر؟

سپس بحث تامین مالی مطرح می شود. کووید-19 دولت ها و سرمایه گذاران خصوصی را بسیار فقیرتر کرده است. اتحادیه اروپا ممکن است تصمیم بگیرد به جای سرمایه گذاری در انرژی سبز، بودجه محدود خود را برای پروژه هایی با مزایای کمی برای برنامه کلی امنیت انرژی خود هزینه نکند. علاوه بر این، ذخایر گاز مدیترانه شرقی در مقیاس جهانی بسیار ناچیز است. با این حال، برخی از بازیگران با انگیزه سیاسی ممکن است برای ساخت خط لوله فشار وارد کنند.

رژیم اشغالگر قدس در سال‌های 2009 و 2010 اکتشافات قابل‌توجهی گاز دریایی - میدان‌های تامار و لویاتان - را اعلام کرد که به عنوان دو مورد از بزرگ‌ترین یافته‌های دهه یاد شد. اکتشافات کوچکتر دیگری متعاقباً در قبرس و رژیم اشغالگر قدس انجام شد. اسرائیل در بهره برداری از منابع گازی فراساحلی بسیار جلوتر از همسایگان خود است، هرچند که بازار داخلی را بر صادرات در اولویت قرار می دهد. در سال 2012، رژیم اشغالگر قدس تصمیم گرفت صادرات گاز را تنها به 40 درصد از ذخایر بالقوه محدود کند تا عرضه داخلی را برای 25 سال آینده تضمین کند.

بازار جهانی گاز نیز در حال گسترش است. در حالی که بیشتر ترانزیت گاز هنوز از طریق خط لوله انجام می شود، تجارت LNG در سال 2019 نزدیک به 13 درصد افزایش یافت که بالاترین رشد را از سال 2011 نشان می دهد. به گفته آژانس بین المللی انرژی، این توسعه نویدبخش امنیت عرضه گاز طبیعی است. واحدهای گازی سازی و ذخیره سازی شناور (FRSUs) واردات جدید را به خاورمیانه، شمال آفریقا و جاهای دیگر تسهیل کرده اند. (برخلاف روش‌های دیگر، FRSU‌ها برای ساختن زیرساخت‌های لنگرگاه و تخلیه دائمی با هزینه اولیه بالا نیاز ندارند.) از طرف عرضه، تاسیسات مایع‌سازی شناور (FLNG) دسترسی به منابعی را که قبلاً برای کسب درآمد دشوار بود، آسان کرده اند.

جدول وضعیت میادین کشف شده گازی مدیترانه شرقی

مدیترانه شرقی یک منطقه از هم گسیخته سیاسی است و در نتیجه پتانسیل منطقه را به عنوان یک هاب گاز محدود می کند. سوریه از سال 2010 در بحبوحه جنگ داخلی بوده است. اسرائیل و لبنان هنوز رسماً با یکدیگر در جنگ هستند و ادعاهای متضادی بر سر مرزهای دریایی خود دارند. بین ترکیه و قبرس هم هنوز اختلافاتی وجود دارد. ترکیه به دلیل درگیری های مرزی دریایی، فعالیت های اکتشافی شرکت های نفتی بین المللی در منطقه انحصاری اقتصادی قبرس (EEZ) را مختل کرده است. برای پیچیده تر شدن اوضاع، در دسامبر 2019، ترکیه و لیبی به یک توافق دریایی دست یافتند که بر اساس آن یک منطقه EEZ از سواحل مدیترانه جنوبی ترکیه تا سواحل شمال شرقی لیبی ایجاد می شود. این توافق به شدت توسط یونان و قبرس محکوم شده است. به موازات آن، اسرائیل و مصر - که از نیروهای شورشی که با دولت لیبی مورد حمایت آنکارا می جنگند حمایت می کند - نگرانی های جدی خود را در مورد پیامدهای این پروژه برای ثبات در منطقه ابراز کرده اند.

خط لوله EastMed در فهرست پروژه های مورد علاقه مشترک (PCI) کمیسیون اروپا گنجانده شده است، که به عنوان "پروژه های زیرساختی فرامرزی کلیدی که سیستم های انرژی کشورهای اتحادیه اروپا را به هم مرتبط می کند" تعریف شده است. هدف آنها کمک به اتحادیه اروپا برای دستیابی به سیاست انرژی و اهداف آب و هوایی است: انرژی مقرون به صرفه، ایمن و پایدار برای همه شهروندان، و کربن زدایی بلندمدت اقتصاد مطابق با توافقنامه پاریس.

جدای از پیوند دادن سیستم های انرژی کشورهای اتحادیه اروپا، دیدن اینکه چگونه پروژه EastMed معیارهای تعریف شده در بالا را برآورده می کند دشوار است. این خط لوله با قیمتی در حدود 6 میلیارد یورو در ابتدا حدود 2 درصد از کل واردات گاز اتحادیه اروپا را تامین می کند و بعداً 2 درصد دیگر افزایش خواهد یافت. تصمیم نهایی سرمایه گذاری در سال 2022 انتظار می رفت و قرار بود این خط لوله انتقال گاز به شبکه اروپا را در سال 2025 آغاز کند. با این حال، در شرایط فعلی بعید به نظر می رسد که این زمان بندی ها برآورده شود. به نظر می رسد فشار برای خط لوله EastMed بیشتر با انگیزه سیاسی باشد. شبکه تلویزیونی دولتی یونان ERT از این پروژه به عنوان "سپر محافظ در برابر تحریکات ترکیه" یاد کرده است.

2- افزایش واردات LNG از آمریکا

میزان تولید LNG آمریکا در سال 2021 در حدود 71 میلیون تن بوده است و انتظار می رود تا 10 سال آینده میزان تولید به بیش از 160 میلیون تن در سال افزایش یابد، یعنی افزایشی در حدود 90 میلیون تن در سال معادل 117 میلیارد متر مکعب در سال. لذا بخش عمده ای از این افزایش تولید LNG می تواند به بازار اروپا اختصاص داده شود.

نمودار چشم انداز تولید LNG آمریکا در افق 2030

3- افزایش واردات LNG از قطر

میزان تولید LNG قطر در سال 2021 در حدود 79 میلیون تن بوده است و انتظار می رود تا سال 2025 میزان تولید به بیش از 110 میلیون تن در سال و تا سال 2027 به بیش از 126 میلیون تن در سال افزایش یابد، یعنی افزایشی در حدود 47 میلیون تن در سال معادل 61 میلیارد متر مکعب. لذا بخش عمده ای از این افزایش تولید LNG می تواند به بازار اروپا اختصاص داده شود.

بطور کلی افزایش تولید منطقه مدیترانه شرقی معادل 50 میلیارد متر مکعب، آمریکا معادل 117 میلیارد متر مکعب و قطر معادل 61 میلیارد متر مکعب تا سال 2030 خواهد بود که در مجموع پتانسیلی در حدود 228 میلیارد متر مکعب را فراهم خواهد نمود. یقینا با توجه به اینکه بخشی از این افزایش تولید در آمریکا و قطر برای صادرات به بازارهای آسیایی برنامه ریزی شده است، لذا نمی توان فرض کرد که کل افزایش مورد اشاره می تواند به بازار اروپا صادر شود.

ه: فرصت ها و چالش های ج.ا.ایران

شرایط کوتاه‌مدت اروپا در حوزه انرژی بسیار حساس شده و بحران انرژی در اروپا وضعیت این قاره را بسیار بحرانی کرده است. قیمت گاز در انگلستان نسبت به سال گذشته حدود 4 برابر شده و رشد قیمت نفت به بالای 100 دلار و به تبع آن رشد قیمت بنزین، بسیاری از مردم اروپا را با مشکل مواجه کرده است. به گزارش «نیویورک‌تایمز»، حدود 38 درصد از منابع گازی اروپا از طریق روسیه تامین می‌شود. این اهرم بسیار قدرتمند باعث شده است تا تحریم روسیه برای اروپا چندان آسان نباشد. هر نوع قطع گاز روسیه بر روی اروپا می‌تواند منجر به تعطیلی بسیاری از کارخانجات و تولیدات اروپا شود.

تقریبا 56 درصد تولید گاز دنیا در اختیار 5 کشور است. براساس گزارش «بریتیش پترولیوم»، آمریکا در سال 2020 با 914.6 میلیارد مترمکعب (23.7 درصد)، بزرگترین تولیدکننده گاز جهان بود. روسیه با تولید 638.5 میلیارد مترمکعب سهم 16.6 درصدی از تولید گاز جهان دارد. ایران با تولید 250.8 میلیارد مترمکعب سهم 6.5 درصدی از تولید گاز دنیا دارد. تولید 194 میلیارد مترمکعبی چین و تولید 171.3 میلیارد مترمکعبی قطر را نیز به آمار بالا اضافه کنیم.

میزان صادرات گاز «ال.ان.جی» روسیه در سال 2020 به صورت 40.4 میلیارد مترمکعب و از طریق لوله 197.7 میلیارد بوده است. در روسیه 238.1 میلیارد مترمکعب گاز صادر و تنها 11 میلیارد مترمکعب وارد کرده است. تراز روسیه در سال 2020 حدود 227 میلیارد مترمکعب مثبت بوده است که نشان می‌دهد به‌عنوان بزرگترین صادرکننده گاز، اهرم قدرتمندی در اختیار دارد.

حدود 6.5 درصد گاز جهان توسط کشور ایران تامین می‌شود و افزایش ریسک روسیه برای جهان می‌تواند فرصتی بزرگ پیش روی تهران قرار دهد. افزایش انتقال گاز ایران از طریق ترکیه به اروپا باعث می‌شود روسیه برای اولین بار در چند دهه اخیر رقیب جدی در حوزه تامین انرژی این قاره برای خود ببیند. در واقع، ایران می‌تواند از طریق ترکیه چالشی بزرگ برای روسیه باشند و البته به درآمد سرشار دلاری نیز دست یابد.

علاوه ‌براین، اگر ایالات متحده آمریکا به توافق برجام بازگردد، زمینه گسترش و توسعه میادین گازی ایران ایجاد می‌شود و می‌تواند به این کشور فرصت دهد که میزان تولید گاز خود را به سطح بالایی برساند. تهران می‌تواند این بار از کارت مسکو در مقابل غرب بازی کند و ترکیه نیز با استفاده از این فرصت و بهره‌گیری از روابط خوب خود با ایران علاوه بر کسب درآمد مناسب از محل انتقال انرژی، خود را به پل انرژی اروپا تبدیل کند.