چالش آبی ایران بر سر اروند و هیرمند/ آیا حق خود را از آب‌های مرزی می‌گیریم؟

هدایت فهمی در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا، درباره وضعیت ورودی و خورجی آب به ایران از رودخانه‌های مشترک و مرزی اظهار داشت: مطابق بیلان‌های قدیم ورودی آب به ایران حدود 13 میلیارد متر مکعب است که در دوران خشکسالی به کمتر از 9 میلیارد متر مکعب رسیده و رقم خروجی 5 تا 6 میلیارد متر مکعب است که از شرق و غرب کشور خارج می‌شود. 

وی با بیان اینکه برای هیچ‌یک از رودخانه‌های مرزی کشور غیر از اروندرود و رودهای مشترک با افغانستان قرارداد، پروتکل و یا توافقنامه نداریم، گفت: واقعیت اینکه کنوانسیونی در رابطه با آب‌های مرزی وجود دارد که یک میثاق جهانی بوده و دو اصل مهم دارد، یکی بهره‌برداری عادلانه و رعایت انصاف در مورد پایین‌دست و دیگری اصل عدم اضرار یا ضرر به پایین‌دست است که طرفین باید در بهره‌برداری از آب‌های مرزی و مشترک مراعات کنند.

این پژوهشگر منابع آب تصریح کرد: در حال حاضر کشورهایی به دلایل مختلف اصول بهره‌برداری از آب‌های مرزی را رعایت نمی‌کنند، کما اینکه در شرایط فعلی هم شاهدیم که در مورد ارس و یا رودخانه‌های مشترک بین ترکیه، سوریه و عراق قوانین رعایت نمی‌شود. ترکیه به صورت گستره‌ اقدام به سدسازی و دو اصل یادشده را خدشه‌دار کرده ضمن اینکه با ساخت و سازهایی که در بالادست ارس انجام می‌دهد این خطر وجود دارد که این رود مرزی دچار مشکل شود.

وی خاطرنشان کرد: ایران و افغانستان در سال 1352 در رابطه با هیرمند توافقانمه امضا کردند و بنا بر آن  حقابه ایران حدود 810 میلیون متر مکعب در سال یا 26 متر مکعب در ثانیه از محل بند کجکی افغانستان تعیین شده است، اما افغانستان در سال‌های اخیر مازاد و سیلاب را به طرف ایران رهاسازی کرده که معمولا این مازاد در فصولی که ما نیاز به آب داریم کارساز نیست. 

فهمی به موضوع حقابه از اروندرود نیز اشاره و خاطرنشان کرد: در مورد حقابه اروند توافقنامه‌ای با عراق در الجزایر به امضا رسیده که بعدها عراق قرارداد را پاره کرده و جنگ با ایران را آغاز کرد.

وی یادآور شد: طبق اصول توافقنامه و کنوانسیون که مربوط به سال 1997 است، بهره‌برداری منصفانه و منطقی طرفین از آب‌های مشترک ذکر شده، یعنی بالادست باید منصفانه استفاده کند و حق پایین دست را مراعات کند، فرازی نیز در این کنوانسیون وجود دارد و آن هم اضرار به همدیگر و کشور همسایه است، اما تاکنون بسیاری از کشورها به این کنوانسیون نپیوسته‌اند، بنابراین اینگونه نیست که قوانین آن در همه کشورها جاری و ساری باشد و بتوان به آن استناد کرد، حتما باید کشورها به عضویت این کنوانسیون درآیند تا در زمان لزوم بتوان به مراجع بین‌المللی دادخواهی کرد.

این پژوهشگر منابع آب در ادامه با اشاره به اقدامات ترکیه بروی ارس گفت: با توجه به اقدامات توسعه‌ای که ترکیه در بالادست انجام می‌دهد، همچنین آلاینده‌هایی که وارد ارس می‌شود ایران در پایین‌دست بخصوص در حوزه خزر دچار صدمه می‌شود، که لازم است کشور روی دیپلماسی آب مانور بدهد و با کشور ترکیه و همسایگان به تفاهم و قرارداد چند جانبه برسد.

وی یادآور شد: در مورد رودخانه‌های کوچک نیز هم در بالادست و هم پایین‌دست باید حقوقی قائل شد که کشورها در مذاکره مسائل را حل و فصل کنند، یعنی باید به کنوانسیون 1997 مراجعه کرده و بر اساس آن عمل کنند،  اینگونه نیست که کشوری که بالادست است همه آب را مصرف کند و حقآبه پایین‌دست را در نظر نگیرد.

فهمی تاکید کرد: در حال حاضر بیشترین مسئله ما با افغانستان است، در ترکمنستان سدی بنام دوستی وجود دارد که اگر مخزن پر باشد ایران می‌تواند حدود 450 میلیون متر مکعب سهم داشته باشد، ولی این رودخانه از افغانستان نیز عبور می‌کند که این کشور 3 سد کمال‌خان بخش‌آباد و کبکان را بروی آن احداث کرده، وقتی مصرف ایجاد می‌کند، سهم ایران را بشدت کاهش می‌دهد، در این زمینه باید با افغان‌ها کار جدی دیپلماسی آب انجام شود و مذاکره صورت گیرد تا سهم ایران از این سد تامین شود، کما اینکه در آینده مخاطراتی از جمله دست رفتن حقابه ایران کلانشهری مثل مشهد را تهدید می‌کند.

وی درباره احتمال فشارهای بین‌المللی به افغانستان برای عدم رعایت حق ایران گفت: هر کشوری منافع ملی خود را در نظر می‌گیرد، افغان‌ها هم به همین شکل عمل می‌کنند، نمی‌توان گفت توطئه‌ای در کار است، هر دولت ملی حتما برنامه توسعه و احداث سد را دارد. ولی کشورها باید طبق کنوانسیون 1997 بهره‌برداری منطقی، معقول، منصفانه و بدون اضرار به کشور همسایه داشته باشند. اگر این قانون از مکانیزم دیپلماسی حل و فصل شود و حق و و حقوق آبی ما محفوظ باشد، می‌توانیم در طول سال از آبی که حجم آن نیز مشخص است، بهره ببریم.