تطبیق پذیری؛ بهترین راهکار مقابله با بحران آب / آب کشور را باصدور محصولاتی چون هندوانه هدر ندهیم

ایلنا :‌منطقه پسکوه از توابع بخش مرکزی شهرستان سیب‌ وسوران در استان سیستان وبلوچستان مشکلات زیاد دارد.‌این منطقه با داشتن چندین روستا و جمعیتی بالغ بر 18هزار نفر از راه مواصلاتی مناسبی برخوردار نیست. نبود امکانات اولیه آموزشی و بهداشتی و عدم آنتن‌دهی تلفن همراه هم  دیگر از مشکلات پسکوه است. ‌به‌ طوری‌‌که نزدیک‌‌ترین درمانگاه و مدرسه با این روستا بیش از 25 کیلومتر فاصله دارد. ‌اما هیچکدام از این  مشکلات به اندازه بی ‌آبی،روستاییان پسکوه را آزار نمی‌دهد. کمبود آب آشامیدنی در منطقه در سال‌های اخیر از مشکلات حل نشده مردم منطقه است که به قول جاسم از اهالی پسکوه باعث مهاجرت بسیاری از جوان‌های روستا به شهرهای دیگر شد‌ه‌است.‌سهمیه آب برخی روستاهای منطقه پسکوه هر سه هفته یکبار یک تانکر آب برای همه 18هزار نفری است که در این منطقه باقی مانده‌اند. بسیاری از روستانشینان پسکوه هر دو هفته یک‌بار حمام می‌کنند. نظیر چنین روستاهایی در کشور که با بحران آبی مواجهند کم نیست.

استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی باعث فرونشست و فروچاله دربرخی از استان‎ها از جمله  همدان شده است. ۲۴ فروچاله در همدان ایجاد شده که بیشترین عمق فروچاله مربوط به نوآباد شهرستان کبودرآهنگ با عمق ۶۰ متر است. فرونشست زمین در میناب هرمزگان نیز به دلیل استفاده بیش از حد از سفره‌های زیرزمینی چیز تازه‌ای نیست و رسانه‌های کشور هم قبلا  درباره آن پرداخته بودند.  

در همسایگی تهران یعنی در استان البرز نیز وضعیت خیلی روبراه نیست.اشتهارد با خشکسالی متوسط روبرو است و در طالقان و فردیس هم با 100 درصد خشکسالی شدید قرار داریم .مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب البرز  با بیان اینکه 9 شهر استان البرز دارای تنش آبی است به خبر نگار ما گفت:اگر وضع به همین رویه ادامه داشته باشد تا سال 1420 با 45 میلیون متر مکعب کسری آب خواهیم داشت.

مهاجرت ، نخستین بحران بی آبی

براساس گزارش سازمان هواشناسی کشور از ابتدای مهر تا آذرماه امسال مجموعه بارش در اکثر استان‌های ایران بیشتر از ۵۰ درصد کاهش داشته است.استان‌های خراسان جنوبی، قم، یزد و اصفهان با کمترین میزان بارش در این دوره روبرو بوده‌اند. گزارش مرکز ملی پایش و هشدار خشکسالی سازمان هواشناسی ایران هم حاکی است که درصد زیادی از کشور با درجات مختلفی از خشکسالی روبرو است.

پیش‌تر شاهرخ فاتح، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی از کمبود ۳۱ درصدی بارش کشور از ابتدی سال آبی جدید (ابتدای پاییز) خبر داد و گفت:« از ابتدای مهر تا اواسط آذرماه جاری، پنج استان قم، اصفهان، خراسان جنوبی، مرکزی و یزد بیشتر از ۸۰ درصد کمبود بارش داشتند.» همچنین خشکسالی در دوران مختلف موجب مهاجرت دسته‌جمعی روستاییان به شهرها شده‌است.

به‌گفته کارشناسان خشکسالی دارای چهار مرحله است. مرحله نخست سالی که بارندگی در آن کم است. مرحله دوم خشکسالی هیدرولیکی به دلیل کاهش آب سدها، مرحله سوم خشکسالی اقتصادی که سبب کمبود محصولات کشاورزی و ضربه به اقتصاد می‌شود، در مرحله آخر خشکسالی اجتماعی قرار دارد. استفاده بی‌رویه از آب، فرسایش خاک، فرونشست زمین، گرد و خاک، کمبود محصولات کشاورزی منجر به مشکلات اجتماعی می‌شود.

صدیقه ترابی, دکترای آب : پای خود رابه اندازه گلیم‌مان دراز کنیم این شعار همیشه یادمان باشد. یعنی اینکه هرچقدر آب داریم باید بتوانیم بهترین مصرف را   از آن داشته باشیم؛اگر از این مرحله تجاوز کنیم  حتما به تنش می خوریم. یادمان باشد مدیریت منابع آبی از سوی  ارگان ها و سازمان های مسئول از هر صحبت‌ و راهکاری مهم‌تر است.

براساس این گزارش ۵.۳ درصد ایران دچار خشکسالی بسیار شدید، ۲۳.۱ درصد دچار خشکسالی شدید، ۴۳.۳ خشکسالی متوسط، ۱۸.۲ خشکسالی خفیف و ۸.۶ درصد خشکسالی نرمال است. براین اساس خوزستان، جنوب ایلام، بوشهر، قسمت‌هایی از سیستان و بلوچستان، آذربایجان شرقی و زنجان دچار خشکسالی بسیار شدید است.

شمال کشور هم بی‌نصیب نماند

از بی‌آبی سال‌های اخیر شمال ایران هم بی‌نصیب نماند. ‌بسیاری از رودخانه‌های گیلان و مازندران در سال‌های اخیر کم‌آب و یا خشک شد‌ه‌اند.‌ صاحبان‌ بسیاری از‌ زمین‌های زراعی‌ و باغات کشاورزی در شمال با تغییر کاربری اراضی‌شان به کار ساخت و ساز ویلا و آپارتمان روی آورد‌ه‌اند.

در مناطق مرکزی نه تنها گیاهان که حیوانات هم در حال نابودی‌اند. روستای حاجی آباد یزد یکی از آنها است که بنا به گفته مرکز ملی هشدار و پایش خشکسالی از چندصد خانوار روستا تنها دوخانوار باقی مانده است.

بحران آب  از ده سال گذشته به این طرف دامن زاگرس را هم گرفت. ذخایر برف کوه‌های زاگرس ناچیز است و رشته کوههای زاگرس که برفش زاینده‌رود را زنده می‌کرد تا همین ده سال پیش مالامال از برف بود. آسمان این منطقه از ایران در آرزوی ابری است که باران بزاید.

هر چند بارش برف در بسیاری از استان‌های کشور موجب خوشحالی است و به گفته سازمان هواشناسی کشور زمستانی عادی را پشت‌سر خواهیم گذاشت اما بسیاری از کارشناسان آب  معتقدند تطبیق پذیری با وضعیت جدید منابع آبی کشور موضوعی است که هم مردم و هم مسئولان با‌ید آن را جدی بگیرند والگوی مصرف خود را برهمین اساس پی ریزی کنند تا بتوانیم از بحران خشکسالی به سلامت گذر کنیم.

خوب یا بد باید بپذیریم ایران خشک‌ترین پاییز و زمستان 50سال گذشته را تجربه می‌کند. در گزارشی که سازمان مدیریت منابع آب هم آن را منتشر کرده، گواهی بر  خشکسالی است که می‌تواند تا سال‌ها دامن ایران را بگیرد.

از مناطق خشک و کویری هم که بگذریم، در شهرهای بزرگی همچون تهران نیز  میزان بارش در حد قابل توجهی نسبت به پارسال کمتر شده است.  

پایمان را به اندازه گلیم‌مان دراز کنیم

صدیقه ترابی دکترای آب و رئیس گروه تخصیص آب وزارت نیرو است. وی درباره اینکه در شرایط حاضر بهترین راهکار چیست،به ایلنا گفت: «تطبیق‌پذیری بهترین کاری است که می‌توان انجام داد. اگر شرایطی در قبل داشته‌ایم که آن شرایط در حال حاضر تغییر کرده  خود را با شرایط جدید وفق دهیم. باید ببینیم کدام یک ازرفتارهای ما باعث هدر رفت آب می‌شود  آنها را اصلاح کنیم. مثالی می‌زنم درآمد یک خانواده را در نظر بگیرید. اگر درمواقعی درآمد سرپرست خانوار به هر دلیلی کم یا زیاد شود اهالی خانواده خود را با آن درآمد تطبیق خواهند داد. ما نیز باید در مواقع بحران آب  که در حال حاضر با آن روبرو هستیم، همین گونه رفتار کنیم.

ترابی درادامه با اشاره به اینکه باید مصرف‌ آب  را با داشته‌های‌مان تنظیم کرد،افزود: ممکن است کمی سختی بکشیم اما باید زندگی خود را ادامه دهیم و نحوه انتخاب خود را مطابق با شرایط موجود تطبیق دهیم.

این کارشناس آب در ادامه با پرداختن به این موضوع که نمی‌توان یک نمونه یا یک بخشی از روستا را به کل کشور تعمیم داد،اضافه کرد: نمی‌گویم نقطه بحرانی نداریم، حتما داریم اما واقعیت این است که جاهایی هم داریم که می‌توانیم آنها را اصلاح کنیم، زیرا امکان اصلاح آنها وجود دارد. در همه جای دنیا به شیوه‌های مختلف از جمله قیمت‌گذاری و تعیین برخی برنامه‌ها و سیاست‌ها مردم را ملزم به صرفه جویی در آب می‌کنند. مثلاً در شهر تهران وقتی با بیشترین مصرف روبرو هستیم نقش صرفه جویی در آب با مردم است. در بخش صنعت هم باز این مردم هستند که باید در صرفه جویی آن بکوشند. یعنی اگر در صنایعی که از سیستم‌هایی آبی  استفاده می کنند آب کمتری  مصرف شود می توان  کمک کننده باشد و راندمان بهتری در حوزه صنعت داشت در بخش کشاورزی هم همین‌طور. 

به گفته ترابی، اگر در چند روستا با تانکر آبرسانی می‌شود بدین معنی نیست که در کشور خشکسالی رخ داده ، اینها نماد خشکسالی نیست مگر  تعداد روستاهایی که با تانکر آبرسانی می‌شود چند تا هستند؟ البته باید کاری کنیم که مشکل آب این مناطق حل شود. در همه جای دنیا اولویت با تامین آب شرب است در در وهله اول باید آب شرب مردم تامین شود. باید مناطقی را که با بحران آب مواجه هستند سروسامان دهیم.

وی با اشاره به اینکه تطبیق پذیری شامل مسئولان نیز می‌شود، گفت: پای خود رابه اندازه گلیم‌مان دراز کنیم این شعار همیشه یادمان باشد. یعنی اینکه هرچقدر آب داریم باید بتوانیم بهترین مصرف را از آن داشته باشیم؛اگر از این مرحله تجاوز کنیم  حتما به تنش می خوریم. یادمان باشد مدیریت منابع آبی از سوی ارگان‌ها و سازمان های مسئول از هر صحبت‌ و راهکاری مهم‌تر است.

در این شرایط باید  با تقسیم وظایف هر وزارتخانه   درباره بهترین کاری که می شود انجام داد تصمیم گرفت.حال من می پرسم آیا به نظر شما همه کارهایی که در جهت بهبود وضعیت آبی کشور انجام می‌گیرد بهترین کار است؟البته که نه. بخشی از تنش‌ها به کاهش منابع آبی برمی‌گردد بخش عمده ‌ای هم   به نحوه استفاده ما از آب  و همین  چیزهایی که گفتم برمی‌گردد.   

در همسایگی تهران یعنی در استان البرز نیز وضعیت خیلی روبراه نیست.اشتهارد با خشکسالی متوسط روبرو است و در طالقان و فردیس هم با 100 در صد خشکسالی شدید قرار داریم .مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب البرز با بیان اینکه 9 شهر استان البرز دارای تنش آبی است گفت:اگر وضع به همین رویه ادامه داشته باشد تا سال 1420 با 45 میلیون متر مکعب کسری آب خواهیم داشت.

مدیرعامل آب منطقه‌ای لرستان نیز براین باور است که مهم‌ترین راهکار حل مشکل و عبور از این مرحله همکاری و مشارکت مردم است. رضا میرزایی  به ایلنا گفت : «جلوگیری از کشت محصولات آبدوست و اصلاح الگوی کشت و جلوگیری از کاشت محصول دوم به علت کمبود آب در سال جاری، فرهنگ سازی و اطلاع رسانی از رسانه های عمومی کشور و نشریات در باره صرفه جویی در مصرف آب، خرید و اجاره چاه‌های کشاورزی و تغییر نوع مصرف به شرب به عنوان کمکی، پر و بستن  چاه‌های غیرمجاز، اصلاح تجهیزات و منصوبات چاه ها بر اساس پروانه‌های مصرف بهینه شده و تشکیل کمیته بحران جهت مدیریت خشکسالی از جمله اقدامات کوتاه مدت لازم جهت مقابله با کاهش اثرات خشکسالی است.»

وی با اشاره به اینکه حجم تعداد ۶ سد مخزنی لرستان شامل کزنار، هاله، ایوشان، حوضیان، خان آباد و مروک که تاکنون به بهره برداری رسیده و آبگیری شده‌اند معادل  ۲۰۸ میلیون متر مکعب است افزود : براساس اندازه گیری‌های انجام شده حجم آب پشت مخازن این سدها در حال حاضر معادل ۷۰ میلیون مترمکعب است که حدود ۶۶ درصد از حجم مخازن سدها خالی است.

مدیرعامل سد و نیروگاه دز گفت:تاکنون چنین پائیز کم آبی نداشته ایم به گونه ای که ۶۰۰ میلیون مترمکعب از حجم دریاچه سد دز کم شده است.

از بی‌آبی سال‌های اخیر شمال ایران هم بی‌نصیب نماند. ‌بسیاری از رودخانه‌های گیلان و مازندران در سال‌های اخیر کم‌آب و یا خشک شد‌ه‌اند.‌صاحبان‌ بسیاری از‌ زمین‌های زراعی‌ و باغات کشاورزی   در شمال با تغییر کاربری اراضی‌شان به کار ساخت وساز ویلا و آپارتمان روی آورد‌ه‌اند. در مناطق مرکزی نه تنها گیاهان که حیوانات هم در حال نابودی‌اند. روستای حاجی آباد یزد یکی از آنها است که بنا به گفته مرکز ملی هشدار و پایش خشکسالی از چندصد خانوار روستا تنها دوخانوار باقی مانده است.بحران آب  از ده سال گذشته به این طرف دامن زاگرس را هم گرفت.

چه می‌توان کرد ؟

رئیس سازمان محیط زیست چندی پیش در همایشی در ارتباط با چالش‌های آبی کشور گفته بود بدون شک از سه دهه قبل بسیاری می دانستند که سیاست‌های آبی کشور نادرست است ولی اعتراضی نکردند و سکوت پیشه کردند. سکوت صاحب نظران در باره اعمال سیاست‌های نادرست آبی باعث شده است امروز کشور به ورشکستگی در بخش آب برسد. با این اوصاف بسیاری هنوز از اینکه امروز یک تالاب و دریاچه زنده در کشور نداریم از این متعجب هستند که چرا حجم ریزگردهای کشور افزایش یافته است.

آنچه مسلم است  ما در منطقه جغرافیایی بیابانی و خشکی زندگی می‌کنیم که رفته‌رفته از مساله کمبود آب به عنوان عامل وقوع جنگ‌ها در آن یاد می‌کنند.حتی چندی پیش یک نماینده مجلس بحران آب را بحرانی امنیتی دانسته بود بنابراین به نظر می رسد بحران آب در ایران محصول علل متنوعی است و این تنوع، نتیجه گستردگی و پیچیدگی مجموعه زیرساخت‌ها، نهادها، سازمان‌ها، کنشگران و کنش‌هایی است که حول مقوله آب شکل گرفته‌اند. هر‌کدام از این اجزا دارای کاستی‌هایی هستند که مجموعاً بحران آب در ایران را شکل می‌دهند.بنابراین بهترین راه حل موجود برای برون رفت از بحران آب همکاری همه نهادهای مسئول  با همدیگر بدون ایجاد مشکل برای یکدیگر است.

 الهه کولایی پژوهشگر مطالعات منطقه‌ای  وکارشناس مسائل سیاسی پیش‌تر در مصاحبه‌ای گفته بود : « نباید موضوع آب را به وزارت نیرو محدود کنیم. وزارت جهاد کشاورزی به عنوان مصرف‌کننده عمده آب و همین‌طور وزارت صنعت، معدن و تجارت نیز باید پابه‌پای وزارت نیرو در مورد آب حساس باشند. همه وزارتخانه‌ها باید نگاهشان به منابع آبی و طبیعی را تغییر دهند مثلا الان وزارت جهاد کشاورزی و وزارت صنعت، معدن و تجارت نباید اجازه صدور محصولاتی چون هندوانه و خیار را بدهند چون با این کار عملا آب کشورمان را صادر کرده‌ایم. تاکید من بر تغییر نگاه همه وزارتخانه‌ها به این معناست که برایمان افتخار نباشد که فلان محصول را صادر کرده‌ایم و آمار و ارقام آن را با صدای بلند اعلام کنیم. بدون ملاحظه‌های مربوط به آب چگونه می‌خواهیم این بحران را مدیریت کنیم. به همین دلیل لازم است در مسئله بحران آب از سطحی‌نگری عبور کنیم .»