انباشت زباله در "سراب قنبر" باعث آلودگی آب و خاک می‌شود
برای جلوگیری از نفوذ شیرآبه فاضلاب به سراب قنبر و منابع آبی آن باید مسئولان شرکت آب و فاضلاب هرچه زود‌تر نسبت به پیدا کردن مکان مناسبت‌تری برای دفن زباله‌ها اقدام کنند.
به گزارش خبرنگار ایلنا در کرمانشاه، انتشار خبری در یکی از خبرگزاری‌های استان کرمانشاه با عنوان «شیرابه‌ای وارد منابع آب کرمانشاه نمی‌شود» در ۲۱ خرداد امسال و اظهارنظر رییس اداره امور آزمایشگاه‌های محیط زیست کرمانشاه درباره غیر منطقی بودن انتخاب مکان دیگری برای دفن زباله، ما را بر آن داشت تا براساس پژوهش‌های منتشر شده در مورد انباشت زباله‌ها در سراب قنبر، اثرات آن بر خاک، آب و بهداشت عمومی جامعه و راهکارهایی عملی برای یافتن مکان مناسب‌تری جهت دفن زباله مقاله حاضر را تقدیم خوانندگان و مسئولان محترم کند.
تأمین آب سالم و بهداشتی از نظر میکروبی، فیزیکی و شیمیایی به عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های انسان درجوامع امروزی مطرح است. سراب قنبر به عنوان یکی از منابع اصلی تأمین آب آشامیدنی مردم شهر کرمانشاه در کنار منابع دیگری چون چاه‌های عمیق، قنات روزان و چشمه طاق بستان از اهمیت ویژه‌ای برخودارست.
برهمین اساس ویژگیهای فیزیک و شیمیایی و باکتریولوژیکی منابع تأمین کننده آب آشامیدنی کرمانشاه در مدت ۵ سال (۸۲-۱۳۷۸) بررسی شد. نتایج آزمایشهای باکتریولوژیکی نشان داد که آب خام سراب قنبر در تمامی فصول سال دوره آماری آلوده به باکتری کلی فرم است.
از آنجایی که گندزدایی با روش‌های متداول نظیر کلرزنی، نور UV و استفاده از کاتالیزورهای مختلف می‌توان این نوع آلودگی‌ها را برطرف کرد، بنابراین این مقاله به بررسی آلودگی فلزات سنگین می‌پردازد که به مراتب خطرناک‌ترست. ناگفته نماند که آلودگی محیطی ناشی از فلزات سنگین تنها مختص کرمانشاه نبوده بلکه اکنون مشکلی در مقیـاس جهـانی اسـت.
اهمیت این نوع آلودگی از آن جنبه است که برعکس سایر آلاینده‌های خاک و آب، فلزات سنگین به دلیل عدم تغییرات زیستی مدت زیادی در محیط زیست باقی به صورت سمی باقی مانده و علاوه بر اختلال فعالیت‌های زیستی خاک و ایجاد سمیت درگیاهان در نهایت وارد زنجیره غذایی شده و اثرات زیانباری در سلامت انسان به جای می‌گذارند.
تعداد فلزات سنگین در طبیعت فراوان است. فلزات سنگین به طور طبیعی زیان‌آور نبوده حتی برخی از آن‌ها مانند آهن (Fe)، روی (Zn)، مس (Cu) و منگنز (Mn) برای تغذیه گیاه، حیوان یا انسان در غلظت‌های کم مورد نیاز هستند. هر چند بعضی از فلزات سنگین دارای خاصیت سرطان‌زایی و سمی شدید است ولی برخی دیگر فقط به خاطر بو، مزه و ایجاد رنگ و کدورت در آبهای آشامیدنی مورد اعتراض مصرف کنندگان قرار می‌گیرند.
در آبهای آشامیدنی از گروه اول می‌توان به برخی عناصر مهم نظیر کادمیم (Cd)، سرب (Pb) و کروم (Cr) و نیکل (Ni) و از گروه دوم می‌توان به مس، منگنز و آهن اشاره کرد.
بررسی مطالعات گذشته درباره وضعیت منابع آبهای سطحی و زیرزمینی ایران از نظر غلظت فلزات سنگین در یک دوره ۲۰ ساله بیانگر این است که در آبهای زیرزمینی از بین فلزات سنگین میانگین غلظت سرب و کادمیوم و در آبهای سطحی میانگین غلظت فلزات سرب، کادمیوم، نیکل، کروم و آهن بیش از استاندارد زیست محیطی گزارش شده‌اند.
نتایج تحقیق مشابهی در مورد منابع تأمین کننده آب کرمانشاه شامل ۱۲۸ حلقه چاه و ۲۵ مخزن و شبکه توزیع آب کرمانشاه نشان داد که به استثناء آلومینیوم، آهن و منگنز غلظت سایر فلزات سنگین کمتر از استاندارد تعریف شده ملی و سازمان بهداشت جهانی (WHO) است.
از آنجایی که یکی از دلایل عمده آلودگی آب به فلزات سنگین عبور آب از خاک دارای آلودگی‌ست، لذا ضروری‌ست ورود فلزات سنگین به خاک از منابع متعدد بررسی شود. آزاد سازی فلزات سنگین از مواد مادری در طی فرآیندهای هوادیدگی یکی از راه‌های حضور فلزات سنگین در خاک است.
اما زمانی که بحث آلودگی خاک با این عناصر مطرح می‌شود باید به منابعی که با فعالیت‌های بشری مرتبط هستند توجه بیشتری کرد.
گسترش شهرنشینی، توسعه صنایع، معادن و کشاورزی آلودگی‌های محیط زیست از جمله آلودگی‌های خاک و محیط‌های آبی را در پی داشته است. به گونه‌ای که امروزه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های جوامع بشری، مدیریت مواد زائد جامد است.
در کشور ما تنها ۸ درصد پسماندهای شهری بازیافت و استفاده مجدد می‌شوند در حالیکه ۹۲ درصد مواد زائد دفن می‌شوند. از مجموع زباله‌های دفع شده ۷۵ درصد به صورت غیر بهداشتی دفن، انباشته یا سوزانده شده و تنها ۲۵ درصد بر اساس ضوابط بهداشتی دفن می‌شوند.
در بین روش‌های معمول مدیریت مواد زائد، روش دفن به لحاظ فنی، زیست محیطی و اقتصادی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارست. دفن مواد زائد مقوله‌ای‌ست که دارای مراحل دقیق اعم از انتخاب مکان، آماده‌سازی آن و بهره‌برداری از محل است.
عوامل مهمی در مکان‌یابی بهداشتی محل دفن پسماند‌ها نقش دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به مواردی نظیر موقعیت جغرافیایی، شرایط آب و هوایی، جنس خاک و زمین‌شناسی، پوشش گیاهی، شیب زمین، توپوگرافی، اثرات زیست محیطی، کاربری اراضی و عوامل اقتصادی اشاره کرد.
شهر کرمانشاه با جمعیتی معادل ۷۶۶۷۰۶ نفر در سال ۱۳۸۵، روزانه ۵۰۰ تا ۶۰۰ تن زباله تولید می‌کند. این زباله‌ها در بخش جنوبی شهر کرمانشاه و به فاصله حدود ۱۵ کیلومتری از آن روی دامنه شمالی کوه سفید انباشته می‌شوند.
بنابر پژوهش‌های انجام شده بنا بر دلایلی همچون آلودگی زیست - محیطی، آلودگی آب سراب قنبر و هزینه زیاد حمل زباله، به نظر می‌رسد در انتخاب سراب قنبر برای دفن زباله‌ها مکان‌گزینی درستی صورت نگرفته است.
اهمیت انتخاب مکان درست برای دفن زباله‌ها پژوهشگران زیادی را واداشته است تا با بهره‌گیری از روش‌های نوینی مانند سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) بهترین مکان دفن زباله را شناسایی کنند.
علایی طالقانی و همکاران تلاش کردند در محیط نرم‌افزار GIS و با توجه به ویژگیهای ژئومورفولوژی منطقه، مکان بهتری برای دفن بهداشتی زباله‌های شهر کرمانشاه در نظر گرفته شود.
آن‌ها با غربال کردن چهار معیار حذفی در این گونه مکان‌یابی‌ها (آب زیرزمینی، خاک، شیب و جنس زمین) دشت فرسایشی ناهموار نیمه جنوبی شهر کرمانشاه را پهنه مناسبی برای دفن بهداشتی زباله تشخیص دادند.
سپس این پژوهشگران با استفاده از یازده متغیر شامل شیب، زمین‌شناسی، خاک، فاصله از راه، فاصله از رودخانه، کاربری اراضی، بارش، فاصله از سکونت‌گاه‌ها، جهت باد، فاصله از چاه و واحدهای ژئومورفولوژی به سه مکان مناسب در سطح دشت فرسایشی ناهموار بخش جنوب شرق شهر کرمانشاه و به فاصله حدود ۳ کیلومتری از مرکز شهر دست یافتنند.
سرانجام از طریق بررسی‌های می‌دانی، ویژگیهای این سه مکان از نظر شش معیار چشم‌انداز، اکولوژی، مالکیت زمین، ارزش ملک، فاصله از مراکز گردشگری، فراهم بودن خاک لازم برای دفن زباله، بررسی و با توجه به معیارهای موجود در انتخاب مکان، امتیاز نهایی برای هر سایت محاسبه و به ترتیب اولویت برای دفن بهداشتی زباله معرفی شدند.
از سوی دیگر، از آنجا که محل دفن پسماند یک مخزن زیرزمینی است، براساس روش‌های مناسب مکان‌های پیشنهادی برای دفن پسماند بایستی شناسایی مکان از درون زمین نیز انجام شود تا آسیب‌های زیست محیطی حاصل از دفن زباله به حداقل خود برسد. هرگونه نشت در اثر عوامل طبیعی (گسل‌ها و شکستگی‌ها) یا مصنوعی (نشت براثر نفوذ آب برگشتی از فعالیت کشاورزی و شهری) باعث خسارات فراوان می‌شود.
از طرفی وقوع حوادث غیر مترقبه مانند سیل و زلزله نیز می‌تواند شدت آسیب‌های احتمالی را افزون کند. از جمله این خسارات می‌توان به آلودگی شیمیایی و میکروبی منابع آبی، کاهش رشد گیاهان در اثر ورود عناصر سمی به خاک، شور شدن خاک و اختلال در زیست موجودات خاکی-آبی اشاره کرد.
شیوع بیماری‌های واگیر، فرسایش خاک، بیابان‌زایی، کاهش درآمد کشاورزان در اثر عدم باروری گیاهان و نهایتاً مهاجرت و بیکاری ساکنان مناطق آلوده شده، از دیگر آسیب‌های این فرایند است.
علاوه بر در نظر گرفتن آسیب‌های شمرده در فوق، از آنجایی که خاک کشاورزی به طور مستقیم و غیر مستقیم بر سلامت عمومی از طریق تولید غذا تأثیر می‌گذارد، بسیار مهم است که از تجمع و تغییرپذیری مکانی فلزات سنگین در خاک‌ها اطلاعات داشته باشیم.
تجمع فلزات سنگین در خاک توزیع این فلزات و عوامل کنترل کننده اولویت‌های مطالعات ارزیابی زیست محیطی هستند. در حال حاضر کنترل و اصلاح آلودگی خاک به فلزات سنگین به عنوان بخشی از استراتژی‌های مربوط به حفاظت منابع کشاورزی، محیط زیست، اکوسیستم و امنیت غذایی هر منطقه مورد توجه است.
از سوی دیگر تصمیم‌گیری در مورد اجرای اقدامات پیشگیرانه یا اصلاحی همواره در گرو اطلاع اولیه از پراکنش و شدت آلودگی‌ها است. بر اساس نیاز به این ضرورت موضوع برخی پژوهش‌های انجام شده سال جاری در دانشگاه رازی به بررسی و مطالعه آلودگی فلزات سنگین خاک‌های منطقه انباشت زباله سراب قنبر اختصاص یافت.
نتایج پژوهش‌ها نشان داده است که خاک‌های محل انباشت و نیز خاک‌های کشاورزی پایین دست محل انباشت زباله به فلزات سنگین آلوده است. خبر امیدوار کننده آنکه نتایج آنالیز آب نشان داده است که تا زمان نمونه‌برداری، آب از نظر آلودگی به فلزات سنگینی مانند سرب، کادمیوم، نیکل، کروم و آهن آلوده تشخیص داده نشده است.
اگر چه مساحت تقریبی نفوذ شیرابه‌ها به زمین‌های کشاورزی منطقه سراب قنبر هنوز مشخص نیست، با این حال، اطلاعات به دست آمده از پژوهش‌های حاضر در مورد ویژگیهای فیزیک وشیمیایی خاک کمک شایانی به اطلاع از شدت آلودگی به فلزات سنگین و راهکاری کنترل آلودگی خاک و جلوگیری از ورود فلزات سنگین به آب خواهد کرد.
با توجه به مطالب گفته شده در بالا می‌توان چنین جمع‌بندی کرد که با در نظر گرفتن خسارات جبران‌ناپذیری که به دلیل دفن غیر اصولی زباله به محیط زیست در ابعاد گسترده محیط زیستی، بهداشتی و اجتماعی و اقتصادی وارد می‌آید زمان آن رسیده است تا مسئولان محترم شهر با استفاده از روش‌های نوین همچون استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی همراه با روش‌های ژئوفیزیکی و نیز با تلفیق داده‌های خاک‌شناسی، زمین‌شناسی، آب‌شناسی و ژئوفیزیک مبادرت به انتخاب مکان مناسب دیگری برای دفن زباله‌های شهر کرمانشاه باشند تا بدین وسیله بتوان آسیب‌های ناشی از دفن پسماند را به حداقل رساند.
گزارش: دکتر اکرم فاطمی/ عضو هیات علمی دانشگاه رازی کرمانشاه