مروری بر کارکرد واژه
کارشناسی مساوی با رابطه است!
فرید مرادی معتقد است مدیران فرهنگی وزارت ارشاد، سال‌هاست که پشت کلمه‌هایی مثل «کارشناسی» پنهان می‌شوند تا از ناشران گلخانه‌ای حمایت ویژه کنند. فریده خلعتبری اصرار دارد که ضوابط باید در راس امور قرار بگیرد و نیازی به کارشناسی دولتی نیست.
ایلنا: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ به عنوان عالی‌ترین نهاد فرهنگی کشور؛ موظف است ضمن حفاظت از دست‌آوردهای فرهنگی، منطبق بر اساس‌نامه‌ها و قوانین موجود از تولید و اشائه‌ی فرهنگ حمایت کند. این حمایت‌ها در کلیه‌ی گرایش‌های فرهنگی و هنری تبیین شده و حوزه‌ی نشر نیز یکی از اصلی‌ترین گراش‌های فرهنگی است. به عنوان مثال وزارت ارشاد پس از حذف یارانه‌ی کاغذ؛ موظف شد که مبلغ این یارانه را به خرید کتاب از ناشران اختصاص دهد. همچنین شرایط اقتصاد نشر را با برگزاری نمایشگاه‌های مختلف در داخل و شرکت در نمایشگاه‌های خارجی بهبود ببخشد. در این زمینه؛ ارشاد با عاملیت موسسه‌ی نمایشگاه‌های فرهنگی و با صرف بودجه‌ی فرهنگی کشور؛ همه ساله در برخی از نمایشگاه‌های جهانی شرکت می‌کند و بخشی از تازه‌های نشر داخل را برای نمایش و فروش، به کشورهای خارجی می‌برد.
اما در راستای انجام وظایف فوق توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، همواره انتقادها و گلایه‌هایی از سوی ناشرانی که رسما و حکما صاحب امتیازان و سرمایه‌گذاران حوزه‌ی نشر هستند، شنیده شده است که اغلب به روند مدیریت مباحث فوق و لحاظ کردن برخی تبعیض‌ها میان ناشران مختلف اعتراض داشته‌اند. با بررسی اعتراضات موجود؛ در مقابل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با اصطلاحی مواجه می‌شویم به نام «کارشناسی». چراکه وزارت ارشاد در حوزه‌های مختلف، زمام انجام امور را به عهده‌ی کارشناسانی سپرده است که تصمیم نهایی را در موارد مورد اشاره گرفته و خواهند گرفت. به عنوان مثال، این کارشناسان هستند که تصمیم می‌گیرند چه کتاب‌هایی را از چه ناشرانی به نمایشگاه‌های خارجی ببرند و در غرفه‌ی ایران به نمایش بگذارند. یا مثلا چه کتاب‌هایی باید در لیست خرید حمایتی وزارت ارشاد قرار گیرند و همینطور؛ چه کتاب‌هایی حق حضور در سالن یاس نمایشگاه کتاب تهران را که در واقع بخش نمایشگاهی این نمایشگاه به شمار می‌آید؛ دارند.
این گزارش سعی دارد تا ضمن تشریح اصطلاح مرسوم در وزارت ارشاد؛ یعنی «کارشناسی» در حوزه‌های نشر، به بیان برخی از انتقادات و گلایه‌های اهالی نشر بپردازد. در این مسیر؛ با یک ناشر و یک کارشناس نشر هم‌کلام شده؛ نظرات آنان را جویا شدیم.
اول؛ خرید کتاب
خرید کتاب؛ ضابطه دارد/ کارشناس نمی‌خواهد
فریده‌خلعتبری؛ مدیر و صاحب امتیاز نشر شباویز بر این نكته تاکید دارد که مساله‌ی خرید حمایتی کتاب از ناشران؛ اساسا مساله‌ی کارشناسی برداری نیست؛ چراکه ضوابط موجود، روشن است و تمامی ناشران می‌بایست از این قاعده‌ی حمایتی، به شکل مساوی برخوردار شوند.
وی به خبرنگار ایلنا گفت: ضوابط خرید کتاب روشن است! بنابراین اجرای این رویه، تطبیق می‌خواهد؛ نه کارشناسی. به عبارت دیگر وقتی ضوابط خرید کتاب تعریف شده است، کارشناسی دوباره و چندباره‌ی کتاب‌ها و تایید صلاحیت‌شان برای خرید، معنایی ندارد. حال آنکه بحث کارشناسی وقتی مطرح می‌شود که مساله‌ی نظارت بر کیفیت وجود داشته باشد؛ ولی خرید کتاب از سوی ارشاد؛ براساس ضوابط و قوانین مشخص شده، نیازی به کارشناسی کیفی ندارد.
این ناشر باتجربه در حوزه‌ی کتاب‌های کودک و نوجوان اضافه کرد: تنها یک شرط برای انتخاب کتاب خوب و خرید آن از سوی وزارت ارشاد مطرح است و آن اینکه: کتاب‌ها با فرهنگ ایرانی و اسلامی هماهنگ باشند. که طبیعتا اگر این شرط وجود نداشته باشد، کتاب‌ها اصلا مجوز چاپ نمی‌گیرند. به عبارت دیگر کتاب‌های چاپ شده، همه‌گی این شرط را دارند؛ چراکه پیشتر مورد بررسی و تایید قرار گرفته‌اند.
وی ضمن بیان این مطلب که برخی از ضوابط خرید کتاب این است که چاپ اول باشد، درسی و کمک‌درسی نباشد، چه تعداد کتاب در چه حوزه‌هایی خریداری شود و... گفت: پیشتر از ناشران دولتی کتاب خریداری نمی‌شد چراکه ناشران دولتی به حمایت نیاز ندارند. اما متاسفانه اخیرا می‌شنویم که از ناشران دولتی هم کتاب می‌خرند و این مساله در واقع ظلم در حق ناشران خصوصی است که به حمایت نیاز دارند.
خلعتبری با اشاره برخی از اخبار تعجب‌آور ادامه داد: در خبرها خواندم که در روز آخر نمایشگاه کتاب تهران، 10 میلیارد تومان از طریق تشکل‌های نشر؛ به خرید کتاب از ناشران اختصاص داده شده است. از آنجا که حتی یک جلد کتاب از من که به عنوان ناشر سال برگزیده شده‌ام خریداری نشده، مساله را از دفتر معاونت فرهنگی وزارت ارشاد پیگیری کردم و گفتند این رقم اشتباه درج شده و ما آن را پیگیری می‌کنیم. اما هیچ جوابی به ما ندادند.
وی با اشاره به خبری که در این خصوص منتشر شده بود، گفت: یکسال دیگر هم این اتفاق افتاد و انتخاب کتاب به انجمن ناشران کتاب کودک سپرده شد و از من کتابی نخریدند. من همان سال هم اعتراض کردم که انجمن ناشران خاص و نورچشمی خودش را معرفی می‌کند. بنابراین احتمال می‌دهم امسال نیز همین اتفاق تکرار شده باشد.
چه کتاب‌هایی شانس خرید دارند!؟
فرید مرادی؛ ویراستار و از کارشناسان کهنه‌کار حوزه‌ی نشر است. او درمورد اصطلاح «کارشناسی» که توسط مدیران فرهنگی کشور انجام می‌شود؛ به خبرنگار ایلنا گفت: کارشناسی؛ تعریف مشخصی دارد و کارشناس، کسی‌ست که سال‌ها در یک حوزه فعالیت مثبت داشته باشد. از طرفی؛ حوزه‌ی نشر حوزه‌ی شناخته شده‌ای‌ست! بنابراین کارشناسان واقعی این حوزه نیز اسم و رسمی دارند. بنابراین چرا وزارت ارشاد کارشناسان خود را در حوزه‌های مختلف معرفی نمی‌کند تا ما بدانیم این کارشناسان که هستند و از چه سطح دانش و تجربه‌ای برخوردارند.
وی ضمن انتقاد به پنهان‌کاری‌ها و مخفی شدن پشت کلماتی چون کلمه‌ی «کارشناس»؛ ادامه داد: از آغاز دولت نهم قرار شد مبلغ یارانه‌ی کاغذ را که اتفاقا رقم قابل توجه و بزرگی هم بود؛ صرف خرید کتاب از ناشران بکنند. اما در طول این 8 سال، هرگز سیاست روشن و شفافی از خرید کتاب ارائه نشده است. در حالی‌که ضوابط موجود، روشن و واضح هستند، هیچ وقت نوع و ملاک خریدها تعریف نشده. از این طرف و آن‌طرف هم به شکل جسته‌گریخته خبرهایی هم شنیده می‌شود که قابل تایید نیستند.
مرادی که معتقد است هر رویه‌‌ای که شفاف نباشد، منجر به اعتراض اهالی صنف نشر می‌شود، گفت: خیلی‌وقت است که خرید 50 جلدی برای کتابخانه‌ةای عمومی کشور نیز متوقف شده. اینگونه است که کتابخانه‌های ما به محیط‌هایی سوت و کور تبدیل شده‌اند؛ چراکه کتاب‌های خواندنی و تاثیرگذار به روز در آن‌ها یافت نمی‌شود.
وی با انتقاد به کارشناسی‌هایی که برای خرید کتاب صورت می‌گیرد، اظهار داشت: ما همواره شاهد اعمال تبعیض‌ها میان ناشران هستیم. برخی از ناشران از رانت‌های حمایتی استفاده می‌کنند و سالانه بسیاری از کتاب‌هاشان توسط ارشاد خریداری می‌شود. بعد هم می‌گویند که خریدها، توسط کارشناسان انجام شده؛ کارشناسانی که باید دید اصلا تخصص‌شان چیست!؟
دوم؛ نمایشگاه‌های خارجی
کارشناسان از بازار جهانی نشر چه می‌دانند؟
فریده‌خلعتبری؛ سال‌هاست که به شکل مستقل در برخی از نمایشگاه‌های خارجی شرکت می‌کند. اما به دلیل هزینه‌های بالا؛ امکان حضور در سایر نمایشگاه‌ها را ندارد. براین اساس او خواهان برخورد عادلانه نسبت به ناشران مختلف و انتخاب کتاب برای شرکت در غرفه‌ی ایران است.
وی دراین‌باره به خبرنگار ایلنا گفت: من در سال در دو نمایشگاه فرانکفورت و بولونیا شرکت می‌کنم و گاهی هم پیش می‌آید که به نمایشگاه سومی هم بروم. اما مثل خیلی از ناشران خصوصی؛ قدرت حضور در نمایشگاه‌های دیگر را ندارم. به همین دلیل انتظار دارم حالا که وزارت ارشاد و موسسه نمایشگاه‌ها؛ با پول مملکت اقدام به برپایی غرفه در نمایشگاه‌های خارجی می‌کنند، در انتخاب کتاب و ناشران عادلانه برخورد کنند.
خلعتبری با اشاره به مساله‌ی کارشناسی در حوزه‌ی انتخاب کتاب برای نمایشگاه‌های خارجی و تجربیات خود از سال‌ها حضور در بازار جهانی نشر افزود: بدون شک این سوال پیش می‌آید که کارشناس‌هایی که در این خصوص کارشناسی می‌کنند، چه کسانی هستند؟ چقدر از بازارهای جهانی می‌دانند و چقد تجربه‌ی حضور در نمایشگاه‌های خارجی را داشته‌اند؟ وقتی تا به حال سابقه‌ی حضور چندانی نداشته‌اند و تجربه‌ای از بازارهای جهانی نشر ندارند، چطور در این حوزه کارشناسی می‌کنند؟
وی ادامه داد: با این حساب تنها گزینه‌ای که باقی می‌ماند، انتخاب بی‌قاعده و رابطه‌ای است. چنانکه تاکنون یک جلد از کتاب‌های شباویز نیز در لیست نمایشگاه‌های خارجی موسسه‌ی نمایشگاه‌های فرهنگی قرار نگرفته است. حال آنکه کتاب‌های من، کتاب‌های شناخته شده‌ای در جهان هستند و بسیاری از آن‌ها به چندین زبان ترجمه و در چندین کشور به انتشار رسیده‌اند.
مدیر نشر شباویز اظهار داشت: در شرایطی که عرصه‌ی نشر بیش از هر دوره‌ای به حمایت نیاز دارد، باید روابط را کنار گذاشت و به ضوابط اتکا کنیم. باید امکانات و تسهیلات دولتی که با سرمایه‌های کشور پشتیبانی می‌شوند، با تمام ناشران عادلانه برخورد شود. این مساله خصوصا در آن دسته از نمایشگاه‌های خارجی که بخش فروش هم دارند می‌تواند اقتصاد ناشران خصوصی کشور را بهبود ببخشد. بنابراین باید بدون درنظر گرفتن مناسبات و ملاحظات خارج از ضوابط، این امکان را به تمام ناشران بدهند.
ناشران گلخانه‌ای؛ نمایندگان حَلقه‌ی نشر نیستند
فرید مرادی معتقد است مشکل اصلی در جهت‌گیری‌ها و جانب‌گیری‌های به اصطلاح کارشناسانه‌ی وزارت ارشاد در حوزه‌های مختلف، من‌جمله حوزه‌ی انتخاب کتاب برای نمایشگاه‌های خارجی، از تفکیک ناشران مختلف به تقسیم‌های ناشران خود و غیرخودی شروع می‌شود.
وی دراین‌باره به خبرنگار ایلنا گفت: ناشران خودی؛ ناشرانی هستند که با نظر مدیران فرهنگی همسو هستند. اما جالب است که اتفاقا این ناشران، معمولا فاقد جایگاه و محبوبیت اجتماعی نزد مردم هستند. به عبارت دیگر؛ این ناشران، ناشران گلخانه‌ای هستند که صرفا با حمایت دولت اداره می‌شوند.
مرادی با اشاره به بازارهای جهانی نشر، حرف خود را تکمیل کرد و افزود: در مقابل ناشران شناخته شده و کتاب‌های ارزشمند‌شان؛ این ناشران گلخانه‌ای هستند که کتاب‌هاشان را انتخاب و به نمایشگاه‌های خارجی می‌برند. حال آنکه این کتاب‌ها، نمایندگان واقعی نشر ایران نیستند! به همین دلیل است که این‌قدر حضور کمرنگی در بازارهای نشر جهانی داریم.
این کارشناس نشر ادامه داد: وقتی تمام کتاب‌ها برای انتشار، از فیلترهای مختلف گذشته‌اند و تایید شده‌اند، چه معنایی دارد که تنها برخی از کتاب‌ها را با نام کارشناسی انتخاب کنند که معمولا کتاب‌های قوی نیستند؟ نمی‌دانم این نگاه‌ها تا کجا می‌خواهد ادامه داشته باشد و چه وقت ما می‌توانیم بدنه‌ی واقعی نشر‌مان را در بازارهای جهانی کتاب ببینیم؟
مردادی با اشاره به ناشران گلخانه‌ای افزود: تلاش‌های صورت گرفته برای تقویت برخی از ناشران خودی و نزدیک؛ هیچ نتیجه‌ی مثبتی را نداشته و نخواهد داشت. متاسفانه عده‌ای از مدیران فکر می‌کنند با حمایت از یک ناشر نابلد اما خودی، می‌توانند ناشران مطرح و تاثیرگذاری بسازند. حال آنکه بسیاری از این ناشران که سال‌ها پیش از رانت‌های دولتی استفاده می‌کردند؛ امروز اصلا وجود ندارند!
وی تاکید کرد: بنابراین حمایت ویژه از ناشران گلخانه‌ای؛ هم در حکم نادیده گرفتن و ظلمی‌ست در حق ناشران بخش خصوصی و مستقل؛ هم در نهایت هدر دادن سرمایه‌های ملی و بضاعت‌های فرهنگی کشور است. باور کنید با این رانت‌ها و این حمایت‌های خارج از قاعده، هیچ ناشری بزرگ نمی‌شود و اعتبار نمی‌یابد.
سوم؛ سالن یاس
ملاک سالن یاس در انتخاب کتاب چیست؟
سالن یاس در نمایشگاه کتاب تهران، با هدف تقویت بخش نمایشگاهی در این نمایشگاه و تفکیک آن از بخش فروشگاهی؛ یکی از بخش‌های جدید‌التاسیس است. به گونه‌ای که بخشی از تازه‌های نشر کشور در یکسال گذشته، با انتخاب و کارشناسی کارشناسان انتخاب و یک جلد از آن‌ها در این سالن به نمایش گذاشته می‌شود.
داریوش مطلبی؛ مدیر این سالن درمورد کم و کیف انتخاب‌ها و کارشناسی‌های نمایشگاه بیست و ششم گفته است: «بخشی از این سالن به عرضه حدود پنج هزار عنوان کتاب چاپ نخست سال 1391 اختصاص داشت. این کتاب‌ها توسط 20 کارشناس و استاد دانشگاه در یازده حوزه موضوعی(کلیات، فلسفه و روانشناسی، دین، علوم اجتماعی، زبان، علوم خالص، علوم کاربردی، هنر، ادبیات، تاریخ و جغرافیا و همچنین کودک و نوجوان) انتخاب و ارایه شده بودند.»
وی همچنین درمورد ملاک‌های انتخاب این کتاب‌ها افزوده است: «این سالن، آثار برگزیده جشنواره‌های مختلف کتاب مانند کتاب سال، کتاب فصل، گام اول، پروین اعتصامی، حوزه، دانشگاهی و رضوی را در خود جای داده بود.»
با این حساب؛ کارشناسان سالن یاس از انبوهی از نام‌ها و کتاب‌ها گذشته‌اند. حتی با حضور در این سالن و یک بررسی گذرا؛ می‌شد جای خالی بسیاری از کتاب‌های ارزشمند را از بسیاری ناشران نامی احساس کرد. حالا بحث بر سر این است که کارشناسی‌های صورت گرفته؛ چقدر معتبر بوده‌اند؟ این کارشناسان چقدر بر مختصات نشر کشور اشراف داشته‌اند؟ در قالب چه ساز و کاری نزدیک به 50 هزار عنوان کتاب منتشر شده در سال 91 را مورد بررسی قرار داده‌اند؟ و....
دست برقضا؛ هیچ کتابی از کتاب‌های منتشر شده‌ی شباویز در سالن یاس بیست و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران وجود نداشت. فریده خلعتبری در این باره می‌گوید: من شخصا به آقای شجاعی صائین؛ رییس خانه‌ی کتاب گفتم که چرا از برخی ناشران نورچشمی، چندین کتاب در سالن یاس به نمایش گذاشته شده اما از نشر شباویز؛ حتی یک جلد هم نیست!؟
وی ادامه داد: ایشان در ابتدا گفتند که حتما اشتباه شده. من از ایشان پرسیدم که چرا این اشتباهات همیشه برای شباویز رخ می‌دهد؟ چرا ناشران شناخته شده و نزدیک به شما، هیچ وقت این اتفاق برایشان رخ نمی‌دهد؟ در ادامه ایشان خواستند تا کتاب‌های جدیدم را به ایشان بدهم تا در سالن یاس قرار دهند اما من قبول نکردم. چون اولا این کار به نوعی حکم پاک کردن صورت مساله را داشت و ثانیا؛ گیریم مشکل من حل می‌شد! مشکل سایر ناشرا چه؟ به همین دلیل حتی به ایشان گفتم که من این مساله را در ادامه پیگیری خواهم کرد.
مدیر انتشارات شباویز، همچنین درمورد ملاک‌هایی که برای انتخاب کتاب‌های سالن‌یاس مطرح می‌شود اظهار داشت: آیا جوایز جهانی کتاب‌های شباویز از معتبرتین جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های بین‌المللی برای کارشناسان این سالن، بی‌معناست؟
وی افزود: حتی شنیده‌ام ناشرانی که زیر 20 عنوان کتاب در سال گذشته منتشر کرده‌اند، صلاحیت حضور در این سالن را نداشته‌اند. نمی‌دانم این دیگر چه ملاکی‌ست!؟ اگر اینطور است باید سردر این سالن بنویسند، «سالن یاس ناشران بالای 20 عنوان». حال آنکه اگر ناشری تنها یک عنوان کتاب جدید چاپ کرده و کتابش کتاب ارزشمندی باشد، حق حضور در این سالن را دارد.
تبعیض در نمایشگاه کتاب موج می‌زند
فرید مرادی نیز درمورد نمایشگاه کتاب تهران و تبعیض‌هایی که در آن به چشم می‌خورد، گفت: من امسال سه بار به نمایشگاه کتاب تهران رفتم و در همین دیدارها، تبعیض‌های زننده‌ای به چشم می‌خورد؛ آنچنانکه آدم را آزار می‌داد. اولین چیزی که در نمایشگاه هرسال به چشم می‌خورد، حضور 80 درصدی ناشران گلخانه‌ای در بهترین بخش‌های شبستان، با یشترین متراژ غرفه و سطحی‌ترین کتاب‌ها است.
وی با اشاره به غرفه‌های آنچنانی این ناشران، ادامه داد: در مقابل؛ ناشران خدمت‌گزار که سالیان سال است برای فرهنگ و دانش کشور تلاش کرده‌اند، همیشه بدترین شرایط را در نمایشگاه کتاب دارند. مثلا نشر خوارزمی را در نظر بگیرید! این نشر در یک دوره‌ای سبک تولید کتاب در ایران را عوض کرده و نگرش جدیدی را در رعایت صحت و سلامت کتاب ارائه داده است. اما جالب است بدانید که امسال تنها 9 متر به آن‌ها فضای غرفه داده بودند.
این کارشناس نشر؛ همچنین نظر به تبعیض‌هایی که در سالن یاس و در به نمایش گذاشتن تازه‌ةای نشر وجود داشت، افزود: این نوع برخوردها‌ی زننده، ناشران بزرگ و ارزشی کشور را کوچک و حقیر نمی‌کنند؛ بلکه در واقع فرهنگ و دانش کشور را خوار می‌کنند.
مرادی در ادامه راجع به سیستم چینش الفبایی غرفه‌ها نیز گفت: به نظر من این سیستم الفبایی مسخره است و در هیچ نمایشگاهی به این شکل وجود ندارد. خصوصا که هر سال شاهد هستیم که حتی در همین سیستم هم آشفتگی‌هایی وجود دارد. خیلی از ناشران نورچشمی هم که اصلا در این سیستم نمی‌گنجند و هر سال، جایگاه ثابت و عالی در نمایشگاه دارند.
وی با تاکید بر این مطلب که تمام معضلات و تبعیض‌های موجود در حوزه‌ی نشر؛ به نگاه خودی و غیرخودی نزد مدیران فرهنگی برمی‌گردد، اظهار داشت: این رانت‌های فرهنگی و اقتصادی به برخی از ناشران و نادیده گرفتن ناشران ناشران واقعی که چند دهه سابقه‌ی فعالیت در حوزه‌ی نشر دارند، در درازمدت تاثیرات بدی بر بدنه‌ی نشر و همینطور بر جایگاه فرهنگ اجتماعی خواهد گذاشت.
