بررسی شرایط حمل و نقل و پست کتاب در ایران؛
کتاب در جعبه‌های سیگار گرانتر از قبل جابجا می‌شود
به دلیل گرانی و ضعف شبکه‌ی سیستم حمل و نقل کتاب در ایران، این کار همچنان با روش سنتی استفاده از باربری گره خورده و در این بین افزایش هزینه‌های این بخش هم مشکلی دیگر را بر مشکلات ناشران و کتاب‌فروشان افزوده است.
ایلنا: در بیشتر نقاط دنیا تسهیلات ویژه‌ای برای جابجایی محصولات فرهنگی و کتاب درنظر گرفته می‌شود و حمایت‌ها از این حوزه در این قالب سازماندهی شده است. در ایران اما، هنوز کمترین توجهی به این بخش نمی‌شود و حداقل جابجایی محصولات، همچنان با همان ساز و کارهای سنتی انجام می‌شوند. «فرهاد تیمورزاده» (مدیر انتشارات تیمورزاده) ارسال کتاب را از طریق پست به هیچ وجه به صرفه نمی‌داند و می‌گوید: در ایران چیزی به نام پست محصولات فرهنگی وجود ندارد و فقط بخشی به عنوان «مطبوع» درنظر گرفته شده است. باید این مساله را درنظر گرفت که مگر مرسولات فرهنگی و کتاب چه میزان از جابجایی‌ها را دربرمی‌گیرد که بر درآمد حاصل از آن هم حساب می‌کنند.
او می‌افزاید: زمانی یک نشریه تخصصی پزشکی منتشر می‌کردیم. در سال ۸۴، هزینه‌ی ارسال پستی این نشریه به صورت عادی برای شهر تهران ۱۵ و برای شهرستان ۴۰ تومان بود. این ارقام امروز به ترتیب ۱۵۰ و ۲۳۰ تومان شده است. ضمن این مساله، اداره‌ی پست همواره سعی می‌کند تا مشکلاتی را بر سر راه ارسال مطبوعات به این شکل ایجاد کند تا مشمول این قانون نشوند. به هر حال این وضعیت برای نشریات بود و در بحث کتاب، هیچ مزیت و امکاناتی تعریف نشده است.
*تلاش پست برای خودکفایی با اعمال جریمه‌های بی‌دلیل
وزن یک کتاب ۵۰۰ صفحه‌ای با قطع رقعی، حدود ۶۰۰ گرم و با قطع وزیری ۷۲۰ تا ۷۳۰ گرم است. بر طبق اطلاعات مندرج در جدول خدمات پستی در سال ۹۱، تعرفه‌های پستی برای نامه‌های عادی با وزن ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ گرم، در داخل شهر ۴۴۰ و برای خارج شهر ۷۱۰ تومان است. همین نرخ برای پست سفارشی ۱۱۰۰ و ۱۴۲۰ تومان و برای پیشتاز ۲۹۸۰ و ۴۲۸۰ تومان است.
تیمورزاده این ارقام را به نسبت ۴-۵ سال پیش همراه با حدود ۳ برابر افزایش می‌داند. او درباره‌ی دلیل افزایش شدید تعرفه‌های پست می‌گوید: دولت پست را خودکفا کرده است. از طرف دیگر هزینه‌های حمل و نقل به شدت افزایش پیدا کرده و اداره‌ی پست هم مجبور است برای تامین هزینه‌های خود، تعرفه‌ها را بیشتر کند. البته به دلیل اینکه احتمالآ سازمان حمایت از مصرف کننده و همچنین سازمان تعزیرات مانع افزایش زیاد تعرفه‌ها می‌شوند، سازمان پست به شکل‌های مختلف هزینه‌هایی را به مشتریان تحمیل می‌کند.
این ناشر تصریح می‌کند: یکی از این هزینه‌ها، جریمه‌ای است که تحت عنوان غیراستاندارد بودن بر تمام بسته‌های پستی اعمال می‌شود. ظاهرآ این جریمه که مبلغ آن هم در حدود ۱۰ درصد از کل هزینه‌هاست، به صورت اتوماتیک‌وار اعمال می‌شود و بدون اعمال این جریمه، امکان پست شدن وجود ندارد. هیچ تعریفی هم از بسته‌ی غیراستاندارد وجود ندارد و از نظر پست، اصولآ بسته‌ی استانداردی وجود ندارد.
او در مورد سایر هزینه‌های اعمال شده می‌گوید: این هزینه که هیچ تعریفی برای آن لحاظ نمی‌شود، برای هر بسته‌ی تا ۲ کیلوگرم، مبلغ ۲۰۰ تومان است. مشخص نیست این مبلغ بیمه شامل چه چیزی می‌شود، یعنی هیچ‌وقت یک بسته‌ی پستی ارزش‌گذاری نمی‌شود و مشخص نیست اگر برای این بسته اتفاقی بیافتد، قرار است خسارت آن براساس چه چیزی پرداخت شود؟
*کندی شبکه‌ی پست
زمان جابجایی کتاب در بیشتر موارد بسیار مهم است. تیمورزاده در این‌باره می‌گوید: سرعت عمل پست در رساندن محموله‌ها مناسب نیست. در تهران اگر کسی سفارش خرید کتاب بدهد، معمولآ بحث سرعت را هم در تحویل گرفتن کتاب در نظر دارد. در چنین مواردی که بحث زمان مطرح است، از پیک موتوری برای رساندن کتاب استفاده می‌شود و هزینه‌ی پیک هم توسط خود خریدار پرداخت می‌شود. استفاده‌ی ما از پست برای سفارش‌های تکی است که از شهرستان‌ها دریافت می‌کنیم که هزینه‌ی پست از خود خریدار دریافت می‌شود.
این ناشر می‌افزاید: دلیل اینکه مشتریان شهرستانی حاضر به پرداخت این هزینه‌ها برای جابجایی هستند، کمبود یا بعضآ نبود ویترین در شهرستان‌هاست. اصولآ کتاب‌فروشی‌های زیادی در شهرستان نداشتیم و در سال‌های اخیر هم با سیاست‌های غلطی مثل برگزاری نمایشگاه‌های استانی کتاب، بیش از پیش به کتاب‌فروشی‌های شهرستانی صدمه وارد شده است.
تیمورزاده گم شدن و آسیب دیدن محموله‌های پستی را امری می‌داند که هر چند پیش می‌آید، اما در مقایسه با کل جابجایی‌ها چندان شایع نیست و در واقع قابل چشم‌پوشی است. با این شرایط او به طور کلی خدمات پستی را صرف نظر از بحث هزینه، ارزشمند می‌داند.
او به تجربه‌ی راه‌اندازی خدمات رایگان پیک برای تحویل کتاب از طرف انتشارات تیمورزاده اشاره می‌کند و می‌گوید: از چند سال پیش اقدام به راه‌اندازی پیک رایگان کردیم و بدون در نظر گرفتن قیمت کتاب، خدمات جابجایی را در شهر تهران به صورت رایگان انجام می‌دادیم، یعنی حتی کتاب ۱۰۰۰ تومانی را هم مجانی به سفارش دهنده می‌رساندیم. در نهایت به دلیل شرایط اقتصادی، تقریبآ ارائه‌ی این سرویس برای ما بسیار مشکل شد و مجبور به تعطیلی پیک رایگان تحویل کتاب شدیم.
*همه‌ی راه‌ها به باربری ختم می‌شود
راه متداولی که برای جابجایی کتاب در بین شهر‌ها کاربرد دارد، استفاده از شرکت‌های باربری خصوصی است. این روش برای مواردی کاربرد دارد که حجم سفارش‌ها زیاد باشد و مشتری (کتاب فروش، کتابخانه یا موزع شهرستانی) چندین جلد از یک یا چند عنوان کتاب را سفارش داده باشد. کارتن‌های سیگار به دلیل کیفیت و استحکام خوبی که دارند، همواره به عنوان اولین گزینه برای بسته‌بندی کتاب‌ها مطرح هستند. به گفته‌ی تیمورزاده، قیمت این کارتن‌های خالی که تا سال گذشته ۸۰۰ تومان بوده، امسال به ۲۸۰۰ تومان رسیده است و اگر بخواهند سفارش ساخت چنین کارتنی را با همین کیفیت بدهند، هر کارتن هزینه‌ای بیشتر از ۵۰۰۰ تومان در پی خواهد داشت. به علاوه هزینه‌ی بسته‌بندی و تسمه‌کشی این کارتن‌ها را هم باید درنظر گرفت که برای هر کارتن تقریبآ ۱۰۰۰ تومان می‌شود.
نرخ باربری برای این کارتن‌های سیگار ثابت است و وزن آن‌ها تاثیری بر کرایه‌ی باربری ندارد. تیمورزاده می‌گوید: تقریبآ در هر کارتن نزدیک به ۵۰ کیلوگرم کتاب جا می‌گیرد. پرداخت هزینه‌های باربری‌ها هم به صورت توافقی صورت می‌گیرد، اما معمولآ هزینه‌ها تا شهرستان بر عهده‌ی خریدار است.
او بر اهمیت نقش باربری‌ها در جابجایی کتاب در سطح کشور تاکید می‌کند و می‌گوید: به دلیل ضعیف بودن خدمات پستی، در حال حاضر تنها راه جابجایی کتاب در کشور از طریق همین باربری‌هاست و اگر هرگونه مشکلی در این راه ایجاد شود، معلوم نیست تکلیف توزیع کتاب در سطح کشور چه می‌شود و قطعآ شرایط اسفباری ایجاد خواهد شد.
مدیر انتشارات تیمورزاده درباره‌ی اینکه هزینه‌های حمل و نقل چند درصد از کل هزینه‌های یک ناشر را دربرمی‌گیرد، توضیح داد: این هزینه‌ها شامل جابجایی کتاب از صحافی تا انبار، از انبار به کتاب‌فروشی، ارسال به باربری‌ها و هزینه‌ی سفارش‌های تکی را دربرمی‌گیرد. این هزینه‌ها برای انتشارات ما در حدود ۷ درصد از کل هزینه‌های جاری را شامل می‌شود. از ابتدای امسال در هر ماه حدود یک میلیون و ۴۰۰ هزار تومان صرف هزینه‌های جابجایی کرده‌ایم. این درصد از سال‌های قبل ثابت مانده، اما رقم آن افزایش چشمگیری داشته است.
*باربری‌ها مسئولیتی در برابر جنس تحویلی برعهده نمی‌گیرند
با وجود استفاده‌ی تمام شبکه‌ی جابجایی کتاب از باربری‌های خصوصی، این باربری‌ها مشکلات خاص خود را هم دارند. علیرضا پدرام (مدیر کتاب‌فروشی کتیبه در شهر کرمانشاه) در این‌باره می‌گوید: باربری‌ها در عمل هیچ مسئولیتی در برابر کارتن‌های ما نمی‌پذیرند. مثلآ همین دو هفته قبل، کارتنی به دست ما رسید که کاملآ باز شده بود و ۳ کتاب گلی شده بود و یک کتاب هم گم شده بود. هیچ کس مسئولیت این اتفاق را نمی‌پذیرد، ناشر در تهران می‌گوید که بسته را سالم تحویل باربری تهران داده، باربری تهران به باربری کرمانشاه ارجاع می‌دهد، باربری شهرستان می‌گوید بسته را به همین شکل تحویل گرفته و عملآ هیچ کسی در این بین پاسخگو نیست. چیزی به نام بیمه هم برای کالاهای حمل شده با باربری وجود ندارد که در صورت بروز چنین مشکلاتی، بتوان بخشی از خسارت‌ها را جبران کرد.
*زمان تحویل کتاب توسط باربری به شانس بستگی دارد
او مشکل دیگر باربری‌ها را زمان تحویل کتاب‌ها می‌داند و می‌گوید: در مورد باربری‌ها به هیچ عنوان نمی‌توان زمان خاصی را در نظر گرفت. همه چیز بستگی به شانس دارد، یعنی اگر زمانی که بسته‌ی کتاب‌ها را تحویل باربری می‌دهند، کامیون پر شده باشد، کتاب‌ها در اسرع وقت به دست ما می‌رسند. در حالت دیگر هم ممکن است بسته زمانی به باربری برسد که کامیون خالی باشد و مدت نامعلومی صرف پر شدن کامیون شود.
با اینحال این کتاب‌فروش جابجایی از طریق پست را به دلیل هزینه‌های بسیار زیاد آن کاملآ غیرمنطقی می‌داند و همچنان ترجیح می‌دهد از باربری برای این کار استفاده کند. به گفته‌ی او هزینه‌ی باربری برای حمل هر کارتن به شهر کرمانشاه در مدت کمتر از یک سال، از ۱۴۰۰ تومان به ۲۰۰۰ تومان افزایش پیدا کرده است و کار را در حوزه‌ی فروش کتاب برایشان سخت‌تر کرده است. هزینه‌های جابجایی برای این کتاب‌فروشی چیزی در حدود ۳ درصد از کل هزینه‌های سالانه را دربرمی‌گیرد.
*سریعترین راه انتقال کتاب استفاده از اتوبوس است
در بعضی از موارد بحث زمان ارسال کتاب‌ها بسیار مهم است و تنها راه موجود برای اینکار سپردن بار به اتوبوس‌های عازم آن منطقه است. پدرام استفاده از این روش را هم به دلیل هزینه‌های بالای آن چندان به صرفه نمی‌داند و می‌گوید: ما کتاب‌ها را با ۲۵ درصد تخفیف دریافت می‌کنیم. کرایه‌ی حمل با اتوبوس و هزینه‌ی جابجایی آن از ترمینال تا کتاب‌فروشی به قدری زیاد می‌شود که سود چندانی برای ما نمی‌ماند.
با اینحال در بعضی از موارد نیاز یک کتاب‌فروش به بعضی از کتاب‌ها به حدی ضروری است که حاضر به استفاده از اتوبوس می‌شوند. پیام دانشپور (مدیر کتاب‌فروشی رشد اهواز) می‌گوید: گاهی از اوقات کتاب مهمی که به تازگی منتشر شده و مخاطبان منتظر دریافت آن باشند، این ضرورت را ایجاد می‌کند که به سریعترین روش ممکن اقدام به تهیه آن کنیم و در حال حاضر سریعترین راه، استفاده از اتوبوس است.
او می‌افزاید: البته هزینه‌ی اتوبوس خیلی گرانتر از باربری است، اما بازهم به سیستم جابجایی پستی می‌ارزد، چون پست علاوه بر گرانتر بودن، خیلی کند عمل می‌کند. متاسفانه از نظر پست هیچ تفاوتی بین محصولات فرهنگی با سایر اقلام نیست و از همه به یک میزان پول دریافت می‌شود. به همین دلیل تقریبآ هیچ چیزی را برای جابجایی به اداره‌ی پست نمی‌دهیم و جابجایی‌های داخل شهری ما توسط پیک انجام می‌شود که هر چند هزینه‌بر است، اما حداقل سرعت خوبی دارد.
این کتاب فروش بعد از حقوق پرسنل، بیشترین هزینه‌های یک کتاب‌فروشی را مربوط به جابجایی کتاب می‌داند.
*قیمت خدمات مرتبط با کتاب با قیمت کتاب متناسب نیست
به نظر بسیاری از صاحب‌نظران، قیمت کتاب در ایران همچنان ارزان است و به همین دلیل باید قیمت خدمات مرتبط با کتاب هم به همین نسبت پائین درنظر گرفته شود. محمدرضا حاتمی (مدیر انتشارات دانش‌نگار) در این باره می‌گوید: متاسفانه بسته‌های پستی حاوی کتاب، مثل سایر بسته‌های پستی در نظر گرفته می‌شود، یعنی هیچ تفاوتی بین بسته‌ی فرهنگی با بسته‌های دیگر نیست. به همین دلیل می‌بینید که قیمت یک کتاب ۱۰ هزار تومان است، آن وقت هزینه‌ی پست آن ۵ هزار تومان می‌شود. اگر قبول داریم قیمت کتاب در ایران پائین است، باید فرآیندهای کتاب‌رسانی به مخاطب هم به همین نسبت ارزان باشد.
او می‌افزاید: در کشورهای اروپایی یک کتاب ۱۰۰۰ صفحه‌ای، در حدود ۱۰۰ دلار قیمت دارد، برای حمل این کتاب ۲۰ دلار هم هزینه پست دریافت می‌شود، یعنی یک پنجم قیمت کتاب، این رقم منطقی است، اما زمانی که ۵۰ درصد قیمت کتاب تحت عنوان هزینه پست باشد دیگر هیچ منطقی ندارد. پس یا پست ما مشکل دارد، یا قیمت کتاب‌های ما. اگر قیمت کتاب‌ها را هم افزایش دهیم، دیگر کسی نمی‌تواند کتاب بخرد.
به نظر این ناشر هزینه‌های نقل و انتقالات به نسبت سال قبل در حدود ۵۰ درصد بیشتر شده است. او در مورد هزینه‌ی نقل و انتقالات و اینکه چه میزان از هزینه‌های ناشر را دربرمی‌گیرند، گفت: حدود ۱ و نیم درصد هزینه‌ی بسته‌بندی است و همین مقدار هم هزینه‌ی باربری و ارسال است. یعنی به طور متوسط در هر کارتن ۳۰۰ هزار تومان کتاب جا می‌شود، ۲۵۰۰ تومان هزینه‌ی خود کارتن است، ۵۰۰ تومان هم هزینه‌ی بسته‌بندی و ۱۰۰۰ تومان هزینه‌ی کارگری. با در نظر گرفتن این مسائل در مجموع بین ۳ تا ۴ درصد هزینه را دربرمی‌گیرد.
*1000 پاکت سیگار در مقابل 50 عدد کتاب
حاتمی از زاویه‌ای جدید به بسته بندی کتاب در جعبه‌های سیگار نگاه می‌کند. او می‌گوید: ما کارتن سیگارهای خارجی را به عنوان جنس مرغوب می‌خریم که تحمل وزن کتاب را دارند. قیمت کارتن خالی ۲۵۰۰ تومان است. در همین بسته تقریبآ ۵۰ عدد کتاب جا می‌شود. این مساله جای تاسفی هم دارد، یعنی در همین بسته که ۵۰ عدد کتاب جا شده، تعداد بسیار زیادی سیگار گذاشته شده بود. ۵۰ عدد کتاب حداقل مساوی با ۱۰۰۰ پاکت سیگار است.
