طلاهایی که شوروی به ایران داد، امانت بود نه غرامت

ایلنا: فیلم سینمایی استرداد به كارگردانی علی غفاری و تهیه‌كنندگی محسن علی اكبری كه امسال در سی و یكمین دوره جشنواره فیلم فجر به عنوان بهترین فلیم معرفی شد و در 14 رشته نامزد دریافت سیمرغ شد، ماجرای دریافت غرامت ایران از روسیه در جریان جنگ جهانی دوم را روایت می‌كند. در استرداد ماجرا این‌گونه‌ بیان می‌شود که روس‌ها به خاطر اشغال ایران در زمان جنگ جهانی دوم توافق می‌کنند تا مبلغ گزافی غرامت به ایران پرداخت کنند. مبلغی که در قالب شمش‌های طلا به ایران پرداخته می‌‌شود اما ایادی رژیم پهلوی آن را مستقیما به خارج از کشور منتقل می‌کنند. با محمدمهدی عبدخدایی(دبیر جمعیت فدایئان اسلام، تاریخ پژوه و استاد دانشگاه در حوزه تاریخ معاصر) درباره صحت و سقم این واقعه و آنچه در فیلم استرداد نشان داده شد، با ایلنا گفتگو كرد.

* در تاریخ معاصر ایران، انگلیس و روسیه همیشه بازیگران اصلی بودند. یکی از مواردی که این روزها باتوجه به ساخت فلیم استرداد دوباره بر سر زبان‌ها افتاده؛ بحث استرداد طلاهای ایران از روسیه است. جریان طلاها از چه زمانی دربین دولتمردان و مردم مطرح شد؟

__ برای اینکه به این مسئله بپردازیم باید کمی از وضعیت تاریخی دوارن مصدق و زاهدی را ترسیم کنیم. در زمان دكتر مصدق توده‌ای‌ها در اواخر حكومت مصدق حامی وی شدند اما استالین كه از توده‌ای‌ها حمایت می‌كرد؛ در اسفند سال 1331 مرد. مرگ استالین ضربه سهمگینی به احزاب وابسته اتحادیه جماهیر شوروی زد. زیرا در هسته مرکزی حزب كمونیست، اختلاف برای كسب قدرت بین مالنكوف، خروشچف، بولگانی و برژنف بوجود آمد و حزب كمونیست شوروی دچار اختلاف شد. در این بین مالنکوف قدرت خوبی داشت و از آنجا که با دیکتاتوری استالین مخالف بود، بعداز مرگ وی طرفداران استالین را از بین برد. به همین جهت رئیس كا گ ب را اعدام كردند و بعد میرجعفر باقروف(رئیس جمهور آذربایجان) هم كه 100 درصد مطیع استالین بود، را هم اعدام كردند.

* یعنی حزب توده در ایران تضعیف شد؟

__ مرگ استالین ضربه به احزاب وابسته به كمونیست در خارج از كشور زد. یعنی سرگرم اختلافات داخلی شدند. شاید یكی از دلایلی كه توده‌ای‌ها و كمونیست‌ها در زمان کودتای 28 مرداد از دكتر مصدق حمایت نكردند؛ چون بلاتكلیف بودند چون حزبی وابسته بود. نمی‌دانستند كه چه كار باید بكنند. آیا باید از او حمایت كنند یا نكنند زیرا اگر حوزه‌های حزبی حزب توده به نفع مصدق به صحنه می‌آمدند و جنگ خیابانی به راه می‌انداختند، قطعا نیروهای زاهدی شكست می‌خوردند اما حزب این كار ا نكرد و ساكت ماند البته همین عملكرد توده‌ای‌ها باعث از بین رفتن آنها شد به طور مثال 628 افسر در ارتش كوچك آن روز در سازمان نظامی افسران حزب توده وجود داشتند كه شاه 48 افسر را اعدام كرد. 580 افسر هم به محكومیت ابد و حبس 10 سال و 15 سال محكوم شدند. اگر این سازمان نظامی در 28 مرداد وارد كار می‌شد؛ خیلی كارها می‌توانست بكند اما نكرد.

* بعداز سقوط مصدق طلاها به ایران بازگشت؟

__ زمانی که خورشچف، بولكانی و مالنكوف سر كار آمدند، طلاهای ایران را تحویل می‌دهند. تحویل طلاها نمادی برای حكومت زاهدی است و نمادی برای آنكه اعلام کند حكومت مورد حمایت شرق و غرب است. لذا در همان زمان شایع شده بود كه آمریكایی‌ها و روس‌ها در سقوط دكتر مصدق دست دارند و البته شایعه‌ی بی‌راهی نبود زیرا آنها به این نتیجه رسیده بودند كه مصدق دیگر به درد آنها نمی‌خورد. بعدها كه من خاطرات استالین را خواندم دیدم كه استالین نوشته است كه امروز وقت حزب توده است كه بعداز مصدق حاكمیت را در ایران در دست بگیرد و ایران مانند چكسلواكی یا كامبوج شود اما مرگ استالین ضربه مهلكی به حزب توده و مصدق زد.

* مصدق مگر طرفدار شوروی و حزب توده بود؟

__ مصدق در طول دوارن کاری خود بخصوص در اواخر دولت خود گرایشات چپ پیدا كرده بود و فكر می‌كرد كه به‌وسیله چپ‌ها می‌تواند نیروهای مردمی را جذب كند و همین گرایشات چپی وی باعث شد كه روحانیون و نیروهای مذهبی از وی جدا شوند و تنها بماند.

* مصدق بدنبال استرداد طلاها بود؟

__ بله مصدق علاقمند بود اما به وی طلاها را نمی‌دادند. در زمان مصدق یکی از مشکلات این بود که اسکناس ایران پشتوانه واقعی نداشت. براساس قانون باید دو نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی به عنوان عضو ناظر در هنگام چاپ اسکناس حضور داشته باشند اما مصدق بدون این دو نفر ناظر دستور چاپ اسکناس را داد و برای چاپ اسکناس از طلاها و جواهرات سلطنتی به عنوان پشتوانه استفاده می‌کرد. وضعیت بگونه‌ای بود که دلار ناگهان به 22 تومان رسید لذا مصدق تمایل داشت که این طلاها به کشور بازگردد ما این کار در دوره زاهدی انجام شد و زاهدی توانست دلار را به 7 تومان برساند.

* نحوه استراد طلاها چگونه بود؟

__ دولت بعداز جریان مصدق نیاز به یك پشتوارنه ارزی داشت. یا باید دلار را قرار می‌داد یا طلا را. زیرا دلار نقش مهمی پیدا کرده بود و آمریکایی‌ها با همکاری ژاپنی‌ها قدرت دلار را بالا برده بودند لذا زاهدی تلاش زیادی کرد که این طلاها بازگردد. در دوره زاهدی طلاها را تحویل دادند و یك مقداری از طلاها پشتوانه اسكانس شد و مشکل اسکناس حل شد زیرا در اواخر دولت دكتر مصدق اسكناس بدون پشتوانه زیاد بود و مصدق برای حقوق‌هایش معطل بود و 600 میلیون تومان حقوق کارمندان و نهادها بود که از دوره مصدق به صورت بدهی مانده بود و زاهدی آنها را پرداخت کرد.

* گفته می‌شود این طلاها به دنبال کنفرانس چهارجانبه تهران و بعداز جنگ جهانی دوم به عنوان غرامت پرداخت شده است. این مسئله صحت دارد؟

__ اصلا چنین حرفی صحت ندارد که این طلاها بابت غرامت جنگ جهانی دوم بود. طلاهای ما در شوروی امانت گذاشته شده بود. اصلا بحث غرامت مطرح نبود زیرا اگر بحث غرامت مطرح بود امریكا و انگلیس هم باید غرامت می‌داند. این طلاها در زمان شاهان قدیم مانند محمدعلی شاه امانت به شوروی داده شد و غرامت نبود و دولت‌های متجاوز هیچ وقت به هیچ دولتی غرامت ندادند بلكه حتی غرامت گرفتند. مثلا در قرارداد تركمن‌چای غرامت گرفتند. در كنفرانس تهران که در آن چرچیل، روزولت و استالین حضور داشتند؛ اصلا چنین چیزی مطرح نیست و اگر قرار بود غرامتی داده شود، آمریكایی‌ها هم حتما باید غرامت می‌دادند.

* گفته می‌شود که خاندان پهلوی تمام طلاها را از کشور خارج کردند؟

__ ما با خاندان پهلوی مخالف هستیم اما قرار نیست كه بدون سند حرف بزنیم و باید با سند حرف بزنیم. اینكه پهلوی طلاها را برای خودش برداشته را باید به اسناد و مدارك مراجعه كرد. اینكه چقدر تحویل بانك ملی شده یا چقدر از طلاها تحویل گرفته شده و کل طلاها چقدر بوده است، را هم باید به اسناد مراجعه كرد. روایت‌های متفاوتی دارد که باید برای اثبات آن به سراغ مدارک و اسناد رفت. گاهی ما درباره یک فیلم تاریخی حرفی زنیم و گاهی می‌گوییم در تاریخ اینگونه بوده است. زمانی که می‌گوییم در تاریخ اینگونه بوده باید با سند و مدرک حرف بزنیم و اگر سند نداریم نباید حرفی بزنیم.