جولان شپش در مهدهای کودک و مدارس

به گزارش ایلنا، وحید درخش احمدی، PhD حشره شناسی متخصص کنترل آفات در مقاله‌ای نوشت: حشره‌ای کوچک، بدون بال و فاقد توانایی پریدن که یکی از انگل های خارجی و اجباری انسان می‌باشد. این حشره تمام عمر خود را برروی سر انسان سپری می‌کند و فقط از خون انسان تغذیه می‌نماید. شپش بالغ برای تخم ریزی و تکثیر باید روزی دو بار از خون انسان تغذیه کند. شپش‌های سر انسان نمی توانند در موهای حیوانات خانگی ادامه زندگی دهند. افراد در هر سن و جنسی و با هر سطح و اقتصادی-اجتماعی ممکن است به آن مبتلا شوند. بنابراین این تصور که شپش تنها در جوامع فقیر و با سطح بهداشت پایین مشاهده می‌شود باوری اشتباه است، زیرا در جوامع با سطح بالای بهداشت هم این آلودگی مشاهده می‌شود.

طول شپش سر 3-2 میلی‌متر می‌باشد و از رنگ صورتی نیمه‌شفاف تا سیاه‌رنگ تنوع رنگ دارد. شپش‌های سر دارای سه جفت پا هستند. پاها دارای ناخن‌های خاصی برای خزیدن، گرفتن موها و حرکت در امتداد موها هستند. اصولا شپش‌ها در موهای خشک بسیار سریعتر حرکت می‌کنند. شپش‌های سر در موهای افراد و نزدیک به پوست سر زندگی می‌کنند. منطقه تی که شامل گردن تا قسمت بالای سر و شقیقه‌ها می‌باشد بهترین محل‌ها برای زندگی شپش‌های سر است. با استفاده از ذره بین و شانه‌‌ای با دندانه‌های بسیار نزدیک (ترجیحا شانه‌ی فلزی) قابل رویت و جداسازی می‌باشند. در غیراینصورت می‌توان گفت دیدن شپش‌ها تقریبا غیرممکن است.

از مهم‌ترین محل‌های بروز این بیماری مهدهای کودک و مدارس می‌باشند. بیشتر کودکان دارای سن 3 تا 12 سال مورد حمله شپش قرار می‌گیرند و در دختران در مقایسه با پسران شایع‌تر است (زیرا دختران معمولاً موهای بلندی دارند و از وسایل شخصی دیگران مانند برس و گیره سر یا در مدارس از مقنعه‌های سایر دانش‌آموزان استفاده می‌کنند). البته احتمال ابتلا به شپش در تمامی افراد که مو داشته باشند فارغ از رنگ پوست و مو وجود دارد. خارش شایع‌ترین علامت شپش سر است. علت خارش‌های شدید، بزاق شپش است که دارای مواد ضدانعقادی به منظور جلوگیری از لخته شدن خون در هنگام خونخواری ترشح می‌شود. پوسته‌پوسته شدن، قرمزی و عفونت از دیگر علائم این بیماری است. علاوه بر این عوارض، بزرگترین مشکلی که باید با آن با آرامش و تدبیر مناسب برخورد نمود مشکلات روانی است که برای دانش آموزان و خانواده آنها به وجود می‌آید. شدیدترین آلودگی به شپش سر نیز قابل درمان است پس نگران نباشیم و دیگران را نیز نگران نکنیم.

البته از این مورد هم نمی‌توان گذشت که شپش‌ها ناقل (انتقال دهنده) بیماری‌هایی چون تیفوس و تب‌های ناشی از گزش نیز می‌باشند که البته این امر فقط در زمان وجود عامل بیماری در یک منطقه و شیوع بیماری‌ها بصورت اپیدمی دیده می‌شود.

هر شپش بالغ ماده می‌تواند روزانه 4 الی 8 تخم بگذارد. اندازه تخم‌ها در حدود 8/0 در3/0 میلیمتر بوده و بیضی شکل می‌باشند. تخم‌ها با کمک ترشحات شپش‌های ماده (نوعی ماده صمغی) به ساقه مو‌ها می‌چسبند (نزدیک به  پوست سر، زیرا این تخم‌ها برای بقای خود به گرمای پوست نیاز دارند، البته در مکان‌های خیلی گرم و مرطوب آنها ممکن است نزدیک نوک موی سر هم مشاهده شوند). به این تخم‌ها رشک (Nit) یا تخم نارس شپش می‌گویند.

چرخه تکامل (سیکل زندگی) شامل سه مرحله: ۱- تخم ۲-نوچه (نمف یا نیمف Nymph) ۳-بالغ است. بهترین درجه حرارت برای تکمیل رشد شپش سر ۳۲ درجه سانتی گراد است تخم‌های شپش سر در حرارت کمتر از ۳۲ درجه سلسیوس باز نمی‌شود. در شرایط مناسب تخم‌ها بعد از 7 تا ۱۰روز باز می‌شود مرحله نوچه‌ای (نمفی) بر حسب درجه حرارت بین 7 تا ۱4روز طول می‌کشد از زمانی که تخم باز می‌شود تا وقتی که حشره بالغ تخمگذاری می‌کند به‌طور متوسط ۳ هفته است. شپش‌ها حدود 6 هفته می‌توانند به زندگی خود ادامه دهند. هنگامی که زمان مرگ شپش‌ها فرا می‌رسد معمولا خودشان از موها می‌افتند.

آلودگی به شپش سر یا همان بیماری پدیکلوزیس در تمام مدتی که شپش زنده یا تخم آن در روی سر و البسه افراد آلوده وجود دارد قابل انتقال است. متوسط عمر شپش بالغ یک ماه است. شپش سر اگر بیشتر از 36 ساعت از بدن دور باشد، می‌میرد. تخم شپش نیز برای یک ماه بر روی البسه و ۷ روز در خارج از بدن میزبان زنده می‌ماند. نمف شپش تنها برای ۲۴ ساعت بدون تغذیه کردن زنده می‌ماند.

نکته قابل توجه در آلودگی به شپش سر این است که ممکن است با شوره سر اشتباه گرفته شود. راه تشخیص این دو مورد از یکدیگر این است که شپش سر به ‌راحتی از پوست سر جدا نمی‌شود ولی شوره سر به راحتی و بصوررت ورقه‌ای (پوسته پوسته) جدا می‌شود.

راه‌های انتقال شپش سر:

1.  تماس مستقیم (موهای سر) افراد سالم با افراد آلوده به شپش سر.
2. استفاده کردن از وسایل شخصی فرد آلوده به شپش سر مثل کلاه، روسری، مقنعه، برس، شانه، حوله، ملحفه، پتو و ....

قطعی‌ترین راه تشخیص شپش، مشاهده رشک یا خود شپش در موهاست (خصوصا موهای سر). اگر فرد آلوده به شپش سر در هنگام شانه زدن موها با شانه‌ی مخصوص (با دندانه های بسیار نزدیک ترجیحا فلزی) شانه را روی یک دستمال سفید بتکاند، تشخیص شپش‌ها بسیار آسان خواهد بود. البته بهتر است سر روی سینک دستشویی، وان حمام، حوله و یا چیزهای مشابه خم شود تا پس از مشاهده توسط آب شسته شود.

راه کارهای پیشگیری از ابتلا به شپش سر:

1. با رعایت بهداشت فردی می‌توان شخصا از درگیری با شپش پیشگیری کند.
2. باید به طور مرتب و منظم استحمام کرد و در روز به دفعات زیاد موهای سر را شانه کرد.
3. اگر آلودگی شدید باشد بهتر است لباس و ملحفه در آب جوش به مدت 20 دقیقه جوشانده شود و از اتو و خشک کن برای خشک کردن لباس‌ها استفاده شود.
4. از لوازم شخصی و لباس‌های افراد آلوده (روسری و مقنعه) به هیچ عنوان نباید استفاده کرد.
5. بعد از هر تعطیلات باید دانش آموزان پس از بازگشت به محیط آموزشی معاینه شوند.
6. دانش آمـوزان در زنگ‌هـای ورزش باید لباس های خود را بـه صورت جداگانه و در کیف‌های دستی جداگانه نگهداری کنند.
7. معاینه کلیه افراد خانواده در صورتی که یکی از اعضای آن‌ها مبتلا شده باشد.

درمان شپش سر

 برای درمان توجه به بهداشت فردی و محیطی ضروری است. مربیان بهداشت  مهد کودک‌ها و مدارس نیز باید بررسی‌های دوره‌ای را انجام دهند تا در صورت وجود شپش یا تخم شپش بر سر کودکان و دانش‌‌آموزان، آنها را به پزشک ارجاع دهند. مبتلایان به شپش سر باید از خود‌درمانی پرهیز نمایند. خود‌درمانی با داروها و سموم (حشره کش‌ها) علاوه بر ایجاد مقاومت در شپش‌ها به درمان و داروهای اصلی، به سیستم اعصاب مرکزی انسان صدمه وارد می‌کند و می‌تواند سبب بروز عوارضی نظیر تشنج در فرد و یا حتی مرگ شود. افراد دچار شپش سر باید به پزشک مراجعه کنند تا تحت درمان قرار بگیرند.

غالبا پس از معاینه و تجویز پزشک با دو مرحله استفاده از داروهای ضد شپش (مثل شستشو با شامپو پرمترین به فاصله 10 روز) همه شپش‌ها از بین می‌روند. اما بهتراست در فاصله این درمان 10 روزه بین 2 مرحله شستشو با شامپوهای درمانی، برای حذف رشک‌ها و بالابردن احتمال موفقیت درمان، یک روز درمیان آغشته سازی موها با روغن‌های مایع خوراکی (نظیر روغن زیتون، کنجد و یا سس مایونز) و شانه‌زدن موها با شانه‌ای با سرکه‌ آغشته شده است، انجام شود.

سپس مبتلایان به شپش سر باید روبالشی، ملحفه، مقنعه، روسری و کلاه‌هایشان را در آب‌جوش 100 درجه سلسیوس حداقل به مدت 20 دقیقه قرار دهند و همچنین آنها می‌توانند لباس‌هایی که با سرشان تماس داشته است که در زیر آفتاب بگذارند یا اتو بکشند یا طبق نظر یک کارشناش بهداشت محیط یا حشره شناس با حشره کش مخصوص، سمپاشی محیطی نمایند تا شپش‌ها بصورت کامل کشته شده و بهبودی حاصل گردد.

وحید درخش احمدیPhD حشره شناسی متخصص کنترل آفات